شعارسال: عمارت‌های تاریخی لنگرود همچون منجم باشی، دریابیگی، هدایتی، نیکوکار و این آخری عمارت مدیری، یکی پس از دیگری به عمد تخریب می‌شوند و چشم انتظار تحقق وعده بازآفرینی و ساختن مشابه آن هستیم.

وقتی فیلم و عکس‌های تخریب «عمارت تاریخی مدیری» شهر لنگرود در فضای مجازی به طور گسترده پخش شد، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان گفت: «بنای واجد ارزش مدیری لنگرود باید عین به عین بازسازی شود». جمله‌ای که بار‌ها و بار‌ها تکرار شده که خیلی‌ها با شنیدن آن می‌گویند: «نوشدارو بعد مرگ سهراب»!

حالا یک هفته پس از تخریب عمارت مدیری، به شهری می‌روم که روزگاری در بندرگاه آن نخستین کشتی جنگی توسط نادرشاه افشار ساخته شد تا بتواند جلوی تجاوز روسیه (همسایه شمالی) را بگیرد. به واسطه رونق همین بندرگاه، شاهد حضور تجار از شهر‌ها و بعضا کشور‌های دیگر در این شهر و به تبع آن ساخته شدن بنا‌های ارزشمند و اربابی در لنگرود بودیم.

عمارت مدیری لنگرود، نزدیک به مرکز شهر و درست در جوار کتابخانه آیت الله شمس لنگرودی قرار داشت. حالا یک هفته پس از آنکه سقف سفال پوش و زیبای عمارت با بیل مکانیکی تخریب شد، بهتر می‌توان گچبری‌های زیبای اندرونی بنا را دید، اما دیگر خبری از آن پنجره‌های چوبی دوجداره سفید رنگ و بالکن‌های رو به باغ با نرده‌های چوبی تراش خورده نیست.

این عمارت تاریخی به عنوان یک ملک شخصی و متروک تا هفته گذشته به روی همگان بسته بود و حالا خبری از درب ورودی نیست و می‌توان با افسوس بر عمارتی نگریست که درختان کهنسال باغ را سربریده اند و تنه تنومندشان در حیاط افتاده است.

یکی از شهروندان لنگرود با ابراز تاسف از عملکرد منفعلانه مدیران میراث و شهرداری لنگرود می‌گوید: شهر لنگرود چند بنای تاریخی مهم داشت که یکی پس از دیگری تخریب می‌شوند. همین اتفاق برای عمارت دریابیگی افتاد و با وجود آنکه در فهرست آثار ملی ثبت شده بود، سقف بنا را ریختند و اداره میراث فرهنگی روی سقف را داربست زد تا مثلا بازسازی کند، داربست‌ها زنگ زدند و همچنان خبری از مرمت نیست!

اگر از اداره کل میراث فرهنگی گیلان، نام بنا‌ها و عمارت‌های تاریخی لنگرود را برای بازدید گردشگران بپرسید، فهرست بلندبالایی را ارائه می‌دهد که عملا به جز خانه تاریخی نصرتیان لنگرود که آن هم به عنوان اداره میراث فرهنگی شهرستان لنگرود کاربری دارد، بنای دیگری قابل بازدید نیست. خانه نصرتیان هم در قد و قواره یک عمارت اعیانی نیست. کافی است سرنوشت این بنا‌ها را از زمان ثبت در فهرست آثار ملی تاکنون مورد بررسی قرار دهیم؛ عمارت دریابیگی (ثبت در فهرست آثار ملی به شماره ۳۰۶۸۹ مورخ ۱۳۹۰/۱۰/۸)، عمارت منجم باشی (ثبت به شماره ۳۳۷۰ مورخ ۱۳۷۹/۱۲/۲۵)، حسینیه نیکوکار (ثبت به شماره ۱۰۷۸۷ مورخ ۱۳۸۲/۱۱/۲) و خانه هدایتی (ثبت به شماره ۱۱۱۳۸ مورخ ۱۳۸۳/۱۱/۷). اگر وضعیت این ابنیه بررسی شود، به جز بخش کوچکی از عمارت منجم باشی، از باقی عمارت‌ها جز ویرانه چیزی به جا نمانده است.

خاندان منجم باشی همزمان با روی کار آمدن آقا محمد خان قاجار در گیلان صاحب عنوان شدند. نخستین عضو این خاندان که لقب منجم باشی یافت «میرزا صادق» بود که در سال ۱۲۱۲ هجری قمری جسد بنیانگذار سلسله قاجاریه را برای تدفین به کربلا برد. «میرزا عبدالباقی منجم باشی»، دختر فتحعلیشاه قاجار را به زنی داشت و هم اوست که این عمارت زیبا را می‌سازد که در دوره‌های بعد توسعه می‌یابد.

به دلیل بالا بودن رطوبت در گیلان، اگر به بنا رسیدگی نشود، پایدار نمی‌ماند. بنا‌های به جا مانده در گیلان عمدتا در اواخر دوره قاجار ساخته شده اند. از قدیمی‌ترین بنا‌های تاریخی گیلان عمارت منجم باشی است که در اوایل دوره قاجار ساخته شده و عمارت ابریشمی شهر رشت از میانه قاجار به جامانده است. از منظر قدمت، بنای منجم باشی بسیار ارزشمند است. این عمارت روبروی باغ ملی ساخته شد.

اگر به تصاویر و منابع مکتوب چند دهه پیش مراجعه کنیم، این عمارت آنقدر بزرگ بود که بعد از بازار لنگرود، تا ابتدای خیابانی که به سمت بندر چمخاله است، می‌رود و از سوی دیگر تا رودخانه لنگرود ادامه دارد.

آنچه از این بنای بزرگ بجا مانده تنها بخش بسیار کوچک روبروی ادراه برق است که آن هم به شدت دچار تغییر شده، حذف درب و پنجره‌های چوبی تنها یک مورد است. بر تزئینات داخلی بنا در طبقه اول برای کاهش رطوبت سیمان کشیده شده و تنها زیبایی بخش به جا مانده ارسی پرکار طبقه دوم است. این عمارت با وجود ثبت در فهرست آثار ملی، آرام آرام تخریب و نوسازی شد و وعده خرید این ملک و احیا و تغییر کاربری آن، شعاری است که تنها در زمان انتخابات در ادوار مختلف مجلس و شورای شهر شنیده می‌شود.

سرنوشت «عمارت دریابیگی» از این هم شوم‌تر بود. این عمارت بسیار بزرگ در ادوار مختلف کوچک می‌شود و بخش‌هایی از حیاط بین وراث تقسیم و نوسازی می‌شود. بخش تابستانی و زمستانی با مالکان متفاوت بوده و با وجود ثبت در فهرست آثار ملی به حیات خود ادامه می‌داد. تصاویر عمارت تابستانی با ارسی‌های پرکار و گچبری‌های نفیس و مقرنس‌های زیبا در ایوان و شاه نشین در منابع موجود است. این بنا در سال ۱۳۹۰ ثبت ملی می‌شود، اما مالک با چراغ سبز برخی از مسئولان محلی، اقدام به تخریب بنا می‌کند و اداره میراث فرهنگی زمانی سر می‌رسد که نه از سقف سفال پوش خبری هست و نه مقرنس‌های شاه نشین و ایوان و نه حتی نقاشی‌های دیواری عمارت!

اکنون اگر سری به بقایای این عمارت بزنید، می‌بینید که اداره میراث فرهنگی با نصب داربست و مسقف کردن بخش تخریب شده، وعده بازآفرینی بنا را عین به عین داده است، اما این داربست‌ها مربوط به ۱۰ سال پیش است. داربست‌هایی که زنگ زده و رشد گیاهان بر بخش‌های تخریب شده حتی مانع دید بقایای عمارت می‌شود. بخش زمستان نشین عمارت نیز با وجود آنکه یکی از نوه‌های دریابیگی در آن زندگی می‌کرد، فروردین ماه ۱۳۹۷ در یک آتش سوزی عمدی نابود می‌شود.

اکنون دیوار‌های دود گرفته و چوب‌های سقفی که ذغال شده و ارسی زیبا و پرکاری که رو به رودخانه لنگرود باز می‌شد، دیگر نیست و وضعیت نابه هنجار آن انفعال متولیان را به رخ می‌کشد. این بنا هم قرار بود بازآفرینی شود و از سال ۱۳۹۷ تاکنون خبری نیست. عمارت محمودی اطاقور با خاک یکسان شده و از عمارت‌های نیکوکار و هدایتی نیز به جز چند جرز دیوار چیز دیگری باقی نمانده است.

پس از تخریب سقف عمارت مدیری لنگرود، اداره میراث فرهنگی جلوی ادامه تخریب را می‌گیرد. ولی جهانی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان، درباره این بنا می‌گوید: «عمارت مدیری بنایی با قدمت ۱۰۰ سال، واجد ارزش میراثی بوده و یگان حفاظت میراث فرهنگی پس از اطلاع از اقدام به تخریب توسط مالک از ادامه عملیات جلوگیری کرد».

وی یادآور می‌شود که با درخواست واحد حقوقی معاونت میراث فرهنگی و اخذ دستور دادستان شهرستان لنگرود، عملیات تخریب را متوقف کرده، ولی توضیح نمی‌دهد که با وجود اطلاع این اداره از اقدام مالک و درخواست پروانه نوسازی در اسفندماه سال پیش از شهرداری لنگرود، چرا زودتر مانع از این اقدام نشده است؟!

جهانی تاکید کرده: «پیگیری موضوع این پرونده تا حصول نتیجه لازم در دستور کار اداره کل قرار دارد و مطابق با ضوابط و مقررات باید وضعیت ساختمان به شکل قبل برگشته و عین به عین بازآفرینی شود».

ساختمان واجد ارزش مدیری لنگرود با قدمت بیش از یکصد سال تنها واجد ارزش شناخته شده و در فهرست آثار ملی ثبت نشده است، ولی باید پرسید بنای دریابیگی با وجود ثبت پس از ۱۰ سال چرا هنوز عین به عین بازآفرینی نشده است؟! اینجاست که باید گفت وعده مسئولان برای مرمت بنا‌های تاریخی لنگرود، «نوشدارو بعد مرگ سهراب» است.

شعارسال با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از حکایت گیلان، تاریخ انتشار: 7مرداد1403، کدخبر:20141، hekayatgilan.ir