شعارسال: انسان در زندگی روزمره بشدت طالب دو حالت کاهش کم ثباتی‌ها و بی ثباتی‌ها در وضع موجود و همچنین کسب موفقیت‌های پی در پی (اصطلاحا پیشرف مستمر) است. این در حالی است که واقعیت زندگی با این خواسته سازگاری نداشته و شکست ها، موقعیت‌های نامناسب، نیازمندی به تلاش و سختی کشیدن‌ها، از الزامات طی مسیر و کسب توفیق است. در چنین روندی، انسان با از دست دادن‌ها و مصیب‌های گوناگون مواجه شده و توصیه دین به انسان مومن و صابر، توسل و قرائت آیه استرجاع است.

خداوند در آیات ۱۵۵ـ۱۵۶ سوره بقره مواردى از قبیل مواجهه با ترس و گرسنگى و ضررهاى مالى و جانى و از دست دادن محصولات را، آزمون الهى و مصیبت و محل استرجاع دانسته و به صابرانى که هنگام مصیبت «إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّـا إِلَیهِ رَاجِعونَ» مى‌گویند، بشارت داده است: «وَلَنَبْلُوَنَّکمْ بِشَیءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ * الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَةٌ قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَیهِ رَاجِعونَ».
بر این قاعده، آیه ۱۵۶ سوره بقره (الذین اذا اصابتهم مصیبة قالوا انا لله و انا الیه راجعون) آیه استرجاع نامیده می‌شود. این آیه، صابران را معرفی کرده و بیان می‌دارد که " آن‌ها کسانی هستند که هر گاه مصیبتی به آن‌ها رسد می‌گویند ما از آن خدا هستیم و به سوی او باز می‌گردیم". بدیهی است منظور از گفتن جمله انا لله و انا الیه راجعون تنها ذکر زبانی آن نبوده، بلکه توجه به حقیقت و روح آن است که تاکید بر توحید و ایمان در عمق آن نهفته است.

گفتن «إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّـا إِلَیهِ رَاجِعونَ» از یک سو، اقرار به مبدأ و معاد و اظهار تسلیم در برابر قضا و قدر الهی بوده، و مایه آرامش قلب و امید به پاداش الهى مى‌گردد و از سوى دیگر، یادآور این نکته است که بلا‌ها و مصیبت‌هاى زودگذر دنیایى از ناحیه خداوند بوده و تصرف مالک در مملوک و ملک حقیقى خویش است (إنّا لِلّهِ) و مملوک حق اعتراض ندارد: «عَبْدًا مَمْلُوکا لاَ یقْدِرُ عَلَى شَیءٍ». (سوره نحل/۱۶، ۷۵). خداوند در ادامه آیه ۱۵۳ سوره بقره، معیت خویش با مُسترجعان صابر را اعلام فرموده است: «إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ» و در آیه ۱۵۵ همین سوره با مسکوت گذاشتن متعلق «بَشِّرْ» بشارت بزرگى به صابران داده است و در آیه ۱۵۷، صابران مُسترجع را داراى مقامى والا و مشمول درود و رحمت و برخوردار از هدایت الهى مى‌داند: «أُولَـئِک عَلَیهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَـئِک هُمُ الْمُهْتَدُونَ». (سوره بقره/۲، ۱۵۷).

برخى مفسران مقصود از «صلوات» را ثنا، مدح و تعظیم و مقصود از «رحمة» را نعمت‌هاى دنیایى و آخرتى و مقصود از «اهتدا» را هدایت و رسیدن به ثواب و بهشت مى‌دانند. برخى اهتدا را رسیدن به نعمت‌ها و سعادت دنیا و آخرت دانسته، تحقق آن را فقط در سایه استرجاع عملى و قلبى میسر مى‌دانند که در آن مرتبه، شخص خود را نزد خداوند حاضر مى‌بیند.

امام خمینی درباره آیه مذکور معتقد است که هیچ موجود مادی و مجردی در عالم امکان وجود ندارد مگر آنکه آن موجود دارای سلوک وجودی بوده و مرجع و بازگشت همه موجودات عالم وجودی از مراتب غیبی تا مراتب شهودی به وجود محض و مقام مالکیت حق‌تعالی است و رجوع موجودات به اصل شان که الله است، می‌باشد. به باور ایشان، معاد و رجوع آن نیست که در همین نشئه طبیعت باشد؛ زیرا این سبب انکار رجوع الی‌الله بوده و اثبات خلود در عالم طبیعت است؛ بلکه معاد و رجوع الی‌الله برگشت به جهان دیگری است که وابسته به نشئه طبیعت نیست.

بازگشت به پروردگار به معنای رفع حجاب از چشمان باطن و مشاهدۀ ظهور صفات جمال و جلال خداوند است. انسان تا وقتی در این دنیا گرفتار تعلّقات و پرداختن به امور دنیوی و پاسخگویی به نفسانیات است چشمش جز ظاهر و مظاهر چیزی نمی‌بیند. وجود خود را مستقل می‌پندارد و تأثیر و تأثر را از سلسه موجودات دنیا می‌پندارد و علل و اسباب را در همین موجودات می‌جوید و از علت اصلی غفلت می‌ورزد و او را در محاسباتی فعلی خود بحساب نمی‌آورد و به هر کار درست و نادرستی دست می‌زند غافل از اینکه در همین دنیا و در همین حالی که مشغول عمل خلاف رضای حق است در تحت سیطره و هیمنۀ صفات جمال و جلال او است. ولی او بی هوش بوده و احساس نمی‌کند. پس از اینکه از این دنیا رفت چشمان برزخی او باز می‌شود و می‌فهمد که تمام تفکرات او در دنیا تخیّل و توهمّی بیش نبوده و قدرت حقیقی و علم حقیقی و حیات حقیقی منحصرا در تحت اراده ذات واحد حق بوده است. هر کجا که می‌خواسته اعمال می‌کرده و هر کجا نمی‌خواسته اعمال نمی‌داشته است. بر این قاعده، انسان با نوعی میراندن قبل از مرگ مواجه است.

این آیه ذکر مستحبی است که در مصیبت‌ها و سختی‌ها گفته می‌شود. در تفاسیر شیعه از جمله تفسیر تبیان و مجمع البیان، این آیه را نشانه اقرار به بندگی خداوند و پذیرش روز قیامت دانسته‌اند. علامه طباطبایی نیز درباره معنای آیه استرجاع گفته است که اگر انسان بداند مالکیت حقیقی از آنِ خدا است و مالکیت انسان، ظاهری و صوری است، در آن صورت نه به دست آوردن چیزی سبب شادی و غرورش می‌شود و نه از دست دادن چیزی سبب تأسف و تأثر و منفعل گردیدنش خواهد شد.
بر اساس روایتی از امام صادق (ع)، کسی که در مصائب آیه استرجاع را بر زبان جاری می‌کند، از کسانی است که به بهشت می‌روند. فضل بن حسن طبرسی در تفسیر آیه استرجاع به روایتی اشاره کرده است که بنابر آن، خداوند مصائب کسانی را که استرجاع کنند، یعنی در وقت مصیبت به یاد بیاورند که از خداوند هستند و به سوی او بازمی‌گردند، جبران می‌کند و آخرت آنان را نیکو می‌گرداند.
فضل بن حسن طبرسی در تفسیر آیه استرجاع به روایتی از امام صادق (ع) اشاره کرده که بر اساس آن استرجاع‌کنندگان در وقت مصیبت، یکی از چهار گروهی هستند که به بهشت می‌روند. برخی از تحلیل گران معتقدند که وقتی فرد در زمان مصیبت به یاد خدا باشد، مسلما برای بازتوانی خود نیازمند بازنگری بنیادین در افعال خود شده و این بازنگری، زمینه را برای تصحیح اعمال و رفتار فراهم نموده و فرد را بتدریج در مسیر راست قرار می‌دهد.
امام علی (ع) در روایتی آیه استرجاع را اینگونه تحلیل کرده که وقتی می‌گوییم «انا لله» (ما همه از آن خداییم) یعنی اقرار کرده‌ایم که مملوک خدا هستیم و او مالک ماست و وقتی می‌گوییم «انا الیه راجعون» (بازگشت ما به سوى او است) یعنی اقرار کرده‌ایم که نابود گشته و هلاک خواهیم شد. وجه نامگذاری این جمله به استرجاع را در جزء دوم آن «إنّا إلیه راجعون» است که اقرار به بازگشت به سوی خداست.
امام صادق (ع) روایت کرده اند که رسول خدا (ص) فرمودند: «خدای عزوجل می ‏فرماید: «من دنیا را در میان بندگانم قرض نهادم. هر کس از دنیا چیزی به من قرض دهد، به هر یکی ده تا هفتصد برابر اجر می‌دهم و کسی که به من قرض ندهد و من خودم از او چیزی به زور بگیرم، سه چیز در برابر به او می‌دهم که اگر یکی از آن سه چیز را به ملائکه‏ ام می‌دادم از من راضی می‌شدند».» آن گاه امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «این سه چیز همان است که آیه «الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ» به آن اشاره دارد: اول صلوات است، دوم رحمت و سوم اهتدا». سپس ایشان فرمودند: «این سه مزد مخصوص آن‌هایی است که خداوند چیزی را از آنان به زور گرفته باشد».

علامه طباطبایی از استادش سید علی قاضی نقل کرده که او برای از بین بردن اغراض و نیت‌های نفسانی، روش احراق را توصیه می‌کرد و این طریقه را از قرآن کریم مانند آیه استرجاع الهام گرفته بود. در این طریقه، سالک باید بداند که همه چیز ملک مطلق خداست و او فقر ذاتی دارد و این تفکر سبب سوختن تمام نیات و صفات او می‌شود، لذا به آن احراق می‌گویند. علامه محمدتقی جعفری (درگذشت:۱۳۷۷ش) براین باور است که «انا لله و انا الیه راجعون» فرمولی است که پاسخگوی تمام ناراحتی‌ها و آرام بخش وحشت و اضطرابی است که هنگام مرگ انسان را فرا می‌گیرد (نوعی تجربه آمادگی مواجهه با مرگ قبل از وقوع واقعی آن) و برای بیان و هدف و فلسفه زندگی جز این جمله‌ای وجود ندارد.

پایگاه تحلیلی خبری شعار سال، برگرفته از منابع گوناگون