شعار سال: شهرها محل حضور عناصر مختلفی اند که ظاهر و باطن آن را تشکیل می‌دهند. اما طراحی و جانمایی این عناصر ونمادها از اهمیت به سزایی برخودار است.چرا که شهروندان آن شهر روزانه با این عناصر سر و کار دارند و خوب و بد آن ها بر زندگی شان تاثیر گذار خواهد بود. اگر شهری به لحاظ بصری آشفته باشد مطمئنا شهروندان آن هم با اغتشاشات بصری روبه‌رو خواهند بود که در کیفیت زندگی آن ها تاثیر خواهد داشت. البته این تمام ماجرا نیست، چرا که طراحی و جانمایی نا به جا فقط باعث نازیبایی نمی‌شود، گاه این نا به جایی به بهای جان شهروندان تمام می شود. سید مجتبی موسوی معاون فرهنگی و هنرهای شهری سازمان زیباسازی شهر تهران درباره تاثیر نمادها و المان های شهری در زیبایی شهر و وضعیت آن در تهران می‌گوید.

نمادها و المان های شهری که در حوزه شهرسازی و مباحث مربوط به مسائل زیبایی شناختی آن مطرح می‌شود، چیست و چه مواردی را شامل می شود؟ چند مورد از این نمادها و المان ها ذکر کنید.

عناصر زیادی در فضای شهری حضور دارند که بر سیما و منظر شهر تاثیر مستقیم دارند. بسیاری از این عناصر ذیل شاخه مبلمان شهری دسته بندی می‌شود که طراحی تمامی آن ها اصولا یک فعالیت و تخصص هنری است و به دست هنرمندان حوزه شهری و طراحی صنعتی و معماری انجام می‌شود. این فعالیت اگر به عنوان یک اثر هنری در سطح شهر اجرا شود با اجرای خود هنرمند همراه است و به عنوان عناصر مبلمان شهری استفاده می‌شود، کارکرد عمومی پیدا می‌کند و به صورت تولید صنعتی به تعداد بالا تولید می‌شود. نمونه‌ها بسیاری را می‌توان برای این موضوع مطرح کرد. عناصری مثل ایستگاه‌های اتوبوس یا خیلی از سازه‌هایی که کارکرد تبلیغاتی و اطلاع‌رسانی، مانند بیلیورد‌ها در سطح شهر دارند. حتی عناصر کاربردی دیگری مثل نیمکت‌ها و نشیمن‌هایی که در سطح شهر به کار می‌رود نیز از این جمله اند. البته در این میان بسیاری از عناصر فقط جنبه زیبایی داشته و کاربردی در شهر ندارند. ابنیه‌‌های مختلف به عنوان یادبود و یادمان طراحی و ساخته می شوند. این کار از جنبه طراحی، کار یک هنرمند است که به عنوان یک عنصر شهری در فضای شهر مطرح می‌شود. مشخصا مجسمه‌های شهری و المان های حجمی که به عنوان اثر هنری در شهر استفاده می ‌شود، آثاری اند که صرفا جنبه هنری دارند و به عنوان نماد شهری به کار می‌روند. تمام این عناصر در واقع برای القا و تبادل معنا و مفهوم مورد استفاده قرار می‌گیرند، این آثار هنری، به عنوان یک سری نمادها و المان ‌ها که باعث ارتقای کیفیت بصری و ایجاد هویت و شاید به وجود آوردن خاطرات جمعی در سطح شهر می‌شوند، به حساب می‌آیند.

آیا می توان این نمادها را در ارتباط با هویت شهرها دانست؟

شهر هویت خود را از عناصری که در آن وجود دارد، می‌گیرد. اینجاست که ما باید از تمام عناصر موجود در آن - این هویت- را جست وجو کنیم. نمی توانیم فقط از مجسمه ها و نمادهای هنری این توقع را داشته باشیم. همه اجزایی که ساختار و کالبد شهر را تشکیل می‌دهد، می بایستی در جهت هویت دادن به آن بوده و این قابلیت را داشته باشند. البته نباید فراموش کرد که این موضوع به اساس طراحی شهر و طراحی عناصر و فلسفه و سیاست‌گذاری که این نمادها بر اساس آن طراحی می‌شوند و به آن راه پیدا می‌کنند، باز می‌گردد. یک شهر منسجم و هماهنگ در نظام طراحی و اجرا ، شهری است که به لحاظ بصری انسجام و هماهنگی دارد و می‌تواند باعث ایجاد هویت مشخص در سطح خود شود. ولی شهری که هر عنصر آن جداگانه طراحی شده و هیچ کدام در عرض طراحی با هم هماهنگی ندارند، چنین ویژگی ای را نخواهد داشت. مشخصا در این بین آثار هنری نقش هویت‌ساز بیشتری را ایفا می‌کنند. مجسمه های یک شهر به عنوان آثار نمادین که در فضای آن قرار می‌گیرند، کاربردشان صرفا نمادین است. این کاربرد از یک سوجنبه زیبایی شناختی دارد و از سوی دیگر هم معانی ای را به مخاطب منتقل می‌کنند که طبیعتا نقش هویت سازی بیشتر را ایفا خواهند کرد.

در گذشته ورودی‌های شهرها یا به اصطلاح دروازه‌های شهر مهمترین محل قرارگیری نمادهای شهری در ساختار شهری به حساب می آمدند تا بر این اساس تصویر مناسبی از شهر به نمایش گذارد؟ آیا چنین موضوعی در حال حاضر مورد توجه قرار می‌گیرد؟

دروازه‌های قدیم عمدتا نقش تعیین کننده‌ای در تعیین محدوده شهر داشتند. در گذشته وقتی به دروازه شهر می‌رسیدیم یا اگر دروازه شهر را از دور می‌دیدیم، متوجه می شدیم که به محدوده شهر نزدیک می شویم. طبیعتا این موضوع با کوچک بودن شهرهای قدیم سنخیتی داشته است. اما امروز توسعه شهرها به حدی زیاد شده است که شاید به آن معنا دروازه‌های قدیم وجود نداشته باشند و کارکرد خود را از دست داده باشند. اما این که ما در نقاطی که می شود گفت مرز بین شهرهاست یا مبادی ورودی و خروجی شهرها محسوب می‌شود المآن هایی را به عنوان شاخصه شروع یک شهر داشته باشیم که در برخی از شهرها اروپایی هم شاهد آن هستیم، موضوع قابل قبولی است. در شهرهایی مثل شیراز، یزد و شهرهایی از این دست ورودی شهر با یک بنا نمادین با عنوان دروازه قران مشخص می‌‌شد که الان همین حالا هم وجود دارند. در حال حاضر عموما محل دروازه قران ورودی شهر به حساب نمی‌آیند. با این حال اما به عنوان یک المان شاخص در این شهرها حضور دارد. متاسفانه در تهران المآن های شاخص کارکردی که برای مشخص شدن ورودی و خروجی شهرها باشد، وجود ندارد. ولی با این وجود ما برای ورودی جنوبی تهران گنبد و گل دسته‌‌های حرم امام را داریم که به یک شاخص تبدیل شده است، به این معنی که ما به تهران نزدیک شدیم. ولی در ورودی و خروجی‌‌های دیگر تهران ما چنین مشخصه‌ای نداریم.

سیاست‌‌های موجود در حوزه شهرسازی و معماری شهر را تا چه حد در این باره تاثیرگذار می‌دانید؟

متاسفانه تا چند سال پیش هیچ کنترلی در مورد ساخت‌ و سازهای جدید به ویژه درباره نمای ساختمآن ها وجود نداشت. به همین دلیل ما شاهدیم که به هم ریختگی‌های زیادی در این حوزه وجود دارد. در واقع ناهمخوانی و ناهماهنگی نماهای مختلفی که در شهر تهران وجود دارد یا مصالح مختلفی که در نما کاربرد داشته و ‌بعضی از آن ها مثل نماهای شیشه‌ای و کامپوزیتی به غلط در تهران مورد استفاده قرار گرفته است. ما در حوزه نماهای ساختمان ها متاسفانه دچار مشکلات زیادی از این حیث هستیم. به ویژه این ایراد در طراحی یا استفاده از مواد نامطلوب باعث شده است که چهره‌ زیبایی در بسیاری از مناطق شهری نداشته باشیم. ولی خوشبختانه از طرفی با توجه به این که ضرورت داشت که حداقل در مورد نما، طرح‌ها در ابتدا بررسی شود و بعد مجوز داده شده و نگاه کارشناسی اعمال شود. مدتی است که معاونت معماری و شهرسازی شهرداری، سازندگان را ملزم کرده است که قبل از اجرای نما طرح آن را ارائه کنند و مجوز بگیرند و بعد از مجوز اقدام به ساخت کنند. امروز شاهدیم که مقداری در این حوزه‌ها ارتقا کیفیت داشتیم، اما با توجه به این که سال‌ها در این حوزه هر کسی به سلیقه خودش عمل کرده است طبیعتا به هم ریختگی زیادی وجود دارد که سال‌ها کار می خواهد که به شرایط مطلوب برسد.

آیا ساخت و وجود چنین نمادهایی و توجه به جانمایی و چگونگی طراحی آن ها می تواند موجب ارتقای کیفیت زیست شهری شود؟ اساسا این نمادها چه تاثیری بر روی شهروندان دارند؟

همه عناصری که در شهر حضور پیدا می‌کنند، باید در جای خود باشند این موضوع فقط منجر به نازیبایی شهر نمی‌شود بلکه این ناهماهنگی نتایج نامطلوب دیگری را هم به بار می‌آورد. فرض کنید ما تابلوی راهنمایی را در محلی از اتوبان که بایستی قرار بگیرد و راننده قبل این که به جایی برسد و تغییر مسیر بدهد و این تابلو را ببیند، در جای خودش قرار ندهیم. بعد فکر کنید راننده‌ای در باند تندرو اتوبان یک دفعه به جایی برسد که بخواهد از اتوبان خارج شود و تابلو راهنما هم او را به اشتباه بیاندازد. حالا اگر چنانچه راننده تغییر جهت بدهد ممکن است خطرآفرین باشد. اگر تغییر جهت ندهد ممکن است مسیر خود را گم کند و ساعت ها در ترافیک وقتش تلف شود یا حتی به ترافیک دامن بزند. وقتی درباره یک تابلو چنین اتفاقی می‌افتد، طبیعتا ناهماهنگی در عناصر دیگر نتایج نا مطلوبتری خواهد داشت. ما اگر مجسمه‌ای را در یک جای نامطلوب نصب کنیم، این نامناسب بودن از زوایای مختلف می‌تواند مشکل آفرین باشد. به نظر من شاید کمترین اثرش می‌تواند نازیبایی در شهر باشد و در حالی که بیشترینش می‌تواند خطرآفرینی برای شهر باشد. طبیعتا جانمایی همه عناصر شهری موضوع مهمی است. ضمن این که یک جانمایی خوب لزوما جانمایی نیست که آن عنصر به صورت مجرد در نظر گرفته شود بلکه ارتباط هر یک از عناصر با هم دیگر هم مهم است. وقتی تابلوهای شهری را نصب می‌کنیم باید به محیط دقت داشته باشیم. در نصب مجسمه نیز به همین صورت باید به عناصر اطراف دقت کنیم. کما این که اینها در کنار هم می‌توانند با ایجاد هارمونی به زیبایی شهر کمک کنند و هر کدام هم کارکرد خودشان را داشته باشند. در غیر این صورت می‌توانند فضای آشفته و نازیبایی را به وجود بیاورند و حتی باعث سردرگمی شهروندان شوند.

سازمان زیباسازی تا چه توانسته است در این زمینه عملکرد مثبتی داشته باشد؟

سازمان زیباسازی ماموریت ارتقای کیفیت سیما و منظر شهری را به عهده دارد که به زبان ساده همان زیباتر کردن شهر است. البته این زیبایی شهر همان طور که عرض کردم محدود به افزایش یک سری عناصر نیست بلکه در همه اجزای شهر باید زیبایی دیده شود و زیبایی از هماهنگی همه عناصر شهر به وجود می‌‌آید. حالا در پاسخ به این سوال که سازمان زیباسازی در محدوده وظایف خود چه اقدامات انجام داده است، باید گفت که با توجه به وضعیت گذشته و وضعیت حال تهران می‌توان گفت که کارها و اقدامات خوبی انجام شده است و کیفیت منظر شهر تا حدی افزایش یافته است. البته کماکان باید برخی از این فعالیت‌ها باید ادامه داشته باشد و کیفیت آن ارتقا پیدا کند. در مورد تاثیر هنرهای شهری در فضاهای شهری بیش از 20 سال است که سازمان زیباسازی به صورت منسجم هدفمند و هماهنگ فعالیت مستمر انجام داده است.

برای این که استفاده از هنر در شهر به یک فرهنگ تبدیل شود، اقدامات زیربنایی بسیاری انجام شده است. سازوکار جلب مشارکت هنرمندان در حوزه‌ی هنرهای شهری سال‌ها است که فراهم شده است و سعی شده شرایط آن تسهیل شود. تلاش شده است تا فعالیت‌های متعددی در طول سال تعریف شود که هنروندان بتوانند انتقادات و پیشنهادات خودشان را ارائه کنند. دو مورد از این فعالیت‌ها برگزاری دوسالانه‌ها در حوزه دیوارنگاری و سیمای شهری است که چندین دوره برگزار شده است. همچنین در حوزه مجسمه‌سازی ما بیش از 14 سمپوزیوم بین المللی برگزار کردیم. همین طور جشنواره‌های مختلفی در حوزه طراحی عناصر مبلمان شهری خلاق برگزار شده است تا بتوانیم در این حوزه از تنوع لازم برخوردار باشیم، همچنین فرصت ایده پردازی برای هنرمندان طراح در این زمینه‌ها ایجاد شود. این اتفاقات در طول بیش از 10 سال توانسته است در فعال کردن جامعه هنری و حساس کردن هنرمندان و شهروندان به فضای شهری تاثیرگذار باشد. موضوع مهم دیگر این است که مطالبات در شهروندان در این حوزه‌ها افزایش پیدا کند. در حال حاضر این شهروندان هستند که مطالبه می‌کنند در منطقه آن ها مجسمه حضور داشته باشد یا نقاشی دیواری کار شود. سازمان زیباسازی همین طور در حوزه طراحی میادین اقدامات و مطالعاتی انجام داده است. شاید یکی از مهمترین پروژه‌هایی که در طول پنج سال اخیر رقم خورده است و به صورت هدفمند بوده بحث پیرایش شهری است. ما معتقدیم شهر زیبا باید خلوت باشد، باید هر چیزی سر جای خودش باشد.

در این میان باید همچنین دستورالعملی وجود داشته باشد که طراحی‌ها، جانمایی‌ها بر اساس آن انجام شود. مثلا اگر تابلوی در جای خودش نیست یا ابعاد و اندازش ناهماهنگ است، برداشته شود اما این که به چه شکلی اصلاح شود باید دستورالعمل داشته باشد. درباره این موضوعات سال‌ها سازمان به صورت پراکنده و مقطعی کارهایی انجام می‌داد . اما خوشبختانه در چند سال اخیر پروژه‌هایی تعریف شده است که به صورت پایلوت در خیابان انقلاب، بهارستان، شهر ری، ناصر خسرو، بازارچه تجریش و نقاط دیگر انجام شده است و همین باعث ایجاد نوعی فرهنگ جدید در این باره شده است. فرهنگی که بر اساس آن هم مردم و هم مدیران شهری هر دو جزو خواسته‌هایشان است که محورهای مهم شهری در گذر زمان با الحاقات خیلی زیاد به هم ریخته شده و باید ساماندهی شوند. مجموع این اتفاقات به نظر می رسد که به خودی خود موثرند اما موضوع مهمتر فرهنگسازی است که در شهروندان ایجاد می‌کند تا از آشفتگیهای بیشتر جلوگیری کنند. مجموع این اقدامات باعث می شود که بین عناصر مختلف شهر هماهنگی ایجاد شود تا اصلا ما به نازیبایی نرسیم تا بخواهیم آن را رفع کنیم. بلکه از ابتدا به صورت مشخص و هماهنگ عمل کنیم، طبیعتا مجموعه مطلوبی را در فضای شهری خواهیم داشت که هر یک از عناصر در جای خودشان هستند و کارکرد خودشان را دارند و کلیت شهر هم با هویت و زیبایی خواهد بود.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت خبرنامه دانشجویان ایران، تاریخ انتشار 15 شهریور 96، کدمطلب: 244773:www. iusnews.ir