شعارسال: بدون شک آینده کشاورزی ایران، بخصوص کشاورزی فشرده یا Intensive Agriculture ارتباطی مستقیم با پیشرفت یا عدم پیشرفت طرح یکپارچه‌سازی اراضی زراعی در کشور و مدیریت یکپارچه و تخصصی زراعت در پارسل‌های بزرگ خواهد داشت. چراکه به گفته کارشناسان، پراکندگی اراضی، یکی از معضلات و موانع بزرگ برای مدیریت کارآمد بخش کشاورزی و مصرف آب در این بخش در سطوح خرد و کلان محسوب شده و از آن به‌عنوان یکی از موانع اصلی دررسیدن به توسعه پایدار و مشکلی عمده بر سر راه کشاورزی کارآمد اقتصادی و مصرف بهینه آب یاد می‌کنند. در این نوشتار ابتدا نگاهی به اهمیت اجرای طرح یکپارچه‌سازی اراضی و موانع اصلی کندکننده سرعت اجرای آن در کشور انداخته و در ادامه راهکار یکجاکشتی تخصصی اقلیم محور در قالب پارسل‌بندی تعریف‌شده اراضی به‌عنوان یک راهکار جایگزین با مزایای گسترده، برای اجرا در مزارعی که بهره‌برداران حاضر به یکپارچه‌سازی اراضی نیستند، معرفی می‌گردد.

مقدمه

در عصر حاضر کاربرد وسیع علم و فنّاوری در کشاورزی نه‌تنها به‌عنوان شاخصه‌های توسعه‌یافتگی محسوب می‌شود بلکه استفاده از دستاورد‌‌های علم و فنّاوری، راه‌حل واقعی افزایش تولید برای رفع نیازهای جامعه و تأمین‌کننده امنیت غذایی جوامع بشمار می‌رود؛ اما چنین حالتی زمانی تحقق خواهد یافت که شرایط و زمینه‌های لازم برای بروز پدیده‌ها و دستاوردهای علم و فنّاوری در جامعه کشاورزی فراهم‌شده باشد. ساختار سنتی در سطح وسیعی از اراضی کشاورزی کشور و کوچکی و پراکندگی آن‌ها، در حال حاضر در اکثر موارد فاقد چنین زمینه‌ای است. ازاین‌رو، درگذشته متخصصین برای رفع مشکلات و عوارض ناشی از پراکندگی اراضی، راه‌حل جهانی و قابل‌اجرای یکپارچه‌سازی اراضی (Land Consolidation) را که یک استراتژی بنیادی در ارتباط با اندازه زمین است، توصیه کردند.

یکپارچه‌سازی زمین به معنای یکپارچگی و هماهنگ کردن کلیه فعالیت‌های کشاورزی در مراحل کاشت، داشت، برداشت و پس از برداشت; اعم از آماده‌سازی زمین، تهیه بذر، کود، سم، مکانیزاسیون کشاورزی، نگهداری و استفاده صحیح از ماشین‌آلات، مدیریت صحیح مزرعه و بازاریابی محصولات کشاورزی است به‌نحوی‌که ضمن بالا بردن توان تولید، نوع کشت و محصولات را برابر نیازهای جامعه هدایت کند [3]؛ اما این راه‌حل متأسفانه به دلایلی که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها اشاره فهرست‌واری خواهیم داشت در بستر زمان موردپذیرش عمومی قرار نگرفته و اجرای طرح به‌کندی پیش رفت و به گفته کارشناسان وزارت جهاد کشاورزی به‌رغم شرکت خودجوش بهره‌برداران و مساعدت‌ها و اقدامات دولت در ساماندهی واحدهای تولیدی در راستای یکپارچه‌سازی اراضی طی سالهای اخیر، هنوز بخش عظیمی از زمینهای زراعی پراکنده و خرد بوده درنتیجه یکپارچه نمودن اراضی همچنان به‌صورت یک معضل به قوت خود باقی است [۲]. بنابراین با توجه به کمبود نگران‌کننده آب و تحلیل رفتن آبخوان‌ها و ممنوعه شدن بسیاری از دشت‌های کشور، رشد جمعیت و تقاضا برای غذا، سؤالی که در ذهن متبادر می‌شود این است که آیا زمان آن فرانرسیده که جامعه دانشگاهی و کارشناسی کشور از طرح‌های جایگزین موقت و یا دائم علمی کاربردی که قابلیت اجرا در کوتاه‌مدت را هم داشته و دربرگیرنده مزایای حداکثری طرح یکپارچه‌سازی اراضی باشند، رونمایی کنند؟

اهم دلایل مخالفت بهره‌برداران با اجرای طرح یکپارچه‌سازی

عدم اطمینان به اجرای طرح، ترس از دست دادن زمین‌های خوب، عدم آگاهی از ماهیت یکپارچه‌سازی زمین‌های کشاورزی [۴] و داشتن زمین‌های کشاورزی وسیع و قطعات بزرگ، پیشینه ذهنی منفی نسبت به سیاست‌های دولتی در خصوص زمین‌های کشاورزی، داشتن سابقه ذهنی بد نسبت به نظام‌های بهره‌برداری اشتراکی و عدم اطمینان از حسن اجرای طرح [۱] و بالاخره تفاوت در دسترسی برخی از اراضی به جاده‌ها و منابع آبی، وجود تفاوت شدید در حاصلخیزی اراضی و شیب، توپوگرافی و ارزش زمین از مهم‌ترین دلایل مخالفت بهره‌برداران با اجرای طرح یکپارچه‌سازی زمین‌های کشاورزی بوده که باعث می‌شود که تعویض اراضی و یکپارچه کردن آن‌ها با مشکلات زیادی همراه باشد.

پیشنهاد می‌شود که در کل روستاهای کشور هر مزرعه مشاعی و خرده مالکی که اجرای طرح یکپارچه‌سازی اراضی در آن با مخالفت مردمی روبرو بوده و یا تسهیلات و حمایت‌های مادی کافی دولتی برای اجرا طرح یکپارچه‌سازی وجود ندارد، در قدم اول به‌عنوان یک پارسل بزرگ تعریف و شناسه دار شده و سپس سیاست تخصصی شدن نوع کشت بر اساس مزیت‌های نسبی اقلیم و یکجاکشتی در قالب الگوی کشت بهینه آب محور در آن توسط خود بهره‌برداران و حمایت دولت پیاده‌سازی شود. چراکه زراعت درهم (Mixed Farming) و بدون ضابطه فعلی با توجه به لزوم افزایش بهره‌وری و کاهش مصرف آب لاجرم بایستی رفته‌رفته تحلیل رفته و در سطح ملی تولید تخصصی محصول بر اساس ارزش‌افزوده و نیاز آبی، جایگزین آن شود.

این پیشنهاد دربرگیرنده مدیریت بهینه کشاورزی در سراسر کشور در قالب پارسل‌بندی (Land Parcelization) تعریف‌شده مزارع در راستای اعمال مدیریتی نظام‌مند و یکپارچه در دشت‌های زراعی و درنهایت کاهش وظایف تصدی‌گری از طریق توانمندسازی تشکل‌ها و مشارکت آنان در اجرای طرح‌های توسعه پایدار کشاورزی می‌باشد. پارسل‌بندی دشت‌های کشاورزی با استفاده از نقشه‌های کاداستر اراضی صورت گرفته و هدف غایی از طرح این پیشنهاد، قرار گرفتن مزارع کشاورزی در کل دشت‌های کشور به‌عنوان واحدهای بهره‌برداری در دودسته پارسل‌های یکپارچه‌سازی شده و پارسل‌های یکجاکشتی شده در کوتاه‌مدت تا میان‌مدت بوده تا بستر لازم برای گذار از کشاورزی سنتی به صنعتی و بهره‌گیری از متدهای پیشرفته زراعی و آبیاری جهت افزایش بهره‌وری محصول و کاهش مصرف آب فراهم گردد.

در راهکار حاضر مختصات زمین هر بهره‌بردار در مزرعه یا پارسل کما فی السابق و بر اساس تقسیم‌بندی انجام‌شده در موقعیت مکانی قبل قرار داشته و مالکیت کشاورز نسبت به حدودوثغور زمین خویش محفوظ و محترم می‌باشد. فلذا این روش مانع از بروز مشکلات اجتماعی و مخالفت‌های گسترده شبیه به آنچه در طرح یکپارچه‌سازی اراضی در خصوص فرم استقرار اراضی پس از اجرای طرح اتفاق افتاد، خواهد شد. لذا حقوق هر بهره‌بردار متناسب با درصد مالکیت به‌صورت کاملاً عادلانه، شرعاً و عرفا تأمین گردیده و مشکلات فنی و اجرایی طرح کمتر است. کشاورزان به‌صورت مشارکتی و متناسب با سهم خویش از زمین و منابع آبی موجود در مساحتی از مزرعه که امکان تأمین آب وجود دارد در قالب یک برنامه تناوب زراعی صحیح و علمی و بر اساس یک الگوی کشت آب محور، یکجاکشتی انجام داده و بقیه زمین را برای کشت آینده آیش‌گذاری می‌کنند. درواقع عملیات کاشت، داشت، برداشت و پس از برداشت در این مزارع در قالب یک برنامه مدون علمی و پایدار به‌طور یکسان و هم‌زمان در هر پارسل مدیریت و اجرا می‌شود. این فرایند منجر به بهره‌وری بیشتر شده و پیامد آن تولید بیشتر در واحد سطح و افزایش درآمد هر بهره‌بردار خواهد بود. مضاف بر اینکه روند مبارزه با آفات و بیماری‌ها تسهیل می‌یابد. چنین تصوری از وضع بهره‌برداری کشاورزی کشور و یکپارچه‌سازی نوع محصول در طرح پیشنهادی می‌تواند علی‌رغم کوچک و پراکنده بودن اراضی تحت تملک کشاورزان در مزارع مختلف تا حدود زیادی مزایای یکپارچه‌سازی اراضی را بدون چالش‌های فراگیر، مشکلات فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و مخالفت‌های گسترده نمود عینی ببخشد.

1. امکان اعمال سریع‌تر و جامع‌تر سیاست‌های کشاورزی در مناطق روستایی، اهم این برنامه‌ها حول محور شش موضوع، کشت محصولات استراتژیک متناسب با نوع اقلیم و منابع آب، مبارزه بهنگام و اصولی با آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز در سطوح وسیع، اجرای طرح‌های پیشرفته آبیاری و افزایش راندمان و بهره‌وری آب، تدوین و اجرائی کردن الگوی کشت برای هر منطقه و بالاخره اجرای برنامه‌های مکانیزاسیون استوار است؛

2. کاهش ضایعات و صرفه‌جویی در نهاده‌های کشاورزی؛

3. امکان توزیع عادلانه امکانات موجود و نهاده‌ها و رصد کمبودهای فنّاورانه و چگونگی تقسیم ادوات، خدمات مکانیزاسیون و آموزش فنّاوری به بهره‌برداران پارسل‌ها؛

4. تحول در تولیدات کشاورزی با انتقال سریع یافته‌های تحقیقاتی به پارسل‌ها با اولویت محصولات استراتژیک در جهت تولید بیشتر؛

5. امکان ایجاد همکاری متقابل بین مراکز دانشگاهی و بهره‌برداران پارسل‌ها جهت انجام طرح‌های پایلوت در نقاط مختلف کشور از طریق ایجاد سامانه جامع یکجاکشتی تخصصی اقلیم محور در پارسل‌های زراعی؛

6. جلوگیرى از فرسایش خاک، با توجه به مطالعات انجام‌شده، فرسایش بادی در اراضی کوچک بیشتر از قطعات زراعی بزرگ هست؛

7. افزایش امکان استفاده از بذر اصلاح‌شده و بهبود کیفیت و کمیت محصولات کشاورزى تولیدی؛

8. امکان بیمه راحت و سریع محصولات کشاورزی پارسل‌ها در برابر خشک‌سالی و سرمازدگی و غیره؛

9. با احترام به مقوله مالکیت، کشاورز اطمینان خاطر پیدا می‌نماید که با شرکت و همکاری در اجرای این برنامه، اراضی خود را از دست نخواهد داد و احساس تعلق‌خاطری نسبت به این راهکار در او ایجاد می‌گردد؛

10. فعالیت‌های جمعی و اشتغال تخصصی‌تر زارعین در حوزه کشاورزی از طریق توسعه پایدار و تداوم مدیریت مشارکتی پارسل‌های زراعی سبب می‌شود که فرهنگ کار جمعی به‌تدریج اشاعه پیدا کند؛

11. اراضی زارعین به‌صورت یکپارچه و زمان‌بندی‌شده کشت و مدیریت می‌شود و تبعات ناشی از فوت یا ازکارافتادگی یکی از بهره‌برداران، مهاجرت زارعین و نظایر آن تأثیری برکشت اراضی نمی‌گذارد؛

12. حداکثر استفاده مطلوب از ماشین‌آلات و ادوات کشاورزی، مکانیزه شدن کشاورزى و امکان استفاده از دستگاه‌های پیشرفته و کاهش قابل‌ملاحظه در مصرف سوخت و نهاده‌های کشاورزی؛

13. افزایش مبادلات و ارتباطات مؤثر و شفاف بین پارسل‌ها به‌عنوان واحدهای تولید با خریداران، مصرف‌کنندگان و صادر کنندگان؛

14. افزایش رغبت به سرمایه‌گذاری جهت انجام امور زیر بنایى در بخشهای توسعه صنایع تبدیلی از طریق امکان رصد شفاف اطلاعات و فعالیت‌ها در این بخش برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی؛

15. این طرح از طریق تغییر الگو و سطوح کشت اراضی زراعی و تحول در مدیریت مزرعه ضمن تحرک بخشی به اقتصاد روستا، توسعه روستایی را نیز تسهیل می‌نماید؛

16. و بالاخره از طریق افزایش در درامد بهره‌برداران و سطح رضایت‌مندی از نتایج طرح، عملاً راه برای انجام طرح یکپارچه‌سازی اراضی در آینده هموار خواهد شد.

جمع‌بندی

ایجاد و رشد پارسل‌های زراعی در قالب طرح حاضر نه‌تنها می‌تواند یکی از شاخص‌های رشد بخش کشاورزی نوین و سودآور در ایران باشد، بلکه می‌تواند یکی از عوامل و سازوکارهای اصلی توسعه پایدار کشاورزی و افزایش بهره‌وری از آب در کشور هم به شمار رود. گسترش این پارسل‌ها قرین افزایش میزان عملکرد کشاورزی و کاهش مصرف آب درزمینه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، فنی و زیست‌محیطی و همه آن شاخص‌هایی بوده است که امروزه در توسعه پایدار بخش کشاورزی مدنظر هستند و در قانون برنامه‌های توسعه نیز به‌عنوان اهداف توسعه کشاورزی مورد توجه قرار گرفته‌اند. این پارسل‌های زراعی به خاطر یکپارچگی اراضی در قالب کشت همسان در زمین‌های وسیع‌تر و تمرکز مدیریت در قلمرو فعالیت، چنانچه مورد هدایت و نظارت دقیق قرار گیرند، قادر هستند رسالت مشترک الگوی توسعه و نظام بهره‌برداری را به‌خوبی ایفا کنند. چنین آرایشی از کشت همسان و هدفمند در مزارع به‌عنوان پارسل‌های کشاورزی نه‌تنها پدیده جدیدی در کشور خواهد بود، بلکه می‌تواند در صورت تصویب قوانین لازم در مجلس شورای اسلامی و تدوین آیین‌نامه‌ها و ضوابط اجرا افق جدیدی در چشم‌انداز توسعه و رسیدن به امنیت غذائی پایدار در کشور ایجاد نماید. چراکه پراکندگی قطعات زراعی یکی از عناصر ساختار سنتی کشاورزی بوده که امروزه به یکی از موانع اصلی توسعه کشاورزی در کشور تبدیل‌شده است.

نویسنده :مهرداد مطبوع ریاحی(کارشناس ارشد منابع تجدید شونده)

منابع

۱- زارع، ابراهیم. (۱۳۷۹)، پراکندگی اراضی در استان فارس، آثار و علت‌ها. مجموعه مقالات سومین کنفرانس اقتصاد کشاورزی ایران. مشهد: دانشگاه فردوسی.

۲- مأمن‌پوش، ع. ر و حیدری، ن.۱۳۸۲. بررسی یکپارچه‌سازی اراضی زیر شبکه‌های مدرن آبیاری در حوضه زاینده‌رود. مجله خشکی و خشک‌سالی کشاورزی. شماره ۱۰.

۳- میردریکوند، اسفندیار (۱۳۸۶)؛ طرح یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی و آثار آن بر تولید، سازمان جهاد کشاورزی استان لرستان.

۴- نوروزیان، م. (۱۳۷۸)، تحلیلی بر مسائل یکپارچه‌سازی اراضی در بخش مرکزی شهرستان بستان‌آباد. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، اصفهان: دانشکده جغرافیا.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از سایت شمس، تاریخ انتشار: 1خرداد1397 ، کدخبر: 182189: www.npps.ir