شعار سال: کدام یک از خلفای بنی امیه در دوران امام باقر(علیه السلام) حکومت کرده اند و چه ویژگی هایی داشته اند؟ به نقل از منابع تاریخی ویژگیهای سیاسی هر یک از خلفای اموی در امر حکومت و اداره جامعه متفاوت بوده که هریک را مورد بررسی قرار میدهیم.
ولید بن عبدالملک:
او نخستین خلیفه اموی معاصر امام باقر (علیه السلام) بود. دوران خلافت ولید دوره فتح و پیروزی مسلمانان در نبرد با کفار بود. در زمان او قلمرو دولت اموی از شرق و غرب وسعت یافت. ولید در نتیجه آرامشی که در عصر وی بر کشور حکمفرما بود، توانست دنباله فتوحاتی را که در عصر خلفای سابق انجام یافته بود، بگیرد. به همین جهت قلمرو حکومت وی از طرف شرق و غرب توسعه یافت و بخشهایی از هند، و نیز کابل و کاشمر و طوس و مناطق مختلف و وسیع دیگر، به کشور پهناور اسلامی پیوست و دامنه فتوحات او تا اندلس امتداد یافت و قشون امپراتوری اندلس از نیروهای تحت فرماندهی «موسی بن نصیر»، فرمانده سپاه اسلام، شکست خوردند و این کشور به دست مسلمانان افتاد. (۱)
سلیمان بن عبدالملک:
دوران خلافت «سلیمان بن عبدالملک» کوتاه مدت بود، به طوری که مدت سه سال بیشتر طول نکشید. (۲) سلیمان در آغاز خلافت، از خود نرمش نشان داد و به محض رسیدن به قدرت، درهای زندانهای عراق را گشود و هزاران نفر زندانی بیگناه را که حجاج بن یوسف در بند اسارت و حبس کشیده بود، آزاد ساخت و عمال و ماموران مالیات حجاج را از کار برکنار کرد و بسیاَری از برنامههای ظالمانه او را لغو نمود.
اقدام سلیمان در آزاد ساختن زندانیان بیگناه عراق اقدامی مستعجل بود، او بعداً این روش خود را عوض کرد و روی حسابهای شخصی و تحت تاثیر احساسات انتقام جویانه، دست به ظلم و جنایت آلود. او با انگیزه تعصبات قبیلگی، افراد قبایل «مضری» را زیر فشار قرار داد و از رقبای آنان یعنی قبایل یمنی (قحطانی) پشتیبانی کرد. (۳) نیز عدهای از سرداران سپاه و رجال بزرگ را به قتل رسانید، و «موسی بن نصیر» و «طارق بن زیاد»، دو قهرمان دلیر و فاتح اندلس، را مورد بیمهری قرار داده طرد کرد. (۴)
مولف کتاب «تاریخ سیاسی اسلام» مینویسد: «سلیمان درباره والیان خود، نظریات خصوصی اعمال میکرد: بعضی را مورد توجه قرار میداد و برای از میان بردن بعضی دیگر نقشه میکشید. از جمله کسانی که سلیمان با آنها دشمنی داشت «محمد بن قاسم» والی «هند»، «قتبیه بن مسلم» والی «ماورا النهر» و «موسی بن نصیر» والی اندلس بود». (۵) و این دشمنیها همه از انگیزههای شخصی و رقابتهای قبیلگی سرچشمه میگرفت که متاسفانه فرصت توضیح بیشتر در این زمینه در اینجا نیست.
سلیمان بن عبدالملک مردی فوق العاده حریص، پرخور، شکم باره، خوش گذران، و تجمل پرست بود. او به اندازه چند نفر عادی غذا میخورد! و سفرهای وی همیشه رنگین و اشرافی بود. او لباسهای پر زرق و برق و گران قیمت و گل دوزی شده میپوشید و در این باره به قدری افراط میکرد که اجازه نمیداد خدمت گزاران و حتی ماموارن آبدار خانه دربار خلافت نیز با لباس عادی نزد او بروند، بلکه آنان مجبور بودند هنگام شرفیابی! لباس گل دوزی شده و رنگین بپوشند! تجمل پرستی دربار خلافت کم کم به سایر شهرها سرایت کرد و پوشیدن این گونه لباسها در یمن و کوفه و اسکندریه نیز در میان مردم معمول گردید. (۶)
عمر بن عبدالعزیز:
با آن که طبق وصیت «عبدالملک بن مروان» (پدر سلیمان) ولیعهد سلیمان، برادرش «یزید بن عبدالملک» بود، اما هنگامی که سلیمان بیمار شد و دانست مرگ او فرا رسیده، به عللی عمر بن عبدالعزیز را برای جانشینی خود تعیین کرد.
پس از مرگ سلیمان، هنگامی که خلافت عمربن عبدالعزیز در مسجد اعلام شد، حاضران از این انتخاب استقبال نموده با وی بیعت کردند. (۷)
عمر بن عبدالعزیز که مواجه با وضع پریشان تودهها و شاهد امواج خشم و تنفر شدید مردم از دستگاه خلافتبنی امیه بود، از آغاز کار، در مقام دل جویی از محرومان و ستم دیدگان برآمد و طی بخشنامهای به استانداران و نمایندگان حکومت مرکزی در ایالات مختلف چنین نوشت:
«مردم دچار فشار و سختی و دست خوش ظلم و ستم گشته اند و آیین الهی در میان آنها وارونه اجرا شده است. زمام داران و فرمانروایان ستمگر گذشته، با مقررات و بدعتهایی که اجرا نموده اند، کمتر در صدد اجرای حق و رفتار ملایم و عمل نیک بوده و جان مردم را به لب رسانده اند. اینک باید گذشتهها جبران گردد و این گونه اعمال متوقف شود.
از این پس هر کس عازم حجباشد، باید مقرری او را از بیت المال زودتر بپردازید تا رهسپار سفر شود، هیچ یک از شما حق ندارید پیش از مشاوره با من، کسی را کیفر کنید، دست کسی را ببرید یا احدی را به دار بیاویزید.» (۸)
او همچنین اموال بیت المال را از خانواده خود و بنی امیّه پس گرفت و جلوی سبّ امام علی (علیه السلام) را گرفته و فدکرا به بنی هاشم باز گرداند و جلوی منع حدیثرا گرفت که گویا به همین دلیل امام باقر (علیه السلام) او را نجیب بنی امیّه میدانستند (۹)، ولی حکومت او دو سال بیشتر نبود.
یزید بن عبدالملک:
پس از مرگ «عمر بن عبدالعزیز»، «یزید بن عبدالملک» روی کار آمد. یزیدمردی عیاش و خوش گذران و لاابالی بود و به هیچ وجه به اصول اخلاقی و دینی پایبند نبود، از این رو ایام خلافتاو یکی از سیاهترین و تاریکترین ادوار حکومت بنی امیه به شمار میرود. در زمان حکومت وی هیچ فتح و پیروزی و هیچ حادثه درخشانی در جامعه اسلامی اتفاق نیفتاد.
«ابن قتیبه دینوری» مینویسد: «یزید ابتدا به خاطر اخلاقفریبنده خود، در میان قریش محبوبیت داشت و اگر پس از رسیدن به خلافت، طبق روش عمر بن عبدالعزیز رفتار میکرد، مردم از او شکایت نمیکردند؛ ولی وی برخلاف انتظار همه، پس از رسیدن به قدرت، بکلی تغییر روش داد و عیناً رفتار نامطلوب برادرش ولید را در پیش گرفت. رفتار او موج نفرت مسلمانان را بر ضد او برانگیخت، به طوری که مردم تصمیم گرفتند او را از خلافت برکنار سازند. یزیدبه اندازهای به حقوق و خواستههای مردم بی اعتنا بود که حتی گروهی از قریشوعدهای از بنی امیه نیز به اعمال او اعتراض کردند.
یزید، به جای آنکه به انتقادهای مردم گوش داد و در روش خود تجدید نظر نماید، بر خشونت و سخت گیری خود افزود و عدهای از اشراف قریش و بزرگان بنی امیه را به اخلال در نظم عمومی و شورش و کودتا متهم کرد و به عموی خود «محمد بن مروان»، دستور داد آنها را بازداشت نموده به زندان افکند. این عده قریب دو سال در زندان ماندند، آنگاه محمد آنها را به وسیله زهر مسموم نمود و همه را به قتل رسانید!
یزید غیر از این عده، تعداد سی نفر از رجال قریش را دستگیر کرد و پس از آنکه مبالغ زیادی جریمه از آنان گرفت و اموال و دارایی و مستغلاتشان را مصادره نمود، آنان را مورد آزار و شکنجه سخت قرار داد و از هستی ساقط کرد، به طوری که افراد مزبور در گوشه و کنار شام و سایر نقاط پراکنده شده با فقر و تنگ دستی به سر میبردند. یزید به این هم اکتفا نکرد، بلکه دستور داد تمام کسانی را که با آنان تماس داشتند، به اتهام همکاری با شورشیان و مخالفان حکومت، به دار کشیدند»! (۱۰)
خلفای پیشین بنی امیه در اوقات فراغت خویش به اخبار جنگها و داستانهای شجاعان قدیم عرب و قصائد شعرا گوش میدادند، ولی در زمان خلفای بعدی و از آن جمله «یزید بن عبدالملک» ساز و آواز جای قصائد و اشعار را گرفت و در بزمهای شبانه دربار خلافت، به جای قصائد حماسی شعرا و داستانهای جنگی، ساز و آواز رایج گردید.
هشام بن عبدالملک:
او مردی بخیل، خشن، جسور، ستمگر، بی رحم و سخنور بود. (۱۱) او در جمع آوری ثروت و عمران و آبادی میکوشید و در زمان خلافتش بعضی از صنایع دستی رونق یافت؛ لکن از آنجا که وی شخصی بی عاطفه و سختگیر بود، در دوران حکومت او، زندگی بر مردم سخت شد و احساسات و عواطف انسانی در جامعه رو به زوال رفت و رسم نیکوکاری و تعاون برچیده شد، به طوری که هیچ کس نسبت به دیگری دلسوزی و کمک نمیکرد. (۱۲)
«سید امیر علی»، مورخ و دانشمند معروف، وضع اجتماعی - سیاسی آن روز جامعه اسلامی را به خوبی ترسیم نموده اخلاقو رفتار هشام را به نحو روشنی تشریح میکند:
«با مرگ یزیددوم، خلافتبه برادرش هشام رسید؛ لکن خلافت او زمانی استقرار یافت که آشوبها و نهضتهای داخلی را سرکوب نمود و آتش جنگهای خارجی را خاموش ساخت؛ زیرا در آن زمان، از طرف شمال، قبایل ترکمن خزر به دولت مرکزی فشار وارد میآوردند و درشرق، رهبران عباسی مخفیانه سرگرم فراهم ساختن مقدمات برای درهم شکستن پایههای حکومت اموی بودند. در داخل کشور نیز آتش خشم و کینه خوارج، که مردمی دلیر و سلحشور بودند، شعله ور شده بود.
در این کشمکشها، بهترین جوانان عرب، یا در جنگهای داخلی کشته شدند و یا قربانی سیاست بدبینی و حسادت دربار فاسد خلافت گشتند؛ زیرا در اثر اطمینان کورکورانهای که خلیفه قبلی از وزرا و درباریان خود داشت، حکومت و قدرت به دست افراد خود خواه و ناشایستی افتاده بود که مردم را به خاطر عجر و ناتوانی خود و سو اداره کشور متنفر ساخته بودند.
البته رجال بزرگ و چهرههای درخشان انگشت شماری بودند که با کمال همت و دلسوزی، به وظائف و مسئولیتهای سنگین خود عمل می کردند، ولی دلسوزی نسبت به دین و آیین در میان مردم سست و کم فروغ شده و در میان درباریان و عوامل وابسته به حکوکت رو به زوال بود؛ زیرا آنان عموماً عناصری بودند که جز تامین منافع خود، هیچ هدفی نداشتند.
در آن عصر خطیر، جامعه اسلامی نیازمند بازوی توانایی بود که کشتی متزلزل حکومت را از غرق شدن نجات بدهد، از این رو طبعاً هشام به مزایا و خصوصیاتی نیازمند بود که بتواند در پرتو آن، با دشواریها و مشکلاتی که جامعهاسلامی را از هر طرف احاطه کرده بود، مقابله کند.
در اینکه هشام بهتر از خلیفه قبلی (یزید) بود شکی نیست؛ زیرا در زمان هشام دربار خلافت از عناصر ناپاک تصفیه شد، وقار و سنگینی جایگزین سبک سری و بوال هوسی گردید، و جامعه از وجود افراد طفیلی که سربار جامعهبودند پیراسته گشت.
ولی سختگیری بیش از اندازه هشام، به سرحد خشونت رسید و صرفه جوییهای وی جنبه بخل یافت و بعضی از کمبودهای اخلاقی و انسانی وی اوضاع را بدتر کرد، زیرا او فردی کوتاه فکر و مستبد و شکاک و بدبین بود، از اینرو، به هیچ کس اعتماد نمیکرد، بلکه برای خنثی کردن توطئههایی که بر ضد او چیده میشد، به عملیات مکارانه و جاسوسی متوسل میشد و از انجا که آدم زود باوری بود، با یک بدگویی و سوء ظن بهترین رجال کشور را از بین میبرد. این بدبینی افراطی باعث شد که عزل و نصب متوالی و بیش از حد فرمانروایان و حکام شهرستان ها، نتایج فوق العاده تلخی به بار آورد». (۱۳)، (۱۴)
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری تحلیلی ایران «خبرآنلاین»، به تاریخ: ۷ مرداد ۱۳۹۹، کدخبر: ۱۴۱۵۱۴۲، www.khabaronline.ir