شعار سال: شب زنده داری کسب و کار‌ها در تهران حکایت یک بام و دو هواست؛ از یک طرف دعوایی ارزشی –سیاسی در جریان است برسر اینکه آیا می‌توان به کاسبان مستقر در برخی مناطق اجازه رسمی داد تا شبانه روزی دایر باشند و از طرف دیگر تنها به فاصله چند خیابان آن طرف‌تر صاحبان مشاغلی هستند که چند سالی است زیست شبانه را تجربه می‌کنند.

شاهد این ادعا شرایط متفاوتی است که برای کاسبان مستقر در دو منطقه مجزا، اما نزدیک به هم شهر تهران پیش آمده است؛ دسته نخست بیشتر اغذیه فروشان مقیم خیابان شهدای سی‌تیرند که شهرداری تهران برایشان از ماه رمضان سه سال پیش غرفه‌هایی را نصب و جانمایی کرده است و از آن زمان تاکنون هربار که صحبت از دایر شدن دائمی بساط کسب و کارشان به میان آمده دست کم یک مانع ارزشی- فرهنگی وجود داشته که سد راهشان شود.

گروه دوم، اما اغلب به دست فروشانی مستقر در اطراف تقاطع خیابان ولیعصر با خیابان‌های انقلاب و جمهوری تعلق دارد که از شب نوروز سه سال پیش تاکنون تقریبا هر شب مشغول بساط کردند و کمتر پیش آمده تا بحث بودن یا نبودنشان به مجادله علنی متولیان و مدیران شهری تبدیل شود.

ایمان واقفی، اقتصاد دادن نیز در تایید این وضعیت متفاوت به اقتصاد۲۴ می‌گوید: هر دو این کسب و کار‌ها خدماتی هستند و ظرفیت فعالیت شبانه را دارند، اما این دو دستگی محصول دو نوع برنامه ریزی مختلف از دو خاستگاه متفاوت اجتماعی است؛ گروه اول نتیجه الگوبرداری گزینشی است که برنامه ریزان شهری از سبک زیست شبانه متداول در کشور‌های دیگر داشته اند، سبکی که بیشتر مبتنی بر تامین نیاز شهروندان به تفریح و سرگرمی است؛ به صورت مشخص تمام کسانی که در طول روز و ساعات اداری سرگرم فعالیت هستند می‌توانند این شانس را داشته باشند تا در ساعاتی از شب با گشت و گذار در پاتوق‌هایی نظیر خیابان سی تیر رفع خستگی کنند، اما به شرط آنکه از استطاعت مالی کافی برای حضور در چنین فضا‌هایی برخوردار باشند.

وی افزود: نمی‌شود منکر شد که از دهه ۹۰ به این سو بخش عمده جامعه ایران از نظر اقتصادی دچار ریزش شده است و هزینه‌های سرزدن و تردد در چنین فضا‌هایی که از مراکز مشابه مستقر در نقط شمالی و مرفه نشین پایتخت الگو برداری شده است با جیب بیشتر مردم همخوانی ندارد؛ در واقع بیراه نیست اگر بگوییم با وضع موجود این نقاط حالا به پاتوقی برای اقلیت برخوردار اقتصادی و متمول تبدیل شده است؛ دهک‌های میانی به پایین جامعه حضوری کمرنگ‌تر در این قبیل اماکن دارند حتی باید گفت که این گرته برداری مدیران شهری باعث شده تا بافت زیستی مستقر در این ناحیه هم به‌طور کلی تغییر کند؛ خیابان سی تیر تا پیش از نوسازی –بازسازی‌های اخیر بافت اقتصادی- اجتماعی خاص خود را داشت و بیشتر محل تردد کسبه و پیشه ورانی بود که در بازار‌های مستقر در همان حوالی فعالیت داشتند، اما بعد از اتمام پروژ‌ه‌های نوسازی شهرداری و رونمایی از دکه‌های تعبیه شده به نوعی در این منطقه اعیان سازی اتفاق افتاد و باعث شد تا هزینه‌هایی مثل کرایه فضای کسب و کار در این منطقه طوری زیاد شود که یک جابجایی اتفاق بیفتد و در ترکیب ساکنان و اهالی این منطقه تغییراتی در جهت رانده شدن بافت قدیمی به مناطق دیگر صورت بگیرد.

این اقتصاددان شهری، اما در مورد ظهور مشاغل دست دوم نظری متفاوت دارد و می‌گوید: برپا شدن بساط هر شبه دست فروشان در نواحی اطراف چهار راه ولیعصر نتیجه تصمیمی است که از سوی مردم گرفته شده و حالا مدیران شهری به صورت ضمنی آن را پذیرفته اند؛ به صورت مشخص با انبوهی از جمعیت جویای کار مواجهیم که شغل مناسبی برایشان وجود ندارد. اغلب این افراد سال‌ها خود را با ارزش‌های اجتماعی وفق داده و درس خوانده و دانشگاه رفته اند، اما حالا هیچ شغل پایداری برایشان وجود ندارد و برای راه اندازی یک کسب و کار متعارف هم حتی به اندازه تامین کرایه مغازه سرمایه ندارند.

واقفی تصریح می‌کند: واقعیت این است که برای این مردم راهی نمی‌ماند غیر از آنکه در یک گوشه از خیابان بساط دست فروشی دایر کند و سرمایه خود را در قالب کالا‌های مصرفی به فروش بگذارند؛ از طرف دیگر، چون اغلب مشتریان این دست فروشان از طبقات متوسط به پایین است برایشان خرید کردن از این نقاط مناسب‌تر است تا رفتن به مغازه و فروشگاه و... . مدیریت شهری هم در عمل حضور شبانه این گروه از کسب و کار‌ها را تا حد ممکن تحمل می‌کند، هر چه باشد همان طبقه متوسط به پایینی که در طول روز مشغول انجام کار بوده به زمان نیاز دارد تا چند ساعتی در شب برای خرید برخی اقلام ضروری خود سری به خیابان‌های پایتخت بزند؛ یادمان باشد که شبیه این اتفاق از میانه دهه ۷۰ با برپایی هفتگی بازار‌های روز در نقاط مختلف افتاد و تا به امروز جریان دارد.

وی صحبت‌های خود را اینطور ادامه می‌دهد: سوای تفاوت‌هایی که در زمینه فعالیت و طیف بندی مشتریان وجود دارد، میان هر دو گروه کسب و کار‌های شبانه اشتراکاتی هم وجود دارد؛ اول آنکه صاحبان هر دو گروه قصد و نیتشان فعالیت اقتصادی است و چون از عهده هزینه‌های راه اندازی و دایر کردن یک کسب و کار در جای ثابت برنمی آیند هریک به طریقی راهی خیابان‌ها شده اند؛ اشتراک دوم هم این است که وضعیت هر دو گروه معلول سوداگری زمین در ایران است؛ واقعیت غیر قابل انکار این است که بخش عمده هزینه‌های زندگی یا راه اندازی کسب و کار مربوط به هزینه محل و مکان استقرار است؛ به دلیل وجود درآمد‌های نفتی مناسبات اقتصادی سیاسی در ایران طوری است که مالکان و بازیگران بازار ملک و زمین دست بالا را در اختیار دارند و برای همین هیچ فعالیتی نیست که هزینه‌های آن از تغییرات بازار املاک و مستغلات تاثیر نپذیرد؛ البته در این میان روی آوردن شهرداری تهران به درآمدزایی نقطه عطفی است که بعد پس از جنگ با آن روبرو هستیم و در عمل هر فعالیتی از صدور مجوز ساخت و ساز و تراکم گرفته تا تغییر کاربری زمین و... باعث شده است تا زمین بازی به سود سوداگران طراحی شود.

این پژوهشگر حوزه شهری در عین حال با یادآوری اینکه زیست شبانه در تهران رابطه مستقیمی با موقعیت محلی و ویژگی‌های محلات مختلف پایتخت دارد، ادامه می‌دهد: همین حالا نقاطی در سطح شهر وجود دارند که ممکن است شب‌ها حداقل صاحب یک کسب و کار در آنجا حضور فعال داشته باشد؛ محض نمونه دست فروشان یا محدود مغازه‌هایی که در مناطق منتهی به ترمینال‌های مسافرتی دایر هستند؛ البته این دایر بودن هم می‌تواند مانند وضعیت کسبه خیابان سی تیر جنبه رسمی داشته باشد و اینکه برعکس به مانند وضعیت دست فروشان چهار راه ولیعصر جنبه غیر رسمی داشته باشد، اما در نهایت هرکدام از این نقاط مشتریانی با پایگاه‌های اجتماعی و اقتصادی خاص خود را خواهند داشت.

سوای اینکه زیست شبانه کسب و کار‌ها در کلانشهری مثل تهران خاستگاهی رسمی و یا غیر رسمی دارد یا نه یک مسئله واضح و روشن است؛ در اقتصاد نابسامان امروز ایران یافتن فرصت شغلی از کار دیگری سخت‌تر است و در میان میدان دادن به فروشندگان برای حضور خیابانی می‌تواند کمک حال برای تخفیف وضعیت به وجود آمده باشد و در این میان این متولیان برنامه ریزی و انضباط شهری هستند که باید از میان دامن زدن به دعوا‌های ارزشی- فرهنگی یا استفاده از بستر‌های موجود یکی را انتخاب کنند.