شعار سال: پس از خشکسالی بیش از یک دهه در کشور که اوج آن در سال ۹۷ اتفاق افتاد، بارشهای دو سال اخیر بهویژه در اوایل سال ۹۸ این تصور را برای بسیاری ایجاد کرد که گویا مشکل کمآبی در ایران حل شده و بارندگیهای اخیر میتواند جبران سالها خکشسالی باشد.
البته چنین نگاه خوشبینانهای به وضعیت آب کشور از سالها پیش وجود داشت. گرچه بهطور تاریخی ما همواره با کمآبی در کشور مواجه بودیم اما در یک دوره ۶۰ ساله به واسطه موتور پمپهایی که آب را از زیرزمین بیرون میکشیدند و همچنین سدهایی که آب را پشت خود جمع میکردند، توهم فراوانی آب در ذهن بسیاری ایجاد شده است. اما اصل ماجرا این است که کشور در طول سالهای متمادی در معرض توالی خشکسالی و سیلاب بوده و این موضوع اهمیت مدیریت بحران خشکسالی و سیل را دوچندان کرده است.
به تازگی مهدی زارع عضو فرهنگستان علوم در یادداشتی عنوان کرده است: در سالهای خشکسالی در حدود یک و نیم میلیارد دلار خسارت مالی به کشور وارد میشود که حدود یک سوم ارزش افزوده محصولات کشاورزی در ایران است و سالانه حدود پنج درصد تولید ناخالص داخلی ما را کاهش میدهد.
البته ماجرا این است که اثرات خشکسالی فقط اجتماعی و یا اقتصادی نیست بلکه به آسیبهای محیط زیستی نیز منجر میشود که از بین رفتن گونههای گیاهی و جانوری، خشک شدن تالابها، کاهش سطح آب زیرزمینی، فرونشست زمین و کاهش کیفیت آب، نمونههایی از آن است. با این حال به گفته زارع با وجود سیلابهای فراوان در سال ۹۸ بیشتر حوزههای آبخیز ۳۰ گانه در کشور همچنان در وضعیت خشکسالی به سر میبرد. در حالیکه با مدیریت درست روان آبها میتوان استفادههای بهینهای از آن کرد.
پژوهشگران میگویند روانآبهای ناشی از بارش باران نقش موثری در تغذیه سفرههای آب زیرزمینی، کاهش فرونشست زمین، رفع خشکسالی و تامین آب فضای سبز دارد که با مدیریت اصولی میتوان آنها را جمعآوری و مورد استفاده قرار داد؛ موضوعی که البته در سالهای گذشته مورد غفلت واقع شده و حجم بالایی از روان آبها به دلیل تبخیر و غیرقابل نفوذ بودن زمین از دسترس خارج شدهاند.
تعدد متولیان آب در کشور
باقر قرمزچشمه مدیر گروه پژوهشی هیدرولوژی و توسعه منابع آب پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در گفتوگو با ایرناپلاس درباره علت نابسامانی در حوزه مدیریت آب بهویژه روانآبها میگوید: طبق قانون، متولی آب در کشور وزارت نیرو است؛ در واقع تامین آب و حفاظت از آب و همچنین مدیریت سیلابها به این وزارتخانه سپرده شده اما قوانین موجود در این حوزه بسیار متناقض است زیرا علاوه بر وزارت نیرو، سازمان جنگلها، مراتع وآبخیزداری کشور، زیر مجموعه وزارت جهاد کشاورزی هم وظیفه حفاظت از آب و خاک و مدیریت سیلابها را دارد. در این میان سازمان محیط زیست نیز بحث تالابها و حقآبههای آنها را پیگیری میکند و به نظر میرسد همین تعدد سازمانهای متولی سبب تداخل وظایف در بخشهای مختلف شده است.
علاوه بر وزارت نیرو، سازمان جنگلها، مراتع وآبخیزداری کشور، زیر مجموعه وزارت جهاد کشاورزی هم وظیفه حفاظت از آبوخاک و مدیریت سیلابها را دارد. سازمان محیط زیست نیز بحث تالابها و حقآبههای آنها را پیگیری میکند و به نظر میرسد همین تعدد سازمانهای متولی سبب تداخل وظایف در بخشهای مختلف شده است.قرمزچشمه میافزاید: وزارت نیرو وظیفه تامین نیاز آبی کشور را دارد که بخش شرب، کشاورزی و صنعت و تامین حقابههای محیط زیستی در این حوزه قرار دارند. دیدگاه این است که اول نیاز شرب و بعد صنعت و کشاورزی تامین شود به همین دلیل مباحث محیط زیستی در این حوزه مهجور مانده و همین باعث شده تا اغلب تالابهای کشور خشک شوند.
وی ادامه میدهد: وظیفه مدیریت منابع آب زمانی به وزارت نیرو واگذار شد که مباحثی مانند سدسازی و استفاده از انرژی آب در پشت سدها اهمیت زیادی داشت اما این یک اشتباه راهبردی بود که رخ داد. وزارت جهاد کشاورزی مسئولیت بیش از ۹۲ درصد از اراضی مختلف را برعهده دارد.
به اعتقاد وی، وزارت نیرو بیشتر توجه خود را به رودخانهها و مدیریت آب در پایین دست در قالب ساخت سد معطوف کرده در حالی که مدیریت آب بسیار فراتر از احداث سد است. این موضوع باید یک بار برای همیشه مورد بازبینی قرار گیرد تا مشخص شود متولی واقعی چه سازمانی باشد. به نظرم وزارت کشاورزی بهترین گزینه برای مدیریت این حوزه است.
قرمزچشمه درباره مدیریت روان آبهای سطحی در کشور ادامه میدهد: مدیریت روان آبهای سطحی به شدت به خصوصیات ریختسنجی (مورفومتری) حوزه آبخیز وابسته است. برای مثال ممکن است حوضهای وجود داشته باشد که به شدت سیلخیز بوده و سازندهای زمینشناختی آن به شدت نفوذناپذیرند و پوشش گیاهی کمی در آن مستقر باشد. در چنین حوضههایی با وقوع بارندگی، روانآب بسیاری ایجاد میشود.
در حوزه مدیریت روانآبهای سطحی، وزارت نیرو فقط به ساخت سد بسنده کرده و حتی در احداث آن زیادهروی نیز کرده است. آن هم در حالی که این روش در دنیا منسوخ شده و حتی تلاش میشود ارتفاع سدها کاهش یابد زیرا به محیطزیست آسیب میرساند. با ساخت سدها، ما چرخه طبیعی آب را به هم زدیم که سدهای بزرگ در خوزستان نمونهای از آن است.
وی میگوید:در شرایط طبیعی، چند مدت یکبار سیلابی میآمد و دشت را سیرآب میکرد و باعث میشد شستوشوی املاح در خاک انجام شده و شوری خاک کم شود. همچنین همراه سیل رسوبی هم میآمد که باعث غنای خاک و سبب میشد پوشش گیاهی خوبی ایجاد شود.اما بعد از ساخت سدها، جلو جاری شدن سیلابها به پایین دست کاملا گرفته شد و این نشان میدهد این سدها نمیتوانند در بحث مدیریت سیلابها عملکرد خوبی داشته باشند.
به گفته این مقام مسئول در پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، ساخت سدها باعث شده است که سطح وسیعی از خاک شور شده و آبشویی که توسط سیلاب انجام شده بود صورت نگیرد و برعکس، خاک در اثر خاصیت مویینگی و مکش آب به سطح، شورتر شود.
آبخیزداری بهترین روش برای مدیریت روان آبهای کشور
به گفته قرمزچشمه، در حال حاضر رویکردی که برای مدیریت روانآبها در سراسر دنیا مورد توجه قرار گرفته، مساله آبخیزداری است. تلاش آبخیزداری این است تا فعالیتهایی که سبب برهم خوردن تعادل حوزه آبخیز میشود را با فعالیتها و عملیاتی به حالت گذشته برگردانند.
وی ادامه میدهد: به نسبت کارهای خوبی در وزارت کشاورزی انجام شده است. بهطوری که هر سال تعدادی از حوزههای آبخیز مورد مطالعه قرار میگیرد و بعد عملیات آبخیزداری اجرا میشود. مطالعات نشان داده در حوزههایی که عملیات آبخیزداری انجام شده، کمک بسیار خوبی به مدیریت روان آبها کرده است.
اگرچه وی آمار دقیقی از این عملیات ندارد اما میگوید بهطور تقریبی در حدود ۱۰ درصد از حوضهها، عملیات آبخیزداری کامل انجام شده و در حدود ۱۰ درصد دیگر حوضهها نیز بخشی از آن عملیاتی شده است. «در دو سه سال گذشته اعتباری از صندوق توسعه ملی به این موضوع اختصاص یافت و کارهای خوبی انجام شد که امیدوارم ادامه پیدا کند.»
دلیل اصلی افزایش روانآبها در کشور چیست؟
قرمزچشمه درباره چرایی افزایش روانآبها در کشور میگوید: مهمترین عاملی که باعث شده روان آبهای سطحی ما افزایش یابد این است که پوشش گیاهی به انحای مختلف کاهش یافته. چرای بیش از حد، تغییر کاربری، تبدیل مراتع و جنگلها به زمینهای کشت دیم گندم و همچنین ویلاسازی و تغییر کاربری اراضی باعث شده نفوذپذیری خاک کمتر شود. در واقع عملیات انسانی، سطوح را غیرقابل نفوذ میکند و سیلاب ایجاد میشود. اگر در هر جا به هر دلیل نفوذپذیری خاک را کاهش دهیم روانآب را زیاد کردیم و این باعث سیلابهای شدید و خسارت میشود.
چرای بیش از حد، تغییر کاربری، تبدیل مراتع و جنگلها به زمینهای کشت دیم گندم و همچنین ویلاسازی و تغییر کاربری اراضی باعث شده نفوذپذیری خاک کمتر شود.مدیریت آب نیازمند همت و نگاه ویژه مدیران ارشد
وی معتقد است، مدیریت آب، تلاش و نگرش جدید در مدیران ارشد نظام میخواهد تا نگاهها به این حوزه عوض شود. اینکه ما فقط در بالادست، سد بسازیم و گمان کنیم که روانآبها مدیریت شدند درست نیست؛ این سدها به حوضچههای تبخیر تبدیل میشوند و به دلایل مختلف، ریسکِ داشتن سدهای بزرگ و زیاد، بالاست و شکست این سدها میتواند خسارات جبران ناپذیری را در پایین دست ایجاد کند.
وی میگوید: برخلاف سدسازی، آبخیزداری در بالادست مانند احیای پوشش گیاهی و همچین کنترل آب با ساخت سازههای کوچک، نفوذ آب به زمین را بیشتر میکند. در این میان در پایین دست و در مناطق شهری نیز میتوان آب پشتبامها و خیابانها را جمعآوری کرد.
در آلمان هر ساختمانی که ساخته میشود باید سیستم سطوح آبگیر باران داشته باشد تا روانآب پشت بامها را جمعآوری کرده و در مواقع لزوم برای استفاده در فلش تانک یا آبیاری فضای سبز مورد استفاده قرار گیرد.
قرمزچشمه میافزاید: در کشور ما در این زمینه کارهای تحقیقاتی بسیاری انجام شده است و ما حتی انجمنی به نام انجمن سیستمهای سطوح آبگیر باران داریم. در همین پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در مورد سطوح آبگیر باران، بیش از ۱۰۰ طرح تحقیقاتی انجام دادیم که بخش عمده آن در عرصههای کشاورزی و منابع طبیعی است و در مورد سطوح شهری هم چند مورد کار انجام شده اما موضوع اصلی این است که هنوز همت سیاسی پشت آن نیست تا از این روشها برای مدیریت آب استفاده شود. در کشور خشکی مانند ایران باید این اتفاقها از خیلی وقت پیش رخ میداد که متاسفانه به هر دلیل بارها توسط محققان پیشنهاد شده اما جزو اولویتها نبوده است.
به گزارش ایرناپلاس، با توجه به نگاه تخصصی و عملی در این زمینه، میتوان با هزینههای بسیار اندک و توجه به آبخیزداری و انجام کارهای کوچک اما گسترده در اراضی بالا دست و پایین، به راحتی روانآبها را مدیریت کرد. البته مدیریت روانآبها یک بخش از مدیریت آبخیزداری است اما بدون شک یکی از مهمترین آنهاست و توجه به این حوزه میتواند مشکلات کمآبی در کشوری همچون ایران را برطرف کند.
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری جمهوری اسلامی ایرنا، تاریخ انتشار 3 آبان 99، کد خبر: 84078720، www.irna.ir