شعار سال: نشر سخن در ماه‌های گذشته اقدام به چاپ کتابی با عنوان «معیار لغات قویم» کرده است. این کتاب که فرهنگ لغت شاهنامه است، توسط میرزا محمد کشمیری در شبه‌قاره نوشته شده است. به بهانه انتشار این کتاب، مصاحبه‌ای با مصحح این اثر، مرتضی چرمگی عمرانی ترتیب داده‌ایم. چرمگی عمرانی، دانش‌آموخته دوره دکتری دانشگاه علامه طباطبایی، استاد دانشگاه پیام نور مشهد و مصحح دیوان اهلی ترشیزی خراسانی نیز هست.

این پژوهشگر در آغاز درباره سنت فرهنگ‌نویسی در شبه‌قاره توضیح داد و گفت: فرهنگ‌نویسی در زبان فارسی، غیر از آنچه که در خود ایران و درون فرهنگ جامعه ایرانی نوشته شده است، مدیون دو کشور همسایه است. فرهنگ غنی ایران قرن‌ها در این دو کشور سلطه بی‌نظیری داشته است. یکی از این دو کشور شبه‌قارۀ هند است که در حال حاضر سه کشور هند و پاکستان و بنگلادش را شامل می‌شود و دیگری امپراتوری عثمانی که بعد از جنگ جهانی اول تجزیه شد و ترکیه فعلی بزرگ‌ترین قسمت آن است.

وی افزود: فرهنگ‌نویسی فارسی یکی از زمینه‌هایی است که به‌ویژه در شبه‌قاره رونق و اهمیت زیادی داشته است. فرهنگ‌هایی که در این منطقه نوشته می‌شد، شامل فرهنگ‌های عمومی، تخصصی و حتی فرهنگ‌هایی برای یک متن خاص بود. از بین آثاری که درباره آن‌ها فرهنگ اختصاصی تدوین شده است، مثنوی، دیوان حافظ و شاهنامه بیشترین تعداد فرهنگ اختصاصی را دارند. شاهنامه متنی بوده است که در شبه‌قاره بسیار به آن توجه می‌شده و اولین چاپ‌ها و نخستین ترجمه‌های انگلیسی از شاهنامه در شبه‌قاره صورت پذیرفته است. نوشتن فرهنگ لغت و دستور زبان بیشتر از اینکه برای اهل زبان سودمند باشد، برای یادگیرندگان زبان دوم سودمند است؛ بنابراین نوشتن فرهنگ‌هایی درباره لغت که خوانندگان غیرفارسی‌زبان بتوانند به کمک آن‌ها متون را بخوانند، رونق داشته است.

این مصحح معیار لغات شاهنامه در پاسخ به سوال «به نظر شما چه عللی باعث شده است که فرهنگ‌نویسی بر شاهنامه در شبه‌قاره رایج شود، گفت: شاهنامه فردوسی طی حدود هزار سال حیاتش در حوزه گسترده زبان و ادب فارسی، همواره یکی از محبوب‌ترین متون فارسی بوده است. این مسئله در کنار وجود واژه‌های مهجور در شاهنامه، سبب شد تا نخستین فرهنگ‌نویسان فارسی از این منظومه به عنوان یکی از مراجع اصلی خودشان بهره ببرند و لغات و شواهد بسیاری را از آن انتخاب کنند. از طرف دیگر قدمت و اهمیت خاص شاهنامه برای زبان فارسی هم برای ایرانیان و هم برای یادگیرندگان زبان فارسی از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. به همین دلیل است که در فرهنگ‌های متعدد فارسی استناد‌هایی که به متن شاهنامه شده است، بسیار درخور توجه است. حتی در لغت‌نامه دهخدا اولین شاهد برای کلمات معمولا از شاهنامه است. لغت فرس اسدی نیز از این قاعده مستثنا نیست. فرهنگ جهانگیری و آنندراج نیز همین‌گونه‌اند. در شبه‌قاره فرهنگ‌های متعددی برای شاهنامه نوشته است. از اواخر سده شش و اواخر سده هفت، معجم شاهنامه در این منطقه نوشته شده است. فرهنگ‌نامه فردوسی و فرهنگ لغات شاهنامه، لغت شاهنامه و کتابی که بنده تصحیح کرده‌ام، معیار لغات قویم یا گنجنامه مجرم کشمیری، نیز از این دسته است.

از مرتضی چرمگی عمرانی درباره اطلاعاتی که از نویسنده کتاب معیار لغات قویم در دست هست پرسیدیم. او در پاسخ به این سوال بیان کرد: مجرم کشمیری نام خودش را در مقدمه یا متن نسخه نیاورده است. صرفا در دو جا نام خودش را آورده است. نخست در دیباچه معیار لغات که مجرم تخلص کرده است، و دوم در بیت ماقبل آخر قصیده‌ای که در مدح صاحب بهادر آورده است، تخلص خودش را آورده است. نخستین بار ظهورالدین احمد در مقاله‌ای با عنوان فرهنگ شاهنامه که در مجموعه‌مقالات فردوسی چاپ شده است، بر اساس بررسی احوال سه تن از شاعرانی که تخلصشان مجرم بوده و در آن دوره زندگی می‌کرده‌اند، نتیجه گرفته است که مولف معیار لغات قویم، میرزا محمد کشمیری است.

اما نکته دیگر آنکه با توجه به اطلاعاتی که مرحوم ظهورالدین احمد در کتابش آورده است، به نظر می‌آید میرزا محمد کشمیری از ادیبان و شاعران قرن سیزدهم و در کشمیر باشد. در حقیقت قاضی محمدصادق خان اختر که صاحب تذکره آفتاب عالم‌تاب است، اولین کسی است که در تذکره‌اش اطلاعات اندکی درباره مولف معیار لغات قویم ارائه داده است. او درباره مجرم می‌گوید: «نامش میرزا محمد، جوانی است به عمر سی‌ساله. مرد قابل و لایق و متوکل و ادیب ماهر.» نویسنده تذکره شعرای کشمیر نیز به نقل از نویسنده تذکره صبح گلشن همین مطالب تذکره آفتاب عالم‌تاب را با بیان دیگری آورده است. با توجه به اینکه تاریخ تالیف تذکره‌ها نزدیک به هم است، می‌توان هردو را معاصر مجرم کشمیری دانست. تاریخ دقیق تولد و مرگ مجرم کشمیری ذکر نشده است. اما می‌توانیم بگوییم او تا سال ۱۳۲۸ قمری یا ۱۹۰۸ میلادی زنده بوده است.

حتی در خود فرهنگ لغات قویم نیز چنین اطلاعاتی در دست نیست. اما صاحب تذکره آفتاب عالم‌تاب در باب مجرم سن او را به‌تقریب ذکر کرده است. اگر ما تاریخ تالیف تذکره آفتاب عالم‌تاب را بنا بر گفته نظیر احمد و سایر پژوهشگران سال ۱۲۹۰ قمری بدانیم، احتمالا تولد مجرم در سال ۱۲۶۰ هجری قمری در کشمیر بوده است. همان‌طور که گفتم درباره تاریخ مرگش اطلاعی در دست نیست، اما می‌توانیم بگوییم او تا سال ۱۳۲۸ قمری که سال تالیف معیار لغات قویم است، زنده بوده است. در زمان اتمام کتاب هم سنی بیت ۶۵ تا ۶۸ سال داشته است. با توجه به اشعار اندکی که از او به جای مانده است، به نظر می‌آید که او شیعه دوازده‌امامی باشد.»

سوال دیگر ما درباره آشنایی او با نسخه خطی این کتب و ویژگی‌های آن بود. از چرمگی عمرانی خواستیم که درباره ساختار، شاخصه‌ها و اطلاعات آن برای خوانندگان ما بگوید. او در پاسخ گفت: «این نسخه از کتاب معیار لغات قویم که در کتابخانه مرکزی دانشگاه پنجاب یافته شده، یگانه نسخه‌ای است که از این اثر شناخته شده است. خط این کتاب نستعلیق است. صفحه اول و دوم آن مطلا و مذهب و منقش است. این نسخه ۱۳۶۰ صفحه دارد که در هر صفحه ده سطر کتابت شده است.

در این نسخه بعد از دیباچه که از برگ اول تا هشتم نسخه است، عناوین آورده شده است. پیش از شروع متن اصلی فرهنگ پنج فصل با موضوعات گوناگون آورده شده است و بعد از آن نیز فرهنگ لغات آمده است. این بخش بر اساس حروف الفبا در ۳۱ فصل اصلی و ۲۶۵ فصل فرعی با دو بخش لغات و کنایات تدوین شده است. بخش لغات ۱۷۴۸ مدخل دارد که ۳۲۴۹ بیت از شاهنامه به عنوان شاهدمثال آمده است. کنایات نیز شامل ۱۱۹ اصطلاح کنایی و ۱۶۹ بیت از شاهنامه است. در مجموع در این فرهنگ ۳۴۲۶ بیت از شاهنامه و ۱۵۶ بیت از دیگر شاعران به عنوان شاهد مثال آورده شده است. محمد کشمیری برای شرح و توضیح این مدخل‌ها از ۴۱ ماخذ مستقیم و منابع فرعی و غیرمستقیم بهره برده است. کاتب این نسخه خود مولف بوده است؛ بنابراین اغلاط نگارشی و رسم‌الخطی زیادی به چشم نمی‌خورد. همان موارد اندک را نیز ما درون قلاب ذکر کرده‌ایم. دستنویس این فرهنگ از نظر تعداد و شماره اوراق افتادگی ندارد، اما با توجه به متن برخی افتادگی‌ها در متن مشاهده می‌شود. برای واژه‌هایی که در شاهنامه به معانی مختلف آمده است، شواهد مختلف نیز ارائه شده است، البته برخی از این شاهد‌ها با مدخل ارتباط معنایی ندارد. برخی از مدخل‌های این کتاب در دیگر فرهنگ‌های شاهنامه دیده نمی‌شود و این جزو ارزش‌های این فرهنگ است. در پایان کتابی که تصحیح کردیم، ابیات شاهنامه که در این نسخه آمده است را بر اساس حرف اول و ذکر شماره صفحه تنظیم کرده‌ایم. بعد از این نیز فهرست‌ها و نمایه‌های دیگر آمده است.

چرمگی افزود: تصحیح این فرهنگ را می‌توان در راستای احیای نسخه‌های خطی و در ادامه کار‌های پژوهشی فراوانی دانست که در حوزه شاهنامه‌شناسی و فردوسی‌شناسی انجام شده است. تصحیح کتاب از سال ۱۳۹۷ آغاز شد. طی این مدت، پیش از آنکه کتاب را به نشر سخن بسپارم، دوستانی مانند سجاد آیدنلو، ابوالفضل خطیبی و محمدجعفر یاحقی تصحیح‌شده این کتاب را دیدند و از انجام کار اطلاع داشتند. من استاد اعزامی به دانشگاه لاهور بودم و این کتاب ره‌آورد من از آن سفر کاری بود. باید از همکار و دوست عزیزم، محمدسلیم مظهر که رئیس دانشکده شرق‌شناسی دانشگاه پنجاب و قائم‌مقام دانشگاه پنجاب هستند، تشکر کنم که زمینه دستیابی و فراهم شدن این سخه را در دانشگاه پنجاب برای بنده فراهم کردند. پیدا کردن نسخه‌های خطی در شبه‌قاره بسیار دشوار است. اما با کمک ایشان این امر نیز میسر شد.
حدود یک سال این کتاب در نوبت چاپ بود. محمدجعفر یاحقی پیشگفتاری با عنوان «سرسخن قطب علمی شاهنامه و فردوسی» بر این کتاب نوشتند. جا دارد که از مرحوم حسین خدیو جم یادی بکنیم که این کتاب را پیش از انقلاب معرفی کرده بودند و تنها بخش دوم این کتاب، یعنی کنایات و اصطلاحات را در نشریه سخن منتشر کرده بودند.»

او در ادامه توضیحی درباره منابع مورد استفاده نویسنده معیار لغات قویم ارائه داد و گفت: مولف این کتاب برای شرح و توضیح مدخل از ۴۱ ماخذ مستقیم و غیرمستقیم استفاده کرده است. البته برخی از شاهنامه‌پژوهان معاصر مانند ظهورالدین احمد و ابوالفضل خطیبی معتقد هستند که مولف ماخذهایش را ذکر نکرده است و فقط در دو جا از عبارت «کشف‌اللغات» یاد کرده است. اما با توجه به دسترسی ظهورالدین احمد به این فرهنگ، به نظر می‌آید این محقق تنها این کتاب را تورقی کرده است و موفق به خواندن تمام نسخه نشده است. گزارشی را هم که درباره «کشف‌اللغات» آورده است، دقیق نیست. زیرا مولف معیاراللغات قویم نه تنها دو بار، بلکه هفت بار از این عبارت استفاده کرده است. در هر حال، هرچند مجرم منابعش را ذکر نکرده است، اما در ذیل مدخل‌ها می‌توان اطلاعاتی درباره این منابع به دست آورد. از سوی دیگر، آنگونه که از متن معیاراللغات برمی‌آید، به نظر می‌رسد مجرم شخصی امین در نقل‌قول‌ها بوده است. زیرا هرجا که از کسی یا کتابی نقل کرده است، اسم آن شخص یا کتاب را نیز آورده است و این جدای از ماخذ‌هایی است که به طور غیرمستقیم از آن استفاده کرده است.

این محقق در ادامه مطرح کرد: شواهد شعری این فرهنگ که با استفاده از شاهنامه‌های موجود در هند در سده سیزدهم استخراج شده است، ممکن است با ضبط شاهنامه‌های موجود در ایران سازگار نباشد. همین ناسازگاری می‌تواند زمینه را برای بازتصحیح برخی از ابیات مبهم و محل نزاع شاهنامه فراهم کند.

معیار لغات قویم را نشر سخن، در ۴۱۸ صفحه و با قیمت ۱۲۵ هزار تومان منتشر کرده است.

شعار سال؛ با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ انتشار: ۱۶ اسفند ۱۳۹۹، کد خبر: ۳۰۳۶۴۲، www.ibna.ir