شعار سال:تنش آبی در خوزستان در روزهای گذشته بازتاب وسیعی در رسانه‌های داخل و خارج از کشور داشته است. با توجه به گره خوردن مسئله آب با معیشت و زندگی مردم، یکی از ضرورت‌ها در شرایط کنونی، ترسیم ابعاد واقعی این مسئله و همچنین بررسی راهکارهای علمی و منطقی آن و آگاه‌سازی مردم و مسئولان در مواجهه با چنین شرایطی است. در این راستا  گفت‌وگویی با مهدی قمشی، دکتری آبیاری و زهکشی، استاد تمام دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران انجام داده است. وی در مقطعی به‌عنوان  مشاور استاندار خوزستان در امور مدیریت منابع آب و صیانت از رودخانه‌های استان فعالیت می‌‌کرد. متن این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
 
مهدی قمشی در خصوص بحران آب در خوزستان، گفت: کشور ما اصطلاحا یک کشور خشک و نیمه خشک است، بنابراین اغلب مناطق ما در مجموع آب کم دارند و لذا همین آب کم را باید با مدیریت صحیح استفاده کنیم. دومین نکته این است که هر منطقه‌ای از کشور چارچوب‌ها و مشخصات جغرافیایی خاص خود را دارد؛ برخی از مناطق کشور ما آب زیاد، آفتاب خوب و زمین خوب دارند و بعضی مناطق دیگر آب بسیار کم دارند و ممکن است معدن خوب یا زمینه‌های توریستی خوبی داشته باشند. بنابراین هر منطقه از کشور را باید در قالب آمایش سرزمینی تعریف کنیم و خصوصاً به آب اولویت بدهیم.
 
وی گفت: آب‌هایی که به خوزستان می‌ریزند نسبت به جاهای دیگر کشور، بسیار بیشتر هستند، اما مشخصات استان ما هم خیلی متفاوت است. خوزستان، استانی است که سه میلیون هکتار زمین قابل کشت دارد. شرایط آب و هوایی داریم که گاهی می‌شود بین دو تا سه بار زمین را کشت کرد. تالاب‌هایی هم دارد که آب زیادی می‌طلبد و اکوسیستم خاص خود را دارد. بنابراین خود به خود در استانی هستیم که آب زیادی می‌طلبد، پس خوزستان نیاز به آب فراوان دارد.
 
قمشی افزود: از طرف دیگر حوضه‌های آبریز مثل کرخه، کارون، دز و مارون پایین دست حوضه‌ها قرار گرفته، یعنی حوضه کارون از چند استان مثل چهارمحال و بختیاری، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد می‌گذرد و در پایین‌ترین دست به خوزستان می‌ریزد. رودخانه کرخه که استان‌های بیشتری را در بر می‌گیرد و از کردستان و همدان و کرمانشاه و لرستان و ایلام می‌آید و نهایتا به خوزستان می‌رسد. بنابراین خوزستانی که استعداد زیادی در جذب و بهره‌برداری از آب را دارد و خود را تطبیق داده است در پایین دست این حوضه‌ها قرار گرفته است. پس اگر خشکسالی یا ترسالی در این حوزه‌ها اتفاق بیفتد، فشار اصلی به خوزستان منتقل می‌شود، چنانکه در سال ۹۸ سیل این حوضه‌ها به خوزستان آمد.
 
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران ادامه داد: در خشکسالی نیز همین طور شد، یعنی استان‌های بالادست بهره‌برداری خود را دارند و در حوضه کارون غیر از استان‌هایی که در مسیر رودخانه هستند، انتقال بین حوضه‌ای انجام می‌شود. حجم انتقال آب از سرشاخه‌های کارون و دز به خارج از حوضه یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون مترمکعب در سال است. این عوامل دست به دست هم می‌دهد که این خشکسالی به‌صورت مضاعف در خوزستان به‌وجود آید. الان هم همین اتفاق افتاده است و خشکسالی به‌صورت مفرط خود را در خوزستان نشان می‌دهد. ما کشوری هستیم که رشد جمعیت داریم و استفاده از آب به شدت زیاد شده است و جاهایی که باید اشتغال مردم و معیشت مردم را حل کنند و نیروی کار را به کار بگیرند در کشور ایجاد نشده و همه بار معیشت در بخش کشاورزی تخلیه می‌شود. بنابراین این مسئله خود به خود در بخش کشاورزی فشار زیادی روی آب آورده‌ است.
 
وی در ادامه توضیح داد: از نظر علمی، نباید اجازه بدهیم بیش از ۴۰ یا ۵۰ درصد از آب‌های سطحی و زیرزمینی استفاده شود، در حالی‌ که ما در کشورمان بیش از ۹۵ درصد این منابع را به‌کار می‌گیریم، در بخش‌های آب شرب، بهداشت، صنعت و کشاورزی. بنابراین چیزی برای محیط زیست نگذاشته‌ایم. ما الان در کشور ۶۰ درصد تالاب‌های خود را از دست داده‌ایم و خشک شده‌اند. نمونه بارز آن دریاچه ارومیه است. آنقدر سد زدیم، آنقدر چاه‌های عمیق در اطراف دریاچه زدیم که اجازه ندادیم آبی وارد این دریاچه شود. تالاب آمون، تالاب گاوخونی، تالاب هورالعظیم هم همین‌طور هستند.
 
این استاد دانشگاه تصریح کرد: در مجموع با توجه به آب کمی که کشور دارد، خوب و علمی مدیریت نکرد‌یم، برای همین است که اصطلاحاً ما با خشکسالی دست‌ساز روبه‌رو هستیم، یعنی خودمان خشکسالی مصنوعی درست کردیم، چون علمی برخورد نکردیم. طبق برآوردی می‌گویند ۱۲۰ میلیارد متر مکعب از آب‌های زیرزمینی‌مان در قسمت‌های مختلف کشور که نباید استفاده می‌شد، استفاده کردیم. دشت‌هایمان دارد دچار فرو نشست زمین می‌شود. همین بلا بر سر آب‌های سطحی آمده است، یعنی بیش از حد فشار آوردیم. اولین جایی که این فشار منتقل می‌شود به مناطق پایین دست و نهایتا به نقطه خروج آب‌ها که معمولا تالاب‌ها است که بیشترین صدمه را می‌بینند.
 
قمشی گفت: ما منتظر بودیم که ترسالی باشد، ترسالی نشده است، منتظر بودیم در دوره بارندگی در سال ۹۹ و ۱۴۰۰ بارندگی داشته باشیم، اما نداشتیم، یعنی بین بهمن، اسفند و فروردین تقریبا بارندگی ما صفر بوده است و متأسفانه مخازن آب‌گیری نشدند و این مشکل ایجاد شده است.
 
وی اظهار کرد: راه منطقی در زمان خشکسالی این است که در بخش‌های مختلف مصرف، صرفه‌جویی پیشه کنیم که راه‌های زیادی در این زمینه وجود دارد. الان راندمان آبیاری در بخش کشاورزی در کشور ۳۰ درصد است، مقدار زیادی از آبی که در بخش کشاورزی استفاده می‌کنیم به هدر می‌رود و این به راحتی می‌تواند به ۵۰ درصد افزایش پیدا کند، یعنی حداقل ۱۵ درصد از آب در بخش کشاورزی می‌‌تواند به رودخانه‌ها برگردد و صرف امور دیگر شود یا به تالاب‌ها برسد.
 
استاد دانشکده مهندسی علوم و  مهندسی آب با بیان اینکه در بخش‌ صنعت ما بیش از این می‌توانیم صرفه‌جویی کنیم، تصریح کرد: شاید صرفه‌جویی در بخش صنعت بتواند به ۷۰ درصد هم برسد، چراکه صنایع در اغلب بخش‌هایی که آب استفاده می‌شود، می‌توانند از آب‌های غیر متعارف و پساب‌های تصفیه شده استفاده کنند، ولی اینها دارند از آب شیرین استفاده می‌کنند. اینها می‌توانند بازچرخانی آب را در صنعت داشته باشند، اما این کار را انجام نمی‌دهند.
 
قمشی ادامه داد: در بخش شرب و بهداشت نیز متوسط سرانه استفاده هر شهروند در روز می‌تواند بین ۱۵۰ تا ۲۰۰ لیتر باشد ولی الان در کشور ما بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ لیتر است. بنابراین ما می‌توانیم مصرف آب شرب و بهداشت را به نصف کاهش دهیم. این‌ها مواردی است فرهنگ‌سازی نشده است. با این محدودیت‌های آبی که در کشور داریم، خیلی نیاز داریم روی این بخش‌ها کار کنیم، اما کاری انجام ندادیم و الان می‌خواهیم کارهای فیزیکی و پلیسی اعمال کنیم و این تنش ایجاد می‌کند.
 
وی تصریح کرد: ما الان با قشری روبه‌رو نیستیم که مثلا بخواهند از آب برای استخر خانه‌شان استفاده کنند؛ با کشاورزی مواجهیم که معیشت او با کشاورزی می‌گذرد. سخت است به این کشاورز بگوییم معیشت نداشته باش، چون آب نداریم. این‌ها شهروندان و فرزندان این کشور هستند. ما تا مسئله معیشت آن‌ها را حل نکردیم، نباید به خودمان اجازه بدهیم دست به کارهای پلیسی بزنیم. اگر نمی‌توانیم به او آب برسانیم، باید خسارت بدهیم و اگر می‌خواهیم الگوی کشت را تغییر بدهیم، حتماً باید او را مجاب کنیم، به او راهکار نشان دهیم تا معیشت او تأمین شود.
 
استاد دانشگاه شهید چمران اهواز با بیان اینکه ما متأسفانه در مدیریت آب اشتباه کردیم و هیچ چشم‌اندازی در مورد درست شدن این مسیر نمی‌بینیم، گفت: کار انتقال آب از سرشاخه‌های کارون بدترین کاری است که در مدیریت منابع آب انجام می‌شود و ادامه دارد و همین امر مشکلات اجتماعی بین استان‌های کشور ایجاد می‌کند. برخی مسئولان ما برای ایجاد نشدن مشکل اجتماعی و احساس راحتی مردم حاضر به سرمایه‌گذاری نیستند و با محاسبات‌شان بیشتر به مشکلات اجتماعی دامن می‌زنند.
 
قمشی در ادامه با بیان اینکه خشکسالی امری طبیعی است، اما ما برای سازگار کردن کشور و مردم خود با این خشکسالی کار زیادی انجام ندادیم، افزود: راهکارها مشخص است، ما باید تغییر الگوی کشت می‌دادیم. ببینید در این وانفسای مسئله آب، ۸۰ هزار هکتار کشت برنج داشتیم. در کرخه با وجود این شرایط، مقدار کشت شلتوک به ۱۸ هزار هکتار رسید. همین مسائل مدیریت کردن آب را سخت می‌کند.
 
وی یادآور شد: با این دبی ۱۶۰ سد کرخه که از چند شب گذشته شروع کرده‌اند، تا شهریور می‌تواند آب را به مسیر رودخانه کرخه برساند. بعد از شهریور، هیچ آبی در سد کرخه باقی نخواهد ماند و ما دچار مشکل می‌شویم. یک راهکار در معضل کنونی این است که از سد سیمره که در استان ایلام قرار گرفته و حدود یک میلیارد متر مکعب در حجم مرده‌اش آب دارد، می‌توان از طریق دریچه‌های عمقی آن، آب آزاد کرد، گرچه این کار منطقی نیست، اما در این بحران راهی به جز این نیست‌. باید از همین الان آزادسازی آب را به سمت پشت سد کرخه شروع کنند و حداقل باید ۵۰۰ میلیون متر مکعب آب آزاد کنند تا پشت سد کرخه جمع شود و تا اواسط آذر به منطقه دشت آزادگان آب برسد و از ایجاد بحران جلوگیری شود.
 
این استاد دانشگاه اظهار کرد: الان مسئله، معیشت مردم است. مسئولان و ارگان‌های انتظامی باید آرامش خود را حفظ کنند و در سطح کلان وزارت نیرو می‌تواند تصمیم مربوط به سد سیمره را بگیرد و این نوید را بدهد که در پایین دست سد کرخه آزادسازی آب انجام می‌شود و همه نیازمندی‌های آب را پوشش دهند و در جاهایی که با پرداخت خسارت می‌توانند مشکل معیشت کشاورز را حل کنند، باید این کار انجام شود. این مردم زحمت‌کش، لطمات جنگ را تحمل کرده‌اند. این نیازهای اولیه مدت‌هاست برای استان‌های دیگر حل شده است، اما هنوز در استان ما به‌صورت معضل باقی است.‌ مسئولان هر چه زودتر برنامه‌های خود را اعلام کنند و برای مردم اطمینان ایجاد کنند.
 
قمشی درباره عملکرد رسانه‌ها در قبال مسئله بی‌آبی خوزستان، گفت: انتظار ما از رسانه‌ها این است که همه جانبه به مسئله نگاه کنند. توسعه در کشور همیشه یک مقدار، رو در روی مسائل زیست محیطی قرار دارد. گاهی رسانه‌ها این دو را باهم جمع نمی‌کنند. ما می‌گوییم «توسعه پایدار» باید باشد، یعنی هم توسعه باشد، هم به گونه‌ای باشد که لطمه زیادی به مسائل زیست‌ محیطی نزند و برای آیندگان مشکلی ایجاد نکند.
 
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران افزود: مثلاً ما در کشورمان مسئله‌ای به نام سدسازی داریم. سدسازی، اشتباه نیست، هر چند در کشور به اندازه کافی سد ایجاد کردیم. ما در کشوری هستیم که دو سوم آب‌های سطحی‌مان با سیلاب از دست می‌رود، بنابراین راهی نداریم که برای استفاده بیشتر از آب، در فصل زمستان این آب‌‌ها را نگه داریم و در فصل تابستان که فصل زراعت است، آزاد کنیم. بنابراین برای اینکه این آب‌ها از بین نرود باید آن‌ها را پشت سد نگه داریم و در تابستان رها کنیم. اینکه می‌گویند سدها همه برچیده شود، در کشور ما منطقی نیست‌. ما باید بین توسعه و محیط زیست جمع کنیم. برای مثال همین سد کرخه که برخی مخالف آن هستند، در زمان سیلاب، شش هزار مترمکعب آب بر ثانیه به آن وارد می‌شد و خروجی آن، حداکثر دو هزار و ۵۰۰ متر مکعب بر ثانیه بود. این کار سد بود که نگذاشت شش هزار متر مکعب بر ثانیه آب به دشت آزاگان بیاید. اگر این سد نبود در سیل ۹۸ تمام دشت‌ آزادگان و حتی مناطق غرب اهواز به زیر آب می‌رفت. ما باید بدانیم سد این فایده را دارد. الان هم که خشکسالی است اگر سد کرخه نبود، کرخه از شوش به پایین کاملا خشک می‌شد. ولی ما مدیریت صحیحی در بهره‌برداری از سدها نداشتیم، می‌توانستیم بهتر عمل کنیم‌، اما همین ناقص کار کردن هم خوب بود.
 
وی تأکید کرد: رسانه‌ها با انعکاس بسیار خوب خود می‌توانند مسئولان را وارد عمل کنند، چراکه هیچ مقاله علمی اثربخشی خبر رسانه‌ها را ندارد و در کل دنیا همین‌طور است. مسئولان مقاله نمی‌خوانند اما خبر رسانه‌ها را می‌خوانند. لازم است رسانه‌ها تحلیل درست را به مسئولان برسانند و یک جانبه به مسئله آب نگاه نکنند.
 
قمشی با تأکید بر لزوم جلسات مشترک کارشناسان علمی در حوزه آب و مسئولان اجرایی و رسانه‌ها برای رسیدن به راه‌حل‌های منطقی، گفت: حدود ۴۰ سال است که در زمینه رشته آب پژوهش و فعالیت می‌کنم، به جز سازمان آب و برق استان که از حضور دانشگاهیان استفاده می‌کند و در مقطعی در دوره استانداری آقای شریعتی که مشاور بودم، قبل و بعد از آن هیچ‌گاه از اعضای هیئت علمی در مسائل آب استفاده نشد.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری  ایکنا ، تاریخ انتشار:   1 مرداد   1400، کدخبر: ، www.khouzestan.iqna.ir،3985374