- اتاق فکر برای فلسفه اسلامی تشکیل شود
- متمدن شدن با ثبت لایحه عملی نیست
- در شرایط کنونی بسیاری از پژوهشگاهها به صورت جزیرهای عمل می‌کنند
- علوم انسانی بخشی از زنجیره حکمرانی علم در ایران است و تحقق این مقوله نیازمند اراده ملی است
- سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در دیگر جوامع اسلامی نیز قابل اجراست
- پیشنویس الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت به رهبر انقلاب تقدیم می‌شود
- چهارضلعی وزارت علوم با پوست و استخوانشان غربمحور عمل می‌کنند
- لازمه آزادی در جامعه همگرایی علم، سیاست و دین است
- مشارکت ۵۰ مرکز دانشگاهی در کنگره علوم انسانی
- یکی از آسیبهای جدی امروز ما مسئله حکمرانی است
- نقش اساتید حوزه و دانشگاه در مقابل دروغپراکنیها و پاسخ به شبهات
- تمدن نوین اسلامی یک نقشه راه برای دولتمردان و آینده انقلاب است
- سیستم آموزش عالی طوری است که کیفیت آموزش علوم انسانی، سطح نازلی دارد
- گفتمان‌سازی ملی، از الزامات اجرای موفق سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت است
- اسلامی کردن علوم انسانی به معنای ایدئولوژیک کردن آن نیست
جمعه ۳۱ فروردين ۱۴۰۳ - 2024 April 19 
وی با تاکید بر این که تحول در این علوم نیازمند سیاستگذاری است، افزود: «پژوهشگاه تحول در علوم انسانی دانشگاه علامه طباطبائی به خوبی از ظرفیت‌های موجود استفاده خواهد کرد. اصلی‌ترین کار که برای خود در این فضا قائل هستیم این است که بتوانیم این تحول را در قالب یک گفتمان علمی در فضای دانشگاه و در بین استادان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی داشته باشیم و آمادگی داریم که محتوا‌های مناسبی را با همین رویکرد تحول در علوم انسانی چاپ و نشر دهیم و حتی کمک کنیم تا به زبان‌های دیگر ترجمه شود تا در خدمت جامعه علمی قرار گیرد.»
معتمدی در خصوص چگونگی تحول در علوم انسانی گفت: «با صحبت در این باره به نوعی از چرایی و چیستی گذر کردیم و به چگونگی رسیده ایم. در سال‌های گذشته در مورد چیستی و چرایی و حتی فراتر از آن چگونگی تحول علوم انسانی بحث شده و کار شده است. به هر حال اقدامی که شورای عالی انقلاب فرهنگی و بعد شورای تحول در علوم انسانی در تبیین برنامه‌های های درسی داشتند، یک بحث چگونگی بود و به این نتیجه رسیدند که برنامه‌های درسی باید بازنگری شود و تا الان بیش از صد‌ها برنامه بازنگری شده و این یک اقدام و حرکت درباره چگونگی تحول بوده است.»
وی ادامه داد: «این تغییرات همچنان ادامه دارد، اما به نظر می‌رسد که پس از آن عناصر مکمل دیگری در کنار تغییر برنامه نیاز بود که آن عناصر به دلایلی محقق نشد و این به خودی خود باعث شد که تغییر برنامه‌ها نیز کنش خود را پیدا نکند. مثلا برنامه‌ها و سرفصل‌های درسی تغییر پیدا کرد، ولی کسی که باید این‌ها را محقق و تبدیل به رفتار کند، استاد است. ما در همگام کردن استادان خود و در این که استادان ما نسبت به مطالب درسی و موضوعات اغنا شده باشند، به هر دلیلی نتوانستیم توفیق داشته باشیم.»
تحول در علوم انسانی باید تبدیل به گفتمان مسلط علمی شود
سرپرست دانشگاه علامه طباطبائی با بیان اینکه از بحث‌های جدی که در سطح ملی با آن مواجه هستیم، بحث تبدیل موضوع تحول در علوم انسانی به گفتمان مسلط علمی است، اظهار کرد: «حس می‌کنیم که در این دانشگاه توان این را داریم که این بحث‌ها را شروع کنیم و از همه گروه‌های آموزشی می‌خواهیم که در این باره بحث کنند و نشست برگزار کنند و لازم نیست همه نگاه اثباتی داشته باشند. حتی اگر کسی فکر می‌کند این نشدنی است و انکار می‌کند نیز نظر خود را باید بیان کند. به نظر می‌رسد در راستای گفتمان سازی اقداماتی باید انجام دهیم. این نشست اقدامی است که پیام خود را منتقل می‌کند. این بحث‌ها ارائه راهکاری است که چگونه وارد بحث شویم.»
وی در خصوص این که کرسی‌های نقد و آزاد اندیشی و نظریه پردازی داده‌های لازم را فراهم می‌کنند تا درباره این تحول بتوانیم حرف بزنیم، تاکید کرد: «انتقال این گفتمان به دانشجویان تحصیلات تکمیلی همه در راستای این گفتمان سازی است. شبکه سازی و ارتباط با تمام اساتید و نهاد‌هایی که در این زمینه کار کرده اند، می‌تواند به ما کمک کند تا با کار‌هایی که انجام شده است مواجه شویم و حتی ممکن است این کار‌ها نواقصی نیز داشته باشد. اما به هرحال این‌ها راه‌هایی است که دیگران انجام داده اند و ما هم می‌توانیم از آن استفاده کنیم.»
۴ شاخص مدنظر در تحول علوم انسانی
معتمدی یکی از بحث‌هایی که در موضوع تحول علوم انسانی باید به آن توجه کرد، توجه به چیستی و ناچیستی آن دانست و گفت: «حتی این ناچیستی باعث شده است که گاهی حرکت ما کند شود. ابهامات و تصورات نادرستی که گاهی نسبت به تحول در علوم انسانی وجود دارد، شرایطی را فراهم می‌کند که یک حالت انکار و حالت طرد از بعضی از همکاران اتفاق افتد و بیشتر ناچیستی باعث این اتفاق می‌شود. در تعریفی که درباره تحول در علوم انسانی مطرح می‌کنیم توجه به ۴ شاخص مدنظر است.»
رشته‌های علوم انسانی در ایران کهنه هستند
وی درباره اولین شاخص که شاخص روزآمدی است، اظهار کرد: «یک وجه تحول این است که این دانش در علوم انسانی در هر رشته‌ای باید روزآمد شود. در دانشگاه علامه طباطبائی می‌توان این روزآمدی و حتی آن دیپلماسی علمی که ما معتقد هستیم باید در دانشگاه علامه اتفاق افتد، انجام شود. اگر قرار است تعامل استادان ما با دانشگاه‌های برتر دنیا و رفت و آمد علمی اتفاق افتد، باید یک شناختی نسبت به این که در دانشگاه‌های معتبر دنیا در مباحث جدی چه اتفاقی می‌افتد، پیدا کنیم. ما در این شاخص خیلی دچار نگرانی نیستیم و احتمالا کمتر افرادی باشند که در این حوزه بگویند که نیازی به روزآمدی نیست.»
این استاد دانشگاه افزود: «رشته‌های علوم انسانی در ایران کهنه هستند و از عمر بحث‌های مطرح شده در کلاس‌ها چند دهه گذشته است. حال اگر استادان ما به زبان انگلیسی آشنا باشند و از منابع انگلیسی بتوانند استفاده کنند، خیلی خوب است. ولی استادانی که این توانایی را ندارند، باعث به وجود آوردن فاصله زیادی می‌شوند. این یک شاخص است که دانشگاه ما باید به آن حساس باشد و باید برنامه‌های مختلف برای آن داشته باشیم.»
فارغ‌التحصیلان علوم انسانی نمی‌توانند دانش خود را به کار بگیرند
معتمدی در ادامه به شاخص دوم یعنی کاربردی کردن علوم انسانی پرداخت و گفت: «علوم انسانی در نظام هماهنگ با دانشگاه و جامعه باید با هم پیوند داشته باشند و دانشگاه باید پیشرو در حرکت یا جهت دهی به فعالیت‌های اجتماعی باشد. در حایل که امروز حوزه علوم انسانی هیچ کاربرد و نقشی در فضای اجتماعی ندارد. دانشجو در حالی فارغ التحصیل می‌شود که از دیدگاه‌ها و نظریات آگاه است، ولی مهارتی ندارد که این‌ها را به کار گیرد. باید بتوانیم که از دل این حرف‌ها به سمتی پیش رویم که خدماتی ارائه دهیم و به حل مشکلات اجتماعی کمک کنیم.»
وی تصریح کرد: «جامعه به استعداد‌های خود که روی آن‌ها سرمایه گذاری کرده است نیاز دارد که در خدمت مسائل و مشکلات جامعه باشند. کاربردی کردن این علوم هم در قالب تغییر برنامه‌های درسی و مهارتی کردن این علوم قابل انجام است و هم می‌توان زمینه‌ای فراهم کرد که فارغ‌التحصیلان ما با تخصصی که در رشته‌های مختلف پیدا می‌کنند بتوانند در قالب مراکز رشد، از ایده‌های تخصصی خود استفاده کنند.»
دانش بومی در جهت توسعه دانش جهانی است
معتمدی با اشاره به شاخص سوم و بحث بومی سازی و بومی نگری در علوم انسانی اظهار کرد: «بدون هرگونه افراط و تفریط باید گفت در هر رشته تخصصی در علوم انسانی، اصل این تحقیقات و نظریات در کشور دیگری دارد اتفاق می‌افتد. داده‌هایی که جمع آوری و مبنای یک نظریه شده است، در جای دیگر انجام شده است. مثلا اگر ما در کلاس بخواهیم در مورد نوجوان صحبت کنیم، در واقع درباره نوجوان غربی داریم صحبت می‌کنیم، زیرا کتابی که از آن برای تدریس استفاده می‌کنیم، کتابی است که از کشور‌های غربی آمده است و در آن بافت نوشته شده است.»
وی ادامه داد: «اگر گفته شود که این علوم انسانی را به سمت جامعه ببریم و مبنای تدریس بر اساس مطالعات بومی و تحقیق میدانی باشد، باید توجه داشت که علوم انسانی ساخت محور، بافت محور و فرهنگ محور است. یک رفتار در بافت‌های مختلف معانی متفاوتی دارد و این علوم مثل علوم دیگر نیست؛ لذا ما نیاز داریم جامعه خود را مطالعه کنیم و آن را تبدیل به متن و محتوا کنیم و از آن استفاده نماییم.»
اسلامی سازی به معنای نادیده گرفتن دانش غربی نیست
معتمدی درباره شاخص اسلامی سازی بیان کرد: «ممکن است مقداری از انکار‌ها و طرد‌ها به این شاخص برگردد. شاید در ۳ شاخص قبلی افراد دغدغه نداشته باشند و پذیرش بیشتر باشد، ولی در این شاخص مثلا بحث این است که علم را ایدئولوژیک نکنیم. باید گفت هیچ علمی غیر ایدئولوژیک نیست و کدام علم است که پشت آن نظریه فلسفی وجود نداشته باشد. بی دینی نیز یک نوع دین است و انسان بی دین وجود ندارد؛ لذا اگر به ناچیستی‌ها توجه شود دغدغه دوستان برطرف می‌شود.»
وی در ادامه به باور‌های نادرست در خصوص این شاخص پرداخت و گفت: «یکی از باور‌های نادرست این است که مثلا اگر کتابی روان شناسی می‌خواهیم بنویسیم و به دست دانشجو برسانیم، باید پر از حدیث و آیه باشد تا بدین گونه اسلامی سازی شود. این باور اشتباه است و اتفاقا اعتقاد داریم که کتابی که می‌خواهد به دست دانشجو برسد هم باید روایی صوری و هم محتوایی داشته باشد. اگر غیر از این باشد که مثلا در قالب کتاب روانشناسی معارف درس دهیم، اشتباه است.»
سرپرست دانشگاه علامه طباطبائی افزود: «این که نسبت به مبانی تأکید می‌شود، یک حرف عالمانه است. وقتی از علوم انسانی صحبت می‌شود که بر اساس یک نظریه انسان شناسانه و بر اساس یک مبانی معرفتی و ارزش شناسی شکل گرفته است، ما در مبانی مفاهیم با هم اختلاف داریم. مبانی علوم انسانی امروز عمدتا مادی گرایی است. انسان ساحت‌های مختلف دارد و یک ساحت آن زیستی است که در این ساحت چاره‌ای نداریم جز این که از روش‌های اثبات گرایی و تجربی استفاده کنیم. اما تمام وجود انسان ساحت زیستی نیست و ساحت معنوی نیز دارد.»
معتمدی با بیان اینکه صبحت از اسلامی سازی به معنای نادیده گرفتن دانش غربی نیست و به آن دانش بشری نیاز داریم و باید در حد فهم یک ساحت از آن استفاده کنیم، اظهار کرد: «پس احتیاج نداشتن به علوم غربی باور نادرستی است. یا می‌گویند علم دستوری نیست. این درست است، ولی فعالیت‌های علمی تحت تاثیر جهت گیری‌های ارزشی ما خیلی متفاوت می‌شود. بحث این است که سمت و سوی حرکت علمی را بتوانیم مشخص کنیم.»
وی ادامه داد: «برخی دیگر می‌گویند، چون در این مدتی که حرف زده شده محتوا و منابع جدی تهیه نشده است، پس تحول در علوم انسانی غیر ممکن است. اما ما برای امروز و فردا به این بحث نگاه نمی‌کنیم و این یک بحث زمان بر است، ضمن این که الان نیز دستمان در این باره خالی نیست.»
این استاد دانشگاه افزود: «برخی دیگر می‌گویند علم مدرن، علم تجربی است و نمی‌توان آن را اسلامی کرد که این حرف نیز نادرست است و کافی است که نگاه کنید در یک کتاب علمی تا چه اندازه گزاره‌های غیر علمی وجود دارد و مبتنی بر تجربه نیست. امروزه حتی در غرب نیز تنها به رویکرد تجربه گرایی و اثبات گرایی اتکا نمی‌شود و پارادایم‌های مختلفی ارائه شده است، چراکه انسان یک موجود معناساز و معناکاو است.»
چرا علوم انسانی در ایران از جایگاه ویژه خود برخوردار نیست؟
وی با بیان این که من امیدوارم تمام این صحبت‌ها را با کمک اساتید تبدیل به پروژه‌های جدی تحقیقاتی کنیم و از دل آن پایان نامه‌های دکتری و کارشناسی ارشد تعریف شود و حاصل این باشد که در یک فرآیند زمانی، گامی به پیش ببریم، تاکید کرد: «با پتانسیلی که در دانشگاه علامه طباطبائی سراغ داریم، ما این توان را داریم و البته نیاز داریم برخی کار‌ها را به صورت گروهی انجام دهیم. کار واقعا دشواری است و اگر امروز یک استاد تصمیم به تهیه منبع با رویکرد جدیدی بگیرد، کار راحتی نیست. اما این یک مسیر روشن و اجتناب ناپذیر است. به نسبتی که در این مسیر بتوانیم قرار بگیریم، علاقه مندی جامعه به رشته علوم انسانی بیشتر می‌شود و اثر بخشی و نقش علوم انسانی در جامعه بیشتر خودش را نشان می‌دهد.»
وی با طرح این سوال که چرا امروزه علوم انسانی در جامعه ما از جایگاه ویژه خود برخوردار نیست؟، اظهار کرد: «دلیل آن این است که گاهی حس می‌کنند کسانی که در رشته‌های علوم انسانی فارغ التحصیل شدند مگر چه کاری می‌توانند انجام دهند و چه نقشی دارند. بخشی از این جایگاه از دست رفته می‌تواند از این طریق برگردد و استعداد‌های برتر کشور به جای انتخاب رشته‌های دیگر می‌توانند به سمت رشته‌های علوم انسانی بیایند و این زمینه ارتقای علوم انسانی را فراهم می‌کند.»
معاون پژوهشی دانشگاه علامه طباطبائی در نشست هم اندیشی «چگونگی تحول در علوم انسانی» از اهمیت توجه به پنج زیرنظام علوم انسانی برای دست‌یابی به تحولی عمیق در این حوزه سخن گفت.
دکتر سیدجلال دهقانی فیروزآبادی در این نشست ضمن اشاره به اینکه ابتدا صاحب نظران و تحول خواهان باید بدانند که تحول علوم انسانی چگونه محقق می‌شود و چه الزاماتی دارد، گفت: «نهاد علم، يک نظام واحد و به هم پيوسته است. تحول در علوم انساني مستلزم تحول همه جانبه در تمام زير نظام‌های این علم است. در این خصوص می توان اولویت بندی کرد؛ اما توجه به یک زیرنظام و ناديده گرفتن سایر زیرنظام‌ها، تحول علوم انسانی را در پی نخواهد شد.»
وی افزود: «بايد نگاه نظام‌مند به تحول داشته باشيم و به تبع آن از تقليل‌گرايی بپرهیزیم. تحول در علوم انسانی را نمی‌توان به یکی از ابعاد یا زیرنظام‌هایش تقلیل داد. ممکن است از لحاظ اهميت يک زير نظام فوریت بیشتری داشته باشد؛ اما سایر موارد نیز باید هم راستا با مورد فوری، تحول پیدا کنند. توسعه ناموزون از توسعه نيافتگي بدتر است و نباید اجازه دهیم توازن نظام علم بر هم بخورد.»
معاون پژوهشی دانشگاه علامه طباطبائی در ادامه اشاره‌ای به پنج زير نظام علوم انسانی کرد و گفت: «توليد علم، توزيع علم، تعلیم و تحقیق، تقاضا و تخصيص و تشويق، پنج زیر نظام علوم انسانی است که باید به تفکیک به آن‌ها پرداخت و در آن‌ها تحول ایجاد کرد.»
نظام تولید علم
دهقانی فیروزآبادی با اشاره به اینکه برای تولید علم، ابتدا عالم و معلوم باید متحول شوند گفت: «نظریه پرداز یا محقق و موضوع مطالعه باید تحول پیدا کنند. همچنین توجه به واقعیت‌ها و پدیده‌های انسانی-اجتماعی در این مسیر می‌تواند بسیار کمک کننده باشد.»
وی افزود: «تحول محتوایی و ساختار فکری علوم انسانی بخش مهمی است که باید بیشترین تمرکز بر آن باشد؛ یعنی باید تحول محتوایی ایجاد کرد تا به واسطه آن ساختار فکری علوم انسانی ایجاد شود. همچنین تحول در فرانظریه‌ها، رهیافت‌ها، پارادایم‌ها و تحول در تعریف و تلقی آنچه علم و دانش به شمار می‌آید از راه‌های دگرگونی نظام تولید علم است. از سوی دیگر، تحول در رهیافت‌های روش شناختی، تحول در چگونگی ارتباط انواع دانش، تحول نظریه‌ها و مدل‌های علمی و تحول متون و منابع از موارد ایجاد دگرگونی در علوم انسانی به شمار می‌آیند.»
دهقانی فیروزآبادی با اشاره به اینکه ساختار اجتماعی علوم انسانی نیز باید دستخوش تغییراتی شود گفت: «صرفا تحول در محتوا کارساز نیست و تغییر جامعه و اجتماع علمی نیز بسیار مهم است.»
این استاد روابط بین الملل در ادامه از اهمیت ایجاد دگردیسی در ساختارها و سازمان‌های سياست‌گذار علمي از جمله شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت علوم و هيئت حمايت از كرسی‌ها سخن گفت و بر لزوم تحولی عمل کردن تمام این مجموعه‌ها برای دست‌یابی به دگرگونی در یک رشته تاکید کرد.
او همچنین در خصوص تحول در بافتار و ساختار اجتماعی و فرهنگی سخن گفت و افزود: «تا زمانی كه این دو مهم تحول پيدا نكند، محتوای تحولی تاثير لازم را نخواهد داشت. تحول جامعه و اجتماع، فرهنگ و سنت‌ها، ارزش‌های حاکم بر جامعه و عقلانيت حاكم بر جامعه تعيين می‌كند که گرايش به چه علمی بيشتر است. تا زمانی که جامعه و فرهنگ، شأنیتی برای علوم انسانی قائل نشوند، تحول دیرتر رخ می‌دهد.»
نظام توزیع علم
دهقانی فیروزآبادی گفتمان‌سازی، تشکیل شبکه‌های ارتباطی داخلی و بین المللی، هم اندیشی و هم افزایی تولیدکنندگان علوم انسانی، جشنواره‌ها و کنگره‌ها و همایش‌ها و نظام چاپ و نشر را از مهم‌ترین شاخص‌های تحولی نظام توزیع دانست.
نظام تعلیم و تحقیق
این استاد دانشگاه در خصوص نظام تعليم و تحقيق گفت: «ما محتوا را توليد می‌كنيم، اما ظرف آن گنجايش ندارد. اگر بخواهيم علم به درستی توليد شود بايد در خود دانشگاه‌ها نظريه پردازی شود نه در محیط خارج از آن؛ بنابراین باید تحول در رويكرد و رهيافت حاکم بر نظام آموزش، پژوهش و مهارت‌آموزی ایجاد شود.»
نظام تقاضا برای علم
معاون پژوهشی دانشگاه علامه طباطبائی نظام تقاضا را بسیار مهم دانست و گفت: «نیمی از تحولی که در علوم انسانی قرار است رخ بدهد به میزان تقاضای جامعه باز می‌گردد. برای متحول کردن این نظام باید به كاربردی كردن علوم انساني، اعتمادسازی بین دولت و دانشگاه، اشتغالزایی و ایجاد انگيزه‌های شغلی پرداخت.»
نظام تخصيص و تشويق
وی در پایان با اشاره به اینکه بايد نظام تخصيص و ارزيابي متفاوتی برای علوم انسانی در نظر گرفته شود گفت: «شاخص‌های ارزیابی دانشگاه صنعتی شریف متناسب با بررسی دانشگاه علامه طباطبائی نیست. باید شاخص‌های خاص علوم انسانی در ارزیابی‌ها در نظر گرفته شود؛ بنابراین تحول در نظام‌های تخصیص منابع، ارزیابی و نهادهای تولیدکننده علوم انسانی می‌تواند در این زمینه موثر باشد.»
نشست هم‌اندیشی «چگونگی تحول در علوم انسانی» به مناسبت بزرگداشت علامه سیدمحمدحسین طباطبائی دوشنبه ۲۴ آبان در محل سالن اجتماعات کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی به صورت حضوری و مجازی برگزار شد و جمعی از اساتید و نخبگان در این نشست سخنرانی کردند.
