پایگاه تحلیلی خبری شعار سال

سرویس ویژه نمایندگی لنز و عدسی های عینک ایتالیا در ایران با نام تجاری LTL فعال شد اینجا را ببینید  /  سرویس ویژه بانک پاسارگارد فعال شد / سرویس ویژه شورای انجمنهای علمی ایران را از اینجا ببینید       
کد خبر: ۳۸۲۹۹۵
تاریخ انتشار : ۱۰ شهريور ۱۴۰۱ - ۱۰:۲۷
محسن رفعت، عضو هیئت علمی دانشگاه حضرت معصومه (س)، گفت: در دوره قاجاریه و صفویه زمینه برای مبالغه و ترویج برخی خرافات و جعلیات فراهم شد. در مقاتل این دو دوره، شاهد اسطوره‌سازی، پادشاه و شاهزاده پنداری (شاه حسین، شاهنشاه و شاه کربلا) هستیم و شاهان قاجاری هم از این اصطلاحات بهره‌برداری سیاسی می‌کردند.
شعار سال:  محسن رفعت، عضو هیئت علمی دانشگاه حضرت معصومه (س)، روز ۹ شهریور در نشست علمی «سیری در روایات عاشورایی مقاتل اثرگذار صفویه و قاجاریه» که از سوی دانشکده الهیات پردیس فارابی دانشگاه تهران برگزار شد، گفت: در دوره صفویه و قاجاریه ما با چند رویکرد اصلی در مقاتل‌نگاری روبرو هستیم؛ اولین رویکرد، عرفان‌گرایانه یا صوفیانه است یعنی امام حسین (ع) خودش را در آغوش مرگ شیرین یافت و می‌دانست که کشته خواهد شد در واقع شهادت امام حسین (ع) در پرتو عشق‌بازی با خدا تعریف می‌شود و این در حالی است که این مقوله در مقاتل اولیه کمتر وجود داشته است.
رواج خرافات و داستان‌های جعلی عاشورا در مقاتل قاجاریه و صفویه
وی افزود: روایت معروفی وجود دارد که حضرت زینب (س) در پاسخ به یزید فرمودند: ما رایت الا جمیلا، ابن اعثم کوفی در سال ۳۱۴ قمری این تعبیر را بیان کرده و به نظر می‌رسد وی در این عرصه پیشگام است و بعدا ابن نمای حلی و ابن طاووس هم همین نگاه را به حادثه کربلا داشته‌اند. مثلا ابن طاووس گفته است که اگر دستور امام معصوم (ع) بر گریه کردن و عزاداری برای کربلا نبود می‌گفتم جا دارد لباس سفید در محرم بر تن کنیم. کاشفی سبزواری به عنوان چهره شاخص عصر صفوی هم روضه را بر این مبنا سامان داده است.

رویکرد پیمان‌گرایی

وی با بیان اینکه رویکرد دیگر رویکرد پیمان‌گرایانه است، توضیح داد: یعنی خدا از امام حسین (ع) پیمان گرفت تا بلایای زیادی مانند کشته شدن خود و خانواده و اسارت خاندانش را رقم بزند و در صحیفه عرش الهی ثبت شود و آن را به امضای همه انبیاء و ملائکه درآورد و در عوض امام حسین (ع) هر کدام از شیعیان را که بخواهد بتواند شفاعت کند؛ این رویکرد در حقیقت شبیه همان رویکرد مسیحیت به حضرت مسیح (ع) است که بر این باورند او به صلیب کشیده شد تا کفاره گناهان امتش باشد.

رفعت تصریح کرد: یکی از مستشرقان روایات شیعه و سنی را مقایسه کرده و گفته که باور شیعه آن است که تاویل «و فدینه بذبح عظیم» در حقیقت همان شهادت حسین (ع) است و بر باور فدیه در مسیحیت تطبیق دارد. قرائت تذکرة الشهداء هم همین تحلیل است.

رفعت با اشاره به اینکه رویکرد دیگر مناسک و آئین گرایانه است، افزود: آل بویه ضمن احترام به مذاهب دیگر شیعه را احیاء کرد و بسیاری از آیین‌های ما در خانه‌ها و اجتماع محصول دوره آل بویه است. در این دوره چهره شهر سیاه پوش می‌شد و زنان در بازار عزاداری می‌کردند و تعزیه‌خوانی رواج یافت و بازار تعطیل می‌شد و در دوره صفویه و قاجاریه این روند آزادانه‌تر انجام شد و تقریبا بیشتر مقاتل این دوره براساس همین رویکرد است.

رویکرد عاطفی

وی اضافه کرد: رویکرد دیگر عاطفه‌گرایانه است، کتاب روضه وقتی نوشته شد به این رهیافت رنگ عمیقتری زد و کسانی، چون محدث نوری به آن انتقاد کردند؛ حکایاتی که در این زمینه بیان می‌شود قابل توجه است و در منابع متقدم وجود ندارد. اگر الذریعه آقابزرگ را ببینیم خواهیم دید چقدر از عناوین کتب نشانگر این رویکرد است مانند بحر البکاء، بحر الدموع، تذکرة المصائب، طوفان البکاء، عین البکاء و ...؛ ما منکر سختی روز عاشورا نیستیم، ولی در این دوره زمینه برای مبالغه و ترویج برخی خرافات و جعلیات فراهم شد از جمله عروسی حضرت قاسم (ع) و دفن پسر قاسم (قاسم مثنی) در ری (یکی از روستا‌های شمیرانات آن وقت).

این پژوهشگر تصریح کرد: نمونه دیگر گزارش زدن نعل تازه بر اسبان و تازختن بر پیکر شهدا؛ مهمترین منبع این خبر، کتاب روضه مرحوم کاشفی است، البته تاختن بر ابدان مطهر شهدا در منابع متاخر هم وجود دارد، ولی تعبیر نعل تازه در آن نیست. یکسری ماجرا‌های بی مبنای احساسی به عاشورا سرریز می‌شود و برخی افسانه‌ها مانند عروسی قاسم ساخته شده است. یا اینکه طفل شیرخوار، بند قنداق خود را در پاسخ به «هل ناصر ینصرنی» پدر پاره می‌کند یا تبسم به پدر بعد از تیرخوردن. همچنین برخی درخواست‌های ذلیلانه به امام (ع) نسبت داده شده است.
رواج خرافات و داستان‌های جعلی عاشورا در مقاتل قاجاریه و صفویه
سوء استفاده شاهان قاجار از عزاداری عاشورا

عضو هیئت علمی دانشگاه حضرت معصومه (س)، اظهار کرد: رویکرد دیگر حماسه‌گرایانه است البته در حماسه بودن کربلا تردیدی نیست و امام (ع) سپاه دشمن را مانند گله بزغاله فراری می‌داد، ولی در مقاتل این دو دوره، شاهد اسطوره‌سازی، پادشاه و شاهزاده پنداری (شاه حسین، شاهنشاه و شاه کربلا) و غلو هستیم و شاهان قاجاری هم از این اصطلاحات بهره‌برداری سیاسی می‌کردند. همچنین ادوات و لباس‌ها هم مورد توجه هست؛ مثلا گفته شده امام حسین (ع) با نیزه ۱۷ ذرعی یعنی حدود ۹ متر سپاه دشمن را تار و مار کرد، ولی این جزء افسانه‌ها است.

رفعت اظهار کرد: حتی در دوره کنونی هم ما ردپای این چند رویکرد را شاهدیم؛ من نقطه عطف مقتل‌نگاری را قرن چهار می‌دانم؛ قرن هفتم شیعیان وارد این عرصه شدند و مقتل براساس منابع متقدم نوشتند و در قرن دهم هم یک مقتل بیشتر نداریم. آنچه امروز با آن مواجهیم مقاتل قرن چهارم و هفتم نیستند بلکه ما با مقاتل صفویه و قاجاریه روبرو هستیم و این از نقاط ضعف ماست. بحارالانوار مجلسی و روضه مرحوم کاشفی دو منبع بسیار مهم در این دوره است.

وی افزود: برخی معتقدند که صاحب کتاب روضه الشهدا حتی شیعه هم نبوده، ولی وعاظ از روی آن می‌خواندند و اصطلاح روضه رفتن از اینجا شکل گرفته است. این کتاب صددرصد فاقد اعتبار علمی است، زیرا او از روش تاریخ‌نگاری علمی و نقد و پالایش گزارشات بهره نبرده است. رسول جعفریان این کتاب را یک رمان و اثر ادبی می‌داند و نه تاریخی، چون متن زیبا و جذاب و دلنشین دارد و در حقیقت رمانی برای عاشوراست. مثلا در چهره‌سازی اصحاب کربلا تعابیر زیبا و شیوا و جذابی دارد.

نمونه‌ای از افسانه‌های ساخته شده درباره کربلا

رفعت در ادامه سخنانش گفت: در منابع کهن اهل سنت منشا درگیری یزید با امام حسین (ع) یک داستان عاشقانه است. مرحوم کاشفی، عداوت یزید را برخاسته از این داستان بیان کرده است. درباره این داستان گفته شده است که عبدالله بن زبیر زن بسیار زیبایی داشت و یزید انواع تدابیر را به کار برد تا او را به چنگ خود درآورد، ابن زبیر به دلایلی این زن را طلاق داد و یزید هم از طریق وکالت ابوموسی قصد کرد تا زن را به عقد خود درآورد. ابوموسی در راه پسر عمر خطاب را دید و ماجرا را به او گفت و او هم به ابوموسی این وکالت را داد و او پذیرفت، در راه امام حسین (ع) را هم دید و همین قضیه تکرار شد. ابوموسی وقتی به مطلقه ابن زبیر رسید گفت چهار نفر خواهان تو هستند و من نام می‌برم و هر کدام را خواستی بپذیر. وقتی نام امام حسین (ع) را می‌برد آن زن می‌پذیرد و می‌گوید هر کسی که به قباله و عقد حسین درآید آتش دوزخ بر او حرام است و همین سبب شد تا یزید کینه حسین (ع) را بر قلب بگیرد.

وی اضافه کرد: این داستان قابل نقد است، زیرا چنین چیزی به لحاظ تاریخی با دوره یزید سازگاری ندارد همچنین اینکه ابوموسی وکیل یزید شده باشد هم با گزارشات تاریخی سازگار نیست. گزارش دیگر در این کتاب عروسی هلال بن نافع و همراهی همسر اوست. گفته عروس در کشاکش نبرد دست به دامان او شد که به میدان نرو و بعد هلال گفت من باید از تو جدا شوم و دیدار ما به قیامت. این در حالی است که ما اسم هلال بن نافع را جز در لهوف نداریم و او نافع بن هلال بوده است که در ظهر عاشورا شهید شد.

رفعت بیان کرد: ماجرای دیگر آن است که گفته شده روی دست حضرت قاسم (ع) چیزی به دستخط امام حسن (ع) وجود داشت و وقتی امام حسین (ع) اجازه نبرد ندادند آن را نشان داد و امام با دیدن آن نوشته آه سوزناکی کشید و اجازه حضور در میدان را داد. عروسی قاسم (ع) هم در بیش از دو صفحه در کتاب روضه قلم خورده است. در روضه گفته شده که قاسم فرمودند عروسی ما به قیامت افتاد، ولی فاضل دربندی خبر از انعقاد نطفه و تولد فرزندی به نام قاسم هم داده است. حتی اخیرا شنیدم که برخی وعاظ می‌گویند در پیش‌گویی‌های یهودیان آمده که در آخرالزمان نوه پیامبر اسلام را شهید خواهند کرد و در ماجرای شهادت او یک عروسی هم رخ می‌دهد.

افسانه خودکشی اسب امام حسین (ع)

وی با بیان اینکه افسانه‌سرایی و داستان‌گویی روال کار کتاب روضه الشهدا است و بنده ۵۰ مورد از چنین گزارشاتی را در این کتاب احصاء کرده‌ام، افزود: خودکشی اسب امام حسین (ع) هم از دیگر افسانه‌هایی است که در این کتاب بیان شده است. گفته اسب آنقدر سر بر زمین زد که نفسش انقطاع یافت. در تاریخ معتبر نامی برای اسب امام (ع) با عنوان ذوالجناح ثبت نشده است. البته شیخ صدوق گفته که اسب امام سرش را به خون حسین (ع) کشید و صیحه می‌زد و می‌دوید و اهل خیمه وقتی اسب بی صاحب دیدند گریستند، یعنی تا این حد را داریم، ولی خودکشی آن را نداریم. همچنین بیش از ۵۰ شخصیت در این کتاب کاملا جدید هستند که در منابع قبلی نداریم.

اثر ضعیف طریحی درباره عاشورا

عضو هیئت علمی دانشگاه حضرت معصومه (س)، اضافه کرد: کتاب دیگر این دوره اثر مرحوم طریحی، صاحب مجمع البحرین است و البته همانند روضه است، ولی به عربی؛ این کتاب دقیقا همان رهیافت کاشفی سبزواری را البته با پررنگ کردن بعد عاطفه و احساس دنبال کرده است. از جمله مطالب این کتاب تقاضای آوردن پیراهن کهنه و فرسوده برای امام (ع) در هنگام وداع و رفتن به میدان است. طبری نقل کرده که امام (ع) در لحظات آخر مقاتله، جامه زیرینی خواستند که خوش‌بافت و شفاف و یمنی بود، امام (ع) آن را پاره کرد تا از تنش بیرون نیاورند و وقتی به ایشان گفتند که جامه کوتاهی بپوشند آن را جامه ذلیلان و به تعبیر ابن شهرآشوب اهل ذمه دانست و برخی امروز با استناد به این سخن لباس‌های کوتاه را ذلیلانه می‌دانند. نقل دیگری که در اثر طریحی هست و در منابع متقدم نیست سر به محمل کوبیدن از سوی زینب (س) است و این ماجرا را جصاص نقل کرده است.

نگاه کلامی به عاشورا

رفعت درباره کتاب دیگر بحارالانوار گفت: مجلسی تمامی نقل‌ها را حتی از امثال طریحی ذکر کرده است، اینکه ۱۲ ضربه به بدن امام زده شد و سر توسط شمر جدا شد در این کتاب نقل شده است که امام سجاد (ع) در روز ۱۲ محرم بدن امام حسین (ع) را دفن کردند، ولی گزارشات تاریخی گفته که روز ۱۱ محرم بدن‌ها دفن شدند لذا علامه مجلسی از کلام در اینجا بهره برده است. مجلسی معتقد است که بدن امام باید توسط امام بعدی تغسیل و تدفین شود و همین را مبنا گرفته که دفن ابدان در روز ۱۲ یا ۱۳ محرم رخ داده و این موضوع با گزارشات تاریخی سازگار نیست.
 
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری بین المللی قرآن کریم، تاریخ انتشار:۹ شهریور ۱۴۰۱، کدخبر:۴۰۸۲۲۱۷، iqna.ir
اخبار مرتبط
نام:
ایمیل:
* نظر:
* :
آخرین اخبار
پربازدیدترین
پربحث ترین
پرطرفدارترین