شعار سال: «قزوین» از دیرباز شهری مهم تلقی میشده است. قزوین به نوعی چهارراه تمدنی بوده که بسیاری از نقاط مختلف ایران و جهان اسلام را به یکدیگر وصل میکرده است. از اینرو اقامت دراین شهر اهمیت فراوانی یافته است. به همین دلیل ساختن اماکن مهم و با عظمت در دستور کار حاکمیان دور و نزدیک این شهر مهم ایران و جهان اسلام قرار داشته است. از قدیمالایام مسجد جامع یکی از اصلیترین ساختمانهای شهری در شهرهای اسلامی محسوب میشده است، بهطوری که حتی یکی از شاخصهای اصلی شهر شدن یک منطقه در جهان اسلام این بوده که مسجد جامع در آن دایر باشد و نماز جمعه در آن برقرار شود. از اینرو اهمیت و جایگاه ویژه مسجد جامع در شهرها مشخص میشود. شهر قزوین هم بهعنوان یک شهر قدیمی جهان اسلام از این موضوع بهره میبرده است.
حال بعد از گذشت صدهاسال مساجد جامع میتواند یکی از مهمترین مقاصد گردشگری برای همه گردشگران باشد. دیدار گردشگران فرهنگی و تاریخی از مساجد جامع میتواند آنها را با فرهنگ و سبک زندگی ایرانی و اسلامی بیش از همیشه آشنا کند. از اینرو باید مساجد جامع تاریخی را در شهرهای بزرگ و قدیمی کشورمان شناسایی و برای حضور گردشگران آماده کنیم. مسجد جامع شهر قزوین که به آن مسجد کبیر و مسجد عتیق هم میگویند همچون نگینی در دل این شهر میدرخشد. گنبد بزرگ آن از دوردستها هم قابلمشاهده است. این مسجد که به جرات میتوان آن را يکي از قديميترين و زيباترين مساجد ايران دانست در محله دباغان که اینروزها به اسم خيابان شهدا یا سپه سابق خوانده میشود، قرار گرفته است.
آتشکدهای که مسجد شد
این مسجد قدمتی هزارساله دارد. بنا به روایتها این مسجد در زمان حرکت هارون الرشید از بغداد به سمت خراسان و اقامت وی در قزوین به سال ١٩٢ه. ق بنا شده است. هارونالرشید در زمان اقامت خود در قزوین دستور داد که این مسجد را روی بنای سابق آتشکده دوره ساسانيان بسازند. درواقع مثل خیلی از مساجد و اماکن مذهبی دیگر در ایران این بنا روی آتشکدههای سابق بازسازی شده است. درواقع پیوند معماری ایرانی و اسلامی را از همین نقطه میتوان در این بنای تاریخی دید. از اینرو است که بنای مسجد جامع قزوین در نوع خودش کمنظیر محسوب میشود. البته نکته مهم دیگر در مورد مسجد عتیق قزوین این است که این مسجد در دورههای مختلف بازسازی و مرمت شده است و از آن مهمتر در هر دورهای به بنای این مسجد افزوده شده و گسترش لازم در ساختمان آن به فراخور نیاز هر دورهای داده شده است. مسجد جامع عتیق قزوین از منظر مذهبی و تاریخی اهمیت ویژهای دارد.
این مسجد از معدود مساجد ایران است که قدمت بنای آن به دوران پیش از اسلام برمیگردد. چون بنای اصلی این مسجد قبل از ورود اسلام به ایران درواقع یک آتشکده بوده است. بعدها در دوره هارونالرشید آن را تبدیل به مسجد کردند. براساس روایتهای تاریخی، آتشکدهای در محل فعلی مسجد وجود داشته که بعدها با مسلمانشدن ساکنان قزوین و مهاجرت گسترده قبایل عرب به این شهر، آتشکده دیگر کاربرد نداشته است. در نتیجه بنا شده است که به جای آن مسجد بر روی ساختمان سابق آتشکده بنا شود. به این شکل بود که مسجد جامع عتیق قزوین بهوجود آمده است. شهر قزوین از دیرباز به لحاظ تاریخی و فرهنگی جایگاه خاصی در جهان اسلام و کشور ایران داشته است. از این نظر نیز مسجد جامع اصلی این شهر اهمیت دوچندانی پیدا میکند.
تجلیگاه معماری ایرانی و اسلامی
معماری مسجد عتیق درنوع خودش زیبا و کمنظیر است. درواقع این مسجد را میتوان یک نمایشگاه از دورههای تاریخی مختلف معماری ایرانی و اسلامی درنظر گرفت. این مسجد از ابتدا به سبک چهار ایوانی شاخته شده است. البته به مرور زمان خصوصا در جریان هجوم مغولها به قزوین یکی از ایوانها تخریب شد. اما باز هم آن را مرمت کردند. مسجد جامع عتیق را میتوان کلکسیون کامل از سبکهای مختلف معماری ایرانی و اسلامی دانست. در این مسجد آثاری از زمان بنیعباس تا زمان پادشاهان صفویه و قاجار میتوان دید. مسجد جامع عتیق بارها مورد هجوم قرار گرفته است. مغولها تا حد زیادی آن را تخریب کردند اما باز هم به همت مردم قزوین بازسازی شد.
از طرف دیگر این مسجد به دلیل وقوع حوادث طبیعی از زلزله تا سیل بارها تخریب شده اما چون طراحی اولیه آن بسیار باشکوه و قوی بوده است هنوز هم فرصت فراوانی برای مرمت آن وجود دارد. مرمتها و اضافات دوباره به این مسجد مشخصه اصلی آن است. برای همین میتوان چند دوره معماری مختلف را در آن دید. در مسجد جامع قزوین آثار معماری چند دوره قابل مشاهده است. قدیمیترین معماری به سده دوم هجری قمری برمیگردد. اما در دوران صوفیه به دلیل رونق قزوین و اینکه برای چند صباحی قزوین پایتخت بود این مسجد بسیار گسترش یافت. درواقع ایوانها در دوره صفوی بازسازی شدهاند. بر فراز اين مسجد گنبدي بسيار زيبا يادگار سلجوقيان قرار دارد که از نوع گنبدهاي دو پوش است. نوع معماري اين گنبد به صورتي است که کمتر دچار خرابي و شکست و شکاف شده است.
از این رو یکی از جلوههای زیبای چشمانداز قزوین همین گنبد بزرگ مسجد جامع است. اين مسجد دو درب دارد که هم از شرق و هم از غرب نمازگزاران به آن وارد شوند. درحال حاضر اکثر گردشگران از درب شرقی که ورودی اصلی مسجد است به آن رفتوآمد میکنند درواقع ورودي اصلي مسجد در شرقي است که از خيابان شهدا به آن دسترسی وجود دارد. در ابتدای ورود با یک سر در بسيار مجلل و باشکوه مواجه میشویم. البته این سردر از ابتدا ساخته نشده بود، بلکه بنا به روایتی که در کتیبه آن وجود دارد این سردر در تاریخ ١٠٧٤ هجری قمری به دستور حاکم وقت که در زمان شاه عباس دوم بوده، ساخته شده است. البته بنا به روایتهای تاریخی دیگر در زمان رکنالدوله پسر فتحعليشاه نيز اين سردر بار دیگر مرمت شده است. در زمان صفويه بخشهاي وسيعي به اين مسجد اضافه شد که ميتوان به ايوانها، منارهها و اکثر رواقها اشاره کرد. در دوره قاجار نيز مرمتهايي در اين بنا صورت گرفت و درحال حاضر نيز بخشهايي از مسجد در دست مرمت است.
هشتي مسجد با آجرکاری به صورت هنرمندانهای تزیین شده است. بعد از آنکه از راهرو عبور کردیم به صحن اصلي مسجد میرسیم که درواقع یک محوطه بزرگ مستطيل شکل است که مساحت آن چهار هزارمتر تخمین زده میشود. این صحن یکی از بزرگترین صحنهای مساجد ایران و جهان اسلام محسوب میشد. صحن چهار ايوان دارد و رواقهاي متعدد در آن دیده میشود. حوضي بزرگ در مرکز قرار دارد. ايوان جنوبي که در زمان شاهعباس دوم صوفی ساخته شده بهخاطر معماري و کاشيکاریهایش زیباست. در ايوان شمالی دو مناره بسيار باشکوه میبینیم. این منارهها در دورانی که قزوین در زمان شاه تهماسب صفوي بهعنوان پایتخت انتخاب شده بود، ساخته شدهاند. ارتفاع هر مناره ٢٥متر است که هر کدام کاشیکاریهای بینظری دارند.
ضرورت توجه بیشتر به مسجد جامع قزوین
مسجد جامع عتیق را بدون اغراق میتوان یکی از شاهکار معماری تاریخ اسلام و ایران دانست. در نتیجه حفظ و حراست از این بنای با شکوه وظیفه شرعی و ملی هر ایرانی محسوب میشود. مسجد جامع قزوین علاوه براین که هویت اصلی اسلامی و ایرانی این شهر است میتواند یکی از جاذبههای بزرگ گردشگری باشد. با توجه به موقعیت جغرافیای قزوین که آن را تبدیل به یک شهر مهم ترانزیتی مسافران کرده است میتوان گردشگران بسیاری را به سمت این مسجد جلب کرد. خصوصا گردشگران داخلی که معمولا از راه قزوین از پایتخت یعنی تهران به سمت شمال و غرب کشور میروند. شاید مسجد جامع بهانهای شود برای جذب گردشگران بیشتر به قزوین. از طرف دیگر گردشگران خارجی را هم به این سمت باید کشید. اما در این میان باید در نظر داشت که به مرمت و بازسازی این بنای تاریخی باید اهمیت دوچندانی داد. بنابراین همه اقشار و مسئولان قزوین باید در حفظ و مرمت بناهای تاریخی که مسجد جامع عتیق بخش مهمی از آنهاست بکوشند و همه وظایف را به دیگران محول نکنند.
در سالهای اخیر به دلیل بیتوجهی به این مسجد برخی از بناهای آن
فرسوده شدهاند. بهصورتی که طاقنمای جنوبی به دلیل بارشها و نم ایجاد شده در آن
تخریب شده بود که البته در ایام نوروز امسال در دست بازسازی بود.
اما متاسفانه بنا به گزارشهای منتشر شده به دلیل سهلانگاری پیمانکار مرمت در سال ٩١ بخش چوبی مناره غربی مسجد بر اثر اتصال سیم برق در آتش سوخت. این امر باعث شد یکی از بخشهای تاریخی این مسجد برای همیشه نابود شود. درواقع مسجد جامع عتیق قزوین یکی از زیباترین تزیینات خود را از دست داد. اما مهمترین بخش تخریبی که در سالهای اخیر به بافت مسجد وارد شد، این است که خانههای تاریخی اطراف مسجد که در سالیان دور به صورت هماهنگ با اصول معماری مسجد ساخته شده بودند، متاسفانه در سالهای اخیر به بهانه آنکه بافت فرسودهاند، تخریب شدند. بعد از آن ساختمانهای نوساز و بدقوارهای ساخته شده که هیچ سنخیتی با بنای مسجد نداشت. این امر در بلند مدت به هویت اصیل مسجد جامع ضربه جبرانناپذیری خواهد زد.
مسجد جامع قزوین طی سالیان گذشته با آسیبها و تخریبهای بسیار مواجه شده است. به همین دلیل باید برای مرمت و مقاومسازی این بنای مهم تاریخی بیشتر توجه صرف شود. در این بین میتوان از تجربه و تخصص کسانی که در امر مرمت آثار باستانی تجربه دارند، استفاده کرد. مسجد جامع عتیق درواقع قلب تپنده بخش قدیمی و تاریخی قزوین است. مسجد جامع به نوعی شناسنامه و هویت شهر قزوین محسوب میشود. در نتیجه باید آن را میراث مشترک همه مردم قزوین و ایران دانست. برای همین باید از همه امکانات موجود برای حفظ و نگهداری بهتر این بنای تاریخی استفاده کنیم. تخریب و صدمه مسجد جامع درواقع صدمه به هویت اسلامی و ملی شهر قزوین است. در این میان میتوان با توجه به هزینه بالای بازسازی و اهمیت حیاتی این ترمیم از ظرفیت و همکاری سایر دستگاهها و نهادها مانند شهرداری و اوقاف نیز برای ترمیم این مسجد سود جست تا در آیندهای نزدیک شاهد ترمیم همه نقاط تخریبپذیر مسجد و افزایش استقامت آن در برابر حوادث طبیعی و غیرطبیعی باشیم.
موزه سنگ و سفال
در یکی از شبستانهای کناری مسجد جامع یک موزه افتتاح شده است. موزهای که موردتوجه بسیاری از گردشگران خارجی و داخلی قرار گرفته است. در اردیبهشت سال ۱۳۹۲ سازمان میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان قزوین ضمن مرمت مناره غربی مسجد جامع، موزه سنگ و سفال را در شبستان غربی این مسجد تاریخی افتتاح کرد. این موزه انواع سفالینهها، سنگنگارهها، ارسی، کاشی و انواع گچبریها را درون خودش جا داده است و گردشگران میتوانند برای بازدید از این گنجینه گرانقدر به آنجا مراجعه کنند. نکته جالب این موزه معماری سنتی آن است که حالوهوای قدیم را دوباره زنده میکند.
با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، تاریخ 5 دی 95، کد مطلب: 32041: www.mrud.ir