فرسايش خاک سالي 56 ميليارد دلار به کشاورزي کشور ضرر مي زند

سلسله گفت و گوها با دکتر بابک جمالي، يکي از کاشناسان عرصه کشاورزي، اين بار در ارتباط با فرسايش خاک و مسائل مربوط به آن است که در ادامه مي خوانيد.

شعار سال:سلسله گفت و گوها با دکتر بابک جمالي، يکي از کاشناسان عرصه کشاورزي، اين بار در ارتباط با فرسايش خاک و مسائل مربوط به آن است که در ادامه مي خوانيد.
*تعريف شما از خاک و فرسايش آن چيست؟

براي کشاورزي دو عنصر آب و خاک حياتي اند و ادامه بقاي اين صنعت مهم به وجود هر دو و البته کيفيت شان وابسته است. ساختار سنگ از کاني ها شکل مي گيرد. عوامل مختلفي مانند اختلاف دماي شب و روز، بارش برف، باران و تگرگ، حرکت ريشه گياهان و درختان، باد و فعاليت هاي انساني همگي سبب خرد شدن فيزيکي سنگ ها مي شود. پس از اين مرحله فرايندهاي شيميايي مانند حل شدن دي اکسيد کربن و اکسيد هاي نيتروژن در آب باران و متابوليسم گياهان و ريشه هاي آنها سبب تجزيه شيميايي تکه سنگ هاي خرد شده مي شوند و در نهايت خاک ايجاد مي شود. پژوهش ها نشان مي دهد براي ايجاد هر سانتي متر خاک در حدود 200 تا 300 سال و حتي بيشتر زمان نياز است. وقتي خاک شکل گرفت به دلايل مختلف مانند وزش باد يا ريزش هاي جوي دچار حرکت و جا به جايي مي شود که اين جا به جايي همان فرسايش خاک است و با توجه به عامل جابجا کننده فرسايش آبي يا بادي خوانده مي شود. فرسايش به صورت طبيعي رخ مي دهد اما فعاليت هاي انساني سبب افزايش10 تا 40 برابري نرخ آن خواهد شد. فرسايش آبي در کوهستان و به صورت کلي در زمين هاي شيب دار غالب است و فرسايش بادي در مناطق بياباني و بدون پوشش گياهي. چون 120 ميليون هکتار از 165 ميليون هکتار کشور را کوه ها و دشت هاي نزديک به کوهستان تشکيل مي دهند فرسايش آبي در کشورمان غالب است.

*وضعيت فرسايش خاک در ايران و خسارت هاي اين پديده چگونه است؟

بر پايه آمار فرسايش خاک در کشور سالانه بيش از 2 ميليارد تن است که در سال هاي مختلف رتبه هاي اول تا دوم را نصيب ما مي سازد. نکته قابل تأمل اين که ميزان فرسايش خاکي درکشور در حال افزايش است. مساحت خاک ايران 2/1 درصد از خشکي هاي زمين است و رقم 2 ميليارد تن فرسايش خاک ايران معادل 7/7 درصد فرسايش جهاني است. در چندين سال اخير زنگ خطر کم آبي به صدا در آمده است اما بايد به اين نکته هم توجه کرد که فرسايش خاک اگر از کم آبي خطرناک تر نباشد کم رنگ تر از آن نيز نخواهد بود. 20 درصد کاهش قابليت توليد محصول از پيامدهاي اتلاف منابع خاک در کشور به شمار مي آيد. پژوهش ها پيشنهاد مي کنند که به ازاي هر تن خاک که دچار فرسايش مي شود در حدود 28 دلار خسارت مالي به اقتصاد کشور وارد خواهد شد پس با يک حساب سر انگشتي مي توان تخمين زد که با نرخ بالاي فرسايش خاکي در کشور ما در حدود 56 ميليارد دلار لطمه اقتصادي (که با برنامه ريزي قابل اجتناب است) به صنعت کشاورزي وارد مي آيد. خاک طي هزاران سال به عنوان يک سرمايه ملي به دست ما رسيده و نه تنها متعلق به نسل ما، بلکه آيندگان هم هست. مرغوب ترين قسمت خاک دقيقا همان لايه رويي و سطحي خاک است. دليل آن هم کاملا واضح است چون بقاياي گياهي و جانوري روي همان لايه سطحي خاک مي پوسند و بازيافت مي شوند. پس پر واضح است که خاک فرسايش يافته تضعيف شده و توليد محصول در آن کاهش مي يابد. مشکل بعدي که فرسايش براي خاک ايجاد مي کند کاهش نفوذ پذيري نسبت به آب است. بارش باران روي چنين خاکي سيلاب ايجاد مي کند که نه تنها سبب فرسايش بيشتر خاک کشور مي شود که خود آب بسيار گرانبها را از دسترس خارج مي کند. خاک فرسايش يافته وقتي وارد سدها و رودخانه ها مي شود باعث اختلال عملکرد کار توربين ها خواهد شد. بر اساس گزارش وزارت نيرو، يک درصد ظرفيت سدها به صورت سالانه با رسوب پر مي شود.

*چه دلايلي را مي توان براي فرسايش خاک کشور ذکر کرد؟

يکي از مهم ترين دلايل فرسايش خاکي در کشور ما تغيير کاربري اراضي است. جنگل ها، مراتع و رويشگاه هاي طبيعي گياهان به صورت مصنوعي تبديل به زمين هاي کشاورزي و يا مسکوني شده اند و مي شوند (به آمار بالاي جنگل زدايي و پديده هايي مانند زمين خواري، کوه خواري، درياخواري و... توجه کنيد). خود اين موضوع؛ يعني بالاتر رفتن نرخ فرسايش خاک. از ديدگاه علم خاکشناسي هم وضعيت خاک کشور مطلوب نيست به اين معنا که چون مواد آلي خاک تقريبا در تمام مناطق کشور کمتر از يک درصد است، مقاومت بالايي در برابر فرسايش ندارد. عمليات کشاورزي هم غير اصولي و غير حفاظتي است. به عنوان مثال شخم در جهت شيب زمين يکي از مواردي است که سبب کاهش مقاومت خاک در برابر فرسايش مي شود. چراي بي رويه سبب از بين رفتن رستني هاي مراتع شده و ميزان ماده آلي خاک را کاهش مي دهد. بلافاصله بعد از کشت گندم، کاه و کلش را جمع مي کنند يا وقتي که صيفي جات برداشت مي شود، بقاياي گياهي را داخل خاک نمي کنند. به هر حال ايران يک کشور کوهستاني با کوه هاي جوان و شيب هاي تند است و هرگونه ساخت و ساز مثلا سدسازي، طرح هاي انتقال آب، جاده سازي و... اگر اصولي نباشد منجر به جا بجايي خاک مي شود.

*راهکار چيست؟

بايد تا آنجا که امکان دارد خاکدانه هاي تشکيل دهنده خاک با قدرت بيشتري به هم بچسبند، براي اين منظور وجود بقاياي گياهي و به صورت کلي ميزان مواد آلي خاک اهميت حياتي دارد. جلوگيري از برخورد محکم آب باران به خاک، افزايش نفوذ پذيري و جلوگيري از ايجاد سيلاب که با روش هاي کشاورزي اصولي مانند کشاورزي حفاظتي با حداقل خاک ورزي يا عدم خاک ورزي و همچنين عمليات هايي مانند حفر جوي ها يا بانكت ها در دامنه كوه ها و استفاده از مالچ امکان پذير است. جلوگيري از تغيير کاربري اراضي و برنامه ريزي و مديريت قوي حفاظت از منابع طبيعي کشور همگي مي توانند فرسايش خاکي را کاهش دهند.

با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از خبرگزاری موج,تاریخ انتشار 8 آذر 1394,کد مطلب:- ,

www.mojnews.com