شعارسال: گنبد سلطانیه هفتمین اثر ثبت شده جهانی در ایران است که در تاریخ 24 تیر 1384 ه.ش. به‌عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. سلطانیه در ابتدا به عنوان شکارگاه مورد استفاده حاکمان ایلخانی قرار می­گرفت و بعدها آنها تصمیم گرفتند در این مکان شهری بنا کنند. ساخت این ارگ به دستور ارغون خان و غازان خان آغاز گردید و توسط اولجایتو به پایان رسید. با ساخت ارگ سلطنتی و گنبد سلطانیه از سال 703 ه.ق. تا سال 713 ه.ق.، پایتخت از تبریز به سلطانیه منتقل و اولجایتو که به دین اسلام درآمده بود نام سلطان محمـّد خـدابـنده را بر خود نهاد. محدوده ارگ سلطنتی که «کهن دژ» نیز نامیده می­شود، با پلان مربع به ابعاد 314×296 متر و عرض 3 متر، دارای 16 برج و دو دروازه شمالی و جنوبی، با استفاده از سنگهای آهکی سبز ساخته شده است. دروازه شمالی دروازه تشریفات و دروازه جنوبی آن اختصاصی بوده است. ارتفاع متوسط حصار ارگ 4 متر است و پیرامون ارگ را خندقی با عرض 30 تا 40 متر فراگرفته بوده است. شهر سلطانیه که در زمان اولجایتو به عنوان پایتخت انتخاب شده بود بعد از درگذشت وی از رونق افتاد. گنبد سلطانیه در داخل ارگ سلطنتی ساخته شده است. این بنای سه طبقه از سه بخش گنبدخانه، تربت خانه و سرداب تشکیل شده است. مهمترین بخش ارگ، گنبد سلطانیه است که آرامگاه سلطان محمد خدابنده نیز در داخل آن قرار دارد. این گنبد آبی رنگ دارای ارتفاع 48.5 متر و قطر دهانه داخلی 25.5 متر است که در روی یک هشت ضلعی که طول هر ضلع آن 17 متر است، قرار دارد. عمده­ترین مصالح بکار رفته در سازه این بنا آجر می­باشد. ابداع گنبد دو پوسته پیوسته برای اولین بار در تاریخ معماری ایران در این بنا صورت گرفته است. پوسته بیرونی گنبد با کاشی­های فیروزه­ای پوشیده شده است. در این بنا کاشی کاری، نقاشی روی گچ، آجر کاری مشبک، مقرنس کاری گچی و آجری و گچ بری بر روی پارچه،کتیبه­هایی با مضمون آیات قرآن و احادیث به عنوان تزئین به کار گرفته شده است. این گنبد دارای 8 موذنه بوده است که در اطراف گنبد قرار گرفته تا صدای اذان را به تمام نقاط شهر برساند. البته این قسمت از بنا تخریب شده است. کلیة دیوارهای گنبد دارای کتیبه­هایی است که به آیه­های قرآن و نام ائمه مزین گشته است. 8 مناره در هشت ضلعی گنبد قرار دارد. تربت­خانه در ضلع جنوبی قرار گرفته و دارای ابعاد 17×8 متر است. بخش دیگر این بنا سرداب است که در ضلع جنوبی بنا و در زیر تربت خانه واقع است. ساخت هشت ضلعی بنا یکی از رموز آن است. زیرا هشت یکی از اعداد خاص مانند 7 نبوده و استفاده از آن یا به دلیل استحکام بنا است و یا اینکه این بنا همانند یک ساعت آفتابی برای پیدا کردن زمان درست مورد استفاده بوده است که البته این مورد نیاز به تحقیقات بیشتری دارد. به هر صورت این بنا یکی از نمونه­های جالب و کامل دوران ایلخانی در ایران است. گنبد سلطانیه در دوران صفویه و قاجاریه چندین بار مرمت­ شده است. گنبد سلطانیه از نظر ارتفاع پس از کلیسای سانتا ماریا فلورانس ایتالیا (86) متر و مسجد ایاصوفیه استانبول(56)متر سومین گنبد مرتفع جهان است. این گنبد به عنوان یکی از مهمترین نمونه­های معماری ایلخانی، تاثیر بسزایی در معماری بناهای تاریخی جهان گذاشته است و می­توان نمونه بارز این تاثیر را در معماری کلیسای سانتاماریا دلفیوره (مریم مقدس) در فلورانس دید که 100 سال بعد از ساخت گنبد سلطانیه ساخته شده است. این ارگ با حمله تیمور گورکانی ویران شد ولی او به احترام سلطان محمّد خدابنده آرامگاه او را سالم نگه داشت.

با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از سایت توریسم ایران، www.tourismiran.ir