به منظور شناخت وضعیت استارت‌آپ‌ها در ایران به گفت‌و‌گو با کتایون سپهری، عضو انجمن زنان كار آفرين و مشاور عالي كارفرمايان ايران پرداختیم. او در گفت‌وگو با خبرنگار مهرخانه، اظهار کرد: استارت‌آپ به کسب‌وکارهای نوپا می‌گویند که مشخصه‌هایی دارند؛ این کسب‌وکارها را می‌توان با مبالغ ناچیزی راه انداخت. باید با سرمایه‌ای کم قابل تکرار باشند؛ یعنی اگر کسب‌وکاری معمولی را راه‌اندازی می‌کنید و می‌خواهید گردش مالی یا سودتان را دو برابر کنید؛ مثلاً باید 40 تا 80 درصد سرمایه‌گذاری کنید تا بتوانید سودش را 2 برابر کنید، اما در کسب‌وکارهایی از جنس استارت‌آپی با 1.1 یا 1.2 سرمایه‌گذاری یعنی با 10 تا 20 درصد اضافه‌تر می‌توانید پولتان را دو برابر کنید. به همین جهت کسب‌وکارهایی که به مواد اولیه نیاز دارند، در تعریف کسب‌وکارهای استارت‌آپی نمی‌آیند و معمولاً اجناس کسب‌وکار استارت‌آپی مبتنی بر کامپیوتر و اینترنت می‌شود.

عضو انجمن زنان كار آفرين با اشاره به وضعیت فعلی استارت‌آپ‌ها در ایران بیان کرد: در حال حاضر به دلیل مشکلات اشتغال و استخدام، افراد به سمت فضای کارآفرینی می‌آیند تا کسب‌وکارهای خودشان را داشته باشند. از طرفی رویدادهای مختلفی که در این حوزه برگزار می‌شود و مفاهیم کارآفرینی را به افراد می‌آموزد، به گسترش فعالیت‌های استارت‌آپی در ایران کمک کرده است. همچنین اضافه‌شدن رشته کارآفرینی به دانشگاه‌ها که جزو واحدهای اختیاری است، باعث می‌شود این اصطلاح به گوش عده‌ای بخورد و برخی این واحد را انتخاب کنند و این رشته بسیار مورد استقبال قرار می‌گیرد. استنباط من در مورد حضور زنان نسبت به مردان در استارت‌آپ‌ها بر اساس آن‌چه دیده‌ام این است که که 20 تا 30 درصد کسب‌وکارها و تیم‌ها متعلق به زنان هستند.

سپهری با بیان این‌که استارت‌آپ هم نوعی کسب و کار است که باید متخصص‌های مختلف داشته باشد، گفت: در استارت‌آپ‌ها زنان بیشتر در حوزه‌های برنامه‌نویسی و گرافیک فعالیت می‌کنند؛ البته تعداد مهندسین صنایع زن هم خوب است، اما در شاخه‌های دیگر کمتر حضور دارند.

10.5 درصد از کارآفرینان ایران زن هستند

مشاور عالي كارفرمايان ايران در رابطه با حضور زنان کارآفرین در رده‌های مدیریتی تصریح کرد: حدود 10.5 درصد از کارآفرینان ایران زن هستند. در سطوح مدیریتی این آمار کمی ‌بیشتر می‌شود، اما در مجموع با وجود این‌که تعداد زنان فارغ‌التحصیل دانشگاهی حدود 60 درصد است، این آمار هنوز به کسب‌وکار منتقل نشده است. به نظر می‌رسد علت این موضوع ویژگی‌های شخصیتی باشد که شاید ریسک‌پذیری زنان کمتر از مردان است. هرچند گرفتن تسهیلات نیز برای زنان بسیار دشوار است؛ زیرا اگر بخواهند وامی ‌بگیرند، باید وثیقه بگذارند و به دلیل این‌که اکثر سندها به نام مردان است، زنان وثیقه‌ای برای گرفتن تسهیلات ندارند. لذا تنها فضایی که می‌توانند به آن وارد شوند، راه‌اندازی کسب‌وکارهای کوچک‌تری است که نیاز چندانی به تسهیلات و وام نداشته باشد و با سرمایه خود بتوانند آن را راه بیندازند.

سپهری با اشاره به تأثیری که استارت‌آپ‌ها در وضعیت اقتصادی کشور دارند، تأکید کرد: می‌گویند موتور محرک هر اقتصادی کارآفرینی است و موتور محرک کارآفرینی، جوانان جامعه هستند. استارت‌آپ‌ها کسب‌وکارهای کوچک‌ترند و از جنس کسب‌وکارهای خرد محسوب می‌شوند که البته امکان بزرگ‌شدن با هجم نیروهای زیاد را مانند دیجی‌کالا دارند. (مهرخانه: نازنین دانشور، مدیر سایت تخفیفان نیز نمونه‌ای از زنانی است که کار خود را به شکل استارت‌آپی شروع و سپس گسترش داد.) در ایران بیش از 97 درصد کسب‌وکارها، متوسط و کوچک هستند که خرد را نیز شامل می‌شود. پس نقش استارت‌آپ‌ها که کسب‌وکارهای خرد هستند، در وضعیت اقتصادی کشور انکارناپذیر است، اما این کسب‌وکارها باید در زنجیره کسب‌وکارهای بزرگ‌تری قرار بگیرند و بتوانند به بازارهای جهانی متصل شوند؛ زیرا تا این اتفاق نیفتد، نمی‌توانند نقش خود را به خوبی ایفا کنند. داشتن کسب‌وکارهای کوچک که دسترسی به بازار نداشته باشند، فایده‌ای ندارد، بلکه باید شرایط فراهم باشد و محیط آماده باشد تا این افراد بتوانند فعالیت خود را بزرگ کنند.

او افزود: بخشی از این شرایط به زیرساخت‌ها و توانمندسازی محیط بازمی‌گردد که قسمت عمده آن برعهده دولت است. اگر قوانین و مقررات و شرایط کاری درست باشد و قوانین موجود ضدتولید و توسعه نباشد، بخش خصوصی وارد می‌شود و شغل ایجاد می‌کند. سپس کسب‌وکارها بزرگ‌تر می‌شوند و در شرکت‌های بزرگ‌تر، شاخه ایجاد می‌شود و کسب‌وکارهای کوچک به آن‌ها ملحق می‌گردند؛ پس اگر محیط توانمند باشد، باعث شکل‌گیری کسب‌وکار خواهد شد.

آمار 4 برابری ایران نسبت به جهان در ایجاد کسب‌وکار پس از شرکت ایده در رویدادهای کارآفرینی

عضو انجمن زنان كار آفرين تأکید کرد: در کل کشور حدود 3- 2 درصد صنایع بزرگ داریم و سایر صنایع با حدود 97 درصد، کسب و کارهای خرد، کوچک و متوسط هستند؛ بنابراین بخش عمده‌ای از فعالیت‌های اقتصادی با کسب‌و‌کارهای خرد، کوچک و متوسط پیش می‌رود.

سپهری به تأثیر رویدادهای کارآفرینی در ایجاد کسب‌وکار اشاره کرد و گفت: در دنیا حدود 10 تا 11 درصد استارت‌آپ‌هایی که در رویدادهای کارآفرینی شرکت می‌کنند، پس از پایان آن منجر به کسب‌وکار واقعی می‌شوند و پایدار می‌مانند که در ایران این نرخ 40 درصد است که شاید دلیل آن آشنایی افراد با فرهنگ استارت‌آپ باشد. یکی دیگر از دلایل، نرخ بالای بیکاری است که افراد می‌بینند که چقدر خوب است کسب‌وکارهای خودشان را داشته باشند. به نظر من بخش عمده این اتفاق به دلیل برگزاری رویدادهای کارآفرینی در دانشگاه‌ها است که در نتیجه مراکز رشد، دانشگاه‌ها و پارک‌های علم و فن‌آوری حمایت‌هایی انجام می‌دهند و به تیم‌های برنده مکانی برای فعالیت‌های‌شان می‌دهند. ازآن‌جایی‌که پیداکردن فضا و دفتر کار مشکل است، این امر یکی از حمایت‌های خیلی خوب به شمار می‌رود. افراد و گروه‌های برنده بر اساس قوانین مراکز رشد، دانشگاه‌ها و پارک‌های علم و فن‌آوری بین 6 ماه تا یک سال می‌توانند از مکانی که به آن‌ها تعلق گرفته است، استفاده کنند. حتی در مواردی مانند مرکز رشد قزوین به تمام تیم‌ها اعم از برنده و بازنده فضا داده می‌شود. این موضوع به جوانان انگیزه بسیاری می‌دهد و باعث پیشرفت آن‌ها می‌شود.

او ادامه داد: نقش استارت‌آپ‌ها در اکوسیستم کارآفرینی نقش بسیار مؤثری است. حتی نقش رویدادهای کارآفرینی با وجودی که رویدادهایی کوتاه 2 روزه است، بسیار مؤثر است. حدود 100 تا 120 نفر در 2 روز آن‌چنان نگرش‌شان متحول می‌شود که منجر به کسب‌وکار می‌شود و با یکدیگر کار می‌کنند و حتی تبدیل به شرکت‌های بزرگ می‌شوند.

عضو انجمن زنان كار آفرين در خصوص راه‌های موفقیت استارت‌آپ‌ها تصریح کرد: اولین و مهم‌ترین موضوعی که در موفقیت یک استارت‌آپ نقش مهمی ‌دارد، ایده مناسب کسب‌وکار است و برای رسیدن به آن حتماً باید از روش‌های مطمئن و مؤثر استفاده کرد که در کلاس‌ها و پکیج‌های خلق ایده آموزش داده می‌شوند. گام اول داشتن ایده خوب است و مرحله بعد ارزشیابی آن است که ببینند آیا این ایده، ارزشی خلق می‌کند؟ گام بعدی صحبت با گروه خاص مشتریان است تا ببینند محصول به فروش می‌رسد؟؛ یعنی پیش از شروع کار باید مشتری‌سنجی کنند. اگر این کار را به خوبی انجام دهند، متوجه می‌شوند که این ایده مناسب است یا خیر.

سپهری در خصوص حمایت‌های دولت بیان کرد: ارکان مختلف دولت موظف هستند قوانین و مقررات مشکل‌زا را شناسایی و در جهت توانمندی محیط کسب و کار اصلاح کنند. مجلس شورای اسلامی ‌باید مشارکت کند تا این قوانین را به خوبی به تصویب برساند. سیستم قضایی نیز باید انواع قراردادها را تعریف کند. بسیاری از افراد اقدام به سرمایه‌گذاری می‌کنند؛ قوانین، مقررات و فرمت مناسب قرارداد باید وجود داشته باشد که جوانان بتوانند از آن استفاده کنند؛ زیرا بسیاری از جوانان نمی‌دانند که چه قوانین و حمایت‌هایی وجود دارد و دایماً به دنبال سرمایه‌گذار می‌گردند. زمانی هم که سرمایه‌گذار پیدا می‌کنند، او می‌گوید مثلاً 30 میلیون می‌دهم و 50 درصد سود را می‌گیرم. 30 میلیون هم آن‌قدر در ابتدا برای فرد ارزشمند است که به سرعت می‌پذیرد، اما نمی‌داند که این 30 میلیون، 3 درصد ارزش سهام یا 100 درصد آن است.

عضو انجمن زنان كار آفرين با اشاره به یک رویداد کارآفرینی در اصفهان گفت: این رویداد در حوزه مشاغل خانگی برگزار شد؛ یعنی زنان خانه‌دار نیز می‌توانند در دوره‌هایی شرکت کنند و کسب‌وکار را به خانه منتقل کنند. تعدادی از افرادی که در رویداد اصفهان شرکت کرده بودند، در ابتدا با ایده بافتنی وارد شدند و زمانی که نیاز بازار را سنجیدند، متوجه شدند روی بافتنی نمی‌توانند خوب برنامه‌ریزی کنند؛ در نتیجه ایده را تبدیل به تولید شیرینی کردند. بر این اساس شیرینی سالم با مواد اولیه سالم به زنان خانه‌دار سفارش می‌دهند و با تشکیل شبکه فروش، شیرینی‌ها را می‌فروشند. حدود 60 زن در خانه‌هایشان کار می‌کنند و حدود 10 نفر در مجموعه به بازاریابی و فروش می‌پردازند. در واقع مانعی برای کارکردن زنان وجود ندارد و هرکس با هر شرایط و محدودیتی می‌تواند کسب‌وکار مناسب با خود را پیدا کند و به شکل تنها یا گروهی شروع به کار کنند؛ البته من همواره پیشنهاد می‌کنم که اگر فعالیت‌ها به شکل گروهی باشد، نتیجه بهتری می‌دهد.

فعالیت‌های کارآفرینی زنان از سال ۲۰۱۲ تاکنون، ۷٪ افزایش و شکاف جنسی را ۶٪ کاهش داشته است. طبق گزارش Global Enterpreneurship Monitor که حاصل مطالعه ۲۰۰ میلیون کارآفرین زن در جهان و در ۸۳ شاخه مختلف است، ۱۸۳ میلیون کارآفرین زن در سطح جهان در انتظار دریافت نتیجه تقاضا برای ثبت شرکت خود هستند. این زنان هم‌گام و بعضاً پیش‌گام مردان در مقوله نوآوری در ارایه کالا و خدمات نوین هستند. ازآن‌جاکه GEM هم‌پوشانی‌های فراوانی میان کارآفرینی (نوآورانه) و استارت‌آپ می‌داند، نتایج یافته‌های این گزارش نیز قابلیت بررسی برای درک وضعیت استارت‌آپ‌های زنان جهان در شرایط فقدان داده‌های جامع دیگر را دارا هستند.

نوآوری زنان می‌تواند علاوه‌بر بعد اقتصادی، تأثیرات اجتماعی نیز داشته باشد و لذا، گزارش‌هایی از این دست، همواره مشوق هدایت سرمایه به سمت کارآفرینان زن به‌منظور نزدیک‌کردن جوامع و گروه‌ها به مرزهای رقابت و بهبود شرایط کلی زندگی در جوامع هستند. به‌علاوه، در این گزارش با اشاره به یافته‌های یک پژوهش مشابه از سوی فروم جهانی اقتصاد (WFO) تصریح شده است که هرچه امکان جذب زنان به نیروی کار به میزان استخدام مردان نزدیک‌تر شود، احتمال کشف استعدادهای نو کارآفرین در میان زنان نیز بیشتر خواهد بود.

این گزارش تأیید می‌کند که مدیران زن انگیزه‌های بیشتری برای کارآفرینی دارند. زنان در 10 کشور السالوادور، برزیل، ویتنام، اندونزی، مالزی، فیلیپین، زامبیا، نیجریه، اوگاندا، و غنا، بیش از مردان اقدام به کارآفرینی می‌کنند. برعکس، شکاف جنسیتی در کارآفرینی زنان در ترکیه بالا و ۳ به ۱۰ به نفع مردان است. خاورمیانه از مناطقی است که انتظار افزایش حضور زنان کارآفرین در آن می‌رود.

اکثریت کارآفرینان زن جوان بوده، مابین ۲۵ تا ۳۴ سال سن دارند. ۳۳٪ زنان کارآفرین دارای مدرک دبیرستان به بالا هستند (در مقایسه با ۳۶٪ مردان). در تمامی ‌مناطق و مخصوصاً خاورمیانه، زنان دارای انگیزه‌های بالاتری برای کارآفرینی هستند تا مردان، اما این انگیزه‌ها معمولاً جامه عمل پوشانده نمی‌شوند. بااین‌حال، خاورمیانه بالاترین میزان کارآفرینی تیمی‌ زنان (۲۷٪) را در میان سایر مناطق داراست.

سه‌چهارم زنان کارآفرین (در مقابل ۴۵٪ مردان کارآفرین) در تمامی ‌مناطق جهان در بخش اقلام مصرفی مشغول هستند، اما در آمریکای شمالی و اروپا، زنان کارآفرین در مشاغل تولید خدمات علمی‌ پرتعدادتر هستند؛ البته در اروپا، زنان کارآفرین انگیزه کمتری برای توسعه فعالیت و استخدام بیشتر دارند. همچنین، در دو منطقه مذکور، نوآوری زنان کارآفرین از مردان بیشتر است که این را می‌توان به تحصیلات بالای زنان کارآفرین در این مناطق در مقایسه با سایر مناطق نسبت داد.

تمامی ‌این یافته‌ها نشان می‌دهد که فعالیت اقتصادی زنان در وضعیت کلی اقتصاد جوامع مؤثر است: زنان سرمایه‌گذاری می‌کنند، به تربیت و تحصیل کودکان خود اهمیت می‌دهند و سود حاصل از فعالیت خود را به سرمایه‌گذاران برمی‌گردانند؛ شرایط محیطی به‌طور ناهم‌سان بر وضعیت کارآفرینی زن و مرد اثر می‌گذارد و این بزرگ‌ترین چالش برای کارآفرینی زنان در جهان است؛ انگیزه‌های کارآفرینانه در کشورهای کمتر توسعه‌یافته که در آن زنان نیاز به تأمین خانواده‌های خود دارند، بیشتر است و از این جهت سرمایه‌گذاری برای این زنان را می‌توان در این کشورها به منظور توسعه مدنظر قرار داد؛ کارآفرینی زنان بیشتر متمرکز بر بخش مصرف است که اگرچه ورود به آن ساده است، اما تداوم کار در آن به دلیل موانع بیشتر و رقابت بالا، ضعیف است.

نتایج مطالعه گلدمن‌ساچ در ۴۳ کشور درحال‌توسعه نشان می‌دهد که مشارکت زنان در کارآفرینی نرخ اشتغال را ۵۰٪ افزایش داده است؛ درحالی‌که درآمدها ظرف ۱۸ ماه ۴۸۰٪ افزایش داشت و ۸۷٪ از زنان مورد مطالعه، به زنان دیگر در این زمینه آموزش داده‌اند.

به‌طور عمده، زنان در کشورهای الجزیره، روسیه و باربادوس کم‌ترین استارت‌آپ‌ها و در کشورهای بوتسوانا، کامرون، مالاوی و نیجریه تعداد بیشترین استارت‌آپ‌ها را دارند.

توضیح ضروری آن است که اگرچه کارآفرینی تاحد بسیاری می‌تواند شامل استارت‌آپ‌ها نیز باشد، اما توسعه استارت‌آپ‌ها عملاً می‌توانند تهدیدی برای کارآفرینی به معنای سنتی آن محسوب شوند؛ چراکه این نوع از فعالیت اقتصادی قادر به برآوردن نیازهای خدماتی و مصرفی به شیوه‌های جدید و حتی تعریف و تأمین نیازهای نوین هستند که در قالب کارآفرینی‌های تشکل‌یافته فعلی قابل تأمین نیستند.