راه آهن این روزها شرق را به غرب، شمال را به جنوب، آسیا را به اروپا، اروپا را به آمریکا متصل می‌کند و قاره‌های این کره خاکی را یکی پس از دیگری درمی‌نوردد.کشورهای توسعه‌یافته جهان نیز برای سرمایه‌گذاری در این صنعت چه در کشور خودشان و چه در کشورهای دیگر در حال رقابتی تمام‌نشدنی با یکدیگرند. اما چرا ساخت راه آهن در دنیا محبوب است؟ ایمنی، افزایش توسعه اقتصادی و پاک بودن این صنعت در کنار سوددهی بالا موجب شده تا ساخت راه آهن و سرمایه‌گذاری در این حوزه محبوبیتی زیاد در دنیا کسب کند. چین به عنوان یکی از پیشروترین کشورها در سرمایه‌گذاری در این صنعت چه در داخل و چه در خارج از مرزهای کشور، گوی سبقت را از دیگر کشورها ربوده است.

علت این سرمایه‌گذاری‌ها نیز این است که دولت چین براساس تجربه سال‌های گذشته خود می‌داند که هر چه سرمایه‌گذاری‌ها در این بخش بیشتر شود درآمدهای بیشتری نیز عاید این دولت می‌شود. براساس گزارش‌هایی که ازسوی سازمان‌های معتبر بین‌المللی منتشر شده است، چین در سال 2017 توانسته است از نظر کیفیت زیرساخت‌های ریلی در جهان در رتبه 14 قرار بگیرد. این توسعه مصداق پیمودن راهی صدساله در یک شب است! این کشور از نظر تراکم خطوط راه‌آهن نیز در رده 58 جهان قرار گرفته و از نظر کارآیی حمل‌‌ونقل زمینی در رتبه 25 است. نگاهی به رتبه سال‌های گذشته چین نشان می‌دهد این کشور در گزارش‌های مجمع جهانی اقتصاد، در سال‌های 2013 و 2015 به ترتیب از نظر کیفیت زیرساخت‌های ریلی در رده 22 و 17 قرار داشته و در گزارش سال 2015 نیز از نظر تراکم راه‌آهن در رتبه 57 بوده است.

این آمار گویای آن است که کیفیت زیرساخت‌های ریلی در این کشور تا چه اندازه مورد توجه بوده، زیرا در فاصله چهار سال، رتبه آن 8 پله بهبود یافته است. با همه این توصیفات، این کشور همچنان قصد دارد تا سال 2050 شبکه ریلی خود را به 270 هزار کیلومتر افزایش دهد. در این گزارش تلاش می‌کنیم ضمن بررسی وضعیت حمل‌ونقلی ریلی در برخی از کشورهای مختلف به‌عنوان نمونه، بررسی رتبه‌های جهانی آنها نگاهی هم به اهداف و نتایج سرمایه‌گذاری آنها در حوزه ریلی بیندازیم. پیش از آنکه وضعیت دیگر کشورها را بخوانید کوتاه یادآور شویم که براساس رده‌بندی‌های بین‌المللی ایران از نظر کیفیت زیرساخت‌های ریلی در رتبه 44 جهان قرار دارد، از نظر تراکم خطوط ریلی 68 است و از لحاظ کارآیی حمل‌ونقل زمینی نیز در جایگاه 58 جهانی جای دارد.

* چین؛ سرمایه‌گذاری همچنان ادامه دارد

چینی‌ها همچنان به دنبال طرح‌های عظیم برای توسعه حمل‌ونقل ریلی و سرمایه‌گذاری در این صنعت هستند. دولت چین دو سال پیش طرح عظیمی را برای گسترش قطارهای پرسرعت در این کشور کلید زد که براساس آن شرکت ملی راه‌آهن چین با رشد قابل‌توجهی در درآمدها مواجه خواهد شد. این شرکت اعلام کرده است:شبكه ريلى چين به زودى گسترش قابل توجهى خواهد يافت و از طول 17 هزار كيلومتر كنونى تا سال 2020 به 50 هزار كيلومتر خواهد رسيد. بخش اعظم اين خطوط جديد در استان‌هاى غربى چين ساخته خواهد شد. پكن در تلاش است تا با تقويت و توسعه زيرساخت‌هاى اين منطقه فعاليت‌هاى اقتصادى كشور را كه اكنون در سواحل شرقى متمركز شده‌اند، به مناطق داخلى كشور گسترش دهد و تمركززدايى كند. افزايش رشد اقتصادى از ديگر اهداف اين پروژه عظيم است. چين نسبت به رقيبان خارجى خود در بخش قطار پرسرعت، چه به لحاظ هزينه و چه به لحاظ فناورى از مزيتى رقابتى برخوردار است.

بسيارى از تحليلگران همچون يانگ سونگ از موسسه باركليز بر اين باورند كه چين هنوز موتور محركه لكوموتيورانى جهان محسوب مى‌شود و «مى‌تواند سلطه خود را از چين به بازارهاى جهانى گسترش دهد». درآمدهاى خارجى چين در اين بخش نشانه‌هاى مثبتى را به ثبت رسانده و در سال‌هاي اخير افزايش‌هايي بيش از ٥٠ درصد را نشان مي‌دهد. در حال حاضر، هزينه خدمات ريلى پرسرعت چين كمتر از نمونه‌هاى مشابه آن در كشورهاى توسعه‌يافته است، اما نسبت به قطارهاى سنتى بسيار گران‌تر است. گروه «چاینا ریل وی»، دومین پیمانکار بزرگ جهان پس از شرکت مهندسی و ساخت‌وساز چین و یک پله بالاتر از سومین رقیب خود یعنی شرکت ساخت‌وساز ریلی چین در سال گذشته معادل 8/ 96 میلیارد دلار درآمد داشته است. طی سال‌های اخیر این شرکت‌ها با درآمدی که از انجام پروژه‌ها در داخل و خارج از کشور داشتند بر توسعه خود افزودند و اکنون در فهرست بزرگ‌ترین شرکت‌های ساخت‌وساز جهان قرار دارند.

به نظر می‌رسد چین نه‌تنها در داخل که در خارج نیز با کمک این بازوهای ساخت‌وساز خود قصد دارد بر درآمدهای خود و توسعه شبکه ریلی بیفزاید تا به این وسیله رشد اقتصادی خود را که چندی است از سرعتش کاسته شده، دوباره به روزهای اوج خود بازگرداند. شبکه ریلی چین یکی از شلوغ‌ترین شبکه‌های ریلی جهان است. در سال 2014 شبکه حمل‌ونقلی ریلی چین 357/ 2 میلیارد سفر را برای مسافران خود رقم زد و 813/ 3 میلیارد تن بار را جابه‌جا کرد. در همین سال با توجه به نیازی که برای گسترش شبکه ریلی در چین حس می‌شد، دولت 4/ 130 میلیارد دلار در بخش حمل‌ونقل ریلی سرمایه‌گذاری کرد. گسترش شبکه ریلی چین و رساندن آن به طول 270 هزار کیلومتر تا سال 2050 جزو برنامه‌های درازمدت دولت چین است. علت این سرمایه‌گذاری‌ها این است که دولت چین براساس تجربه‌ سال‌های گذشته خود می‌داند که هر چه سرمایه‌گذاری در این بخش بیشتر شود، درآمدهای بیشتری نیز عاید دولت می‌شود. در سال‌ 2013 بخش حمل‌ونقل ریلی چین 605 میلیارد یوآن درآمدزایی کرد که نسبت به سال پیش از آن افزایشی 1/ 14 درصدی داشته است. در همین سال دولت سرمایه‌گذاری بالغ بر 8/ 808 میلیارد یوآن در بخش ریلی انجام داد که از این مقدار، 5/ 146 میلیارد یوآن صرف زیرساخت‌های ریلی شد.

* سرمایه‌گذاری در تایلند

چندي پيش دولت چين اعلام كرده است، کار روی قطار تایلند- چین را آغاز می‌کند. این پروژه که به صورت سرمایه‌گذاری مشترک در تایلند اجرا خواهد شد، چهار مسیر ریلی به طول 67 کیلومتر برای قطارهای با سرعت متوسط 180 کیلومتر بر ساعت را تحت پوشش قرار می‌دهد. پیش‌بینی شده است که هزینه سفر از شهر کانمینگ در جنوب غربی چین تا بانکوک، پایتخت تایلند، 3600 بات تایلندی معادل 100 دلار باشد که 30 تا 50 درصد ارزان‌تر از سفر با هواپیما خواهد بود. دولت تایلند نیز امیدوار است این شبکه ریلی بر تعداد گردشگرانی که هر سال به این کشور سفر می‌کنند تا 200 هزار نفر بیفزاید. به این ترتیب هر دو کشور با استفاده از این شبکه ریلی خواهند توانست بر درآمدهای خود بیفزایند و اهداف تعیین‌شده خود را برای رشد اقتصادی محقق کنند.

* آلمان

آلمان نیز یکی از معروف‌ترین کشورهای صنعتی جهان است که حمل‌ونقل ریلی آن نیز از کیفیت و توسعه مناسبی برخوردار بوده است. در تازه‌ترین گزارشی که پیرامون شاخص‌های مختلف سفر و حمل‌ونقل جهان از سوی مجمع جهانی اقتصاد در سال 2017 منتشر شده، این کشور رتبه 11 را از نظر کیفیت زیرساخت‌های ریلی به دست آورده است. همچنین از نظر کارآیی حمل‌ونقل زمینی نیز توانسته است به همین رتبه دست یابد و از لحاظ تراکم خطوط ریلی در جهان رتبه 4 جهان را در اختیار دارد. آلمان بزرگ‌ترین بازار ترانزیت و ریلی اروپا محسوب می‌شود و به‌رغم اینکه جمعیت ایالات متحده تقریبا 4 برابر جمعیت این کشور است، هر دو کشور تقریبا تعداد مشابهی مسافران ترانزیت جمعی (شامل مسافران ریلی و اتوبوسی) دارد. تعداد مسافران ریلی در آلمان از میانه دهه 1990 میلادی تا سال 2008 حدود 50 درصد رشد کرد. این موضوع تا حدودی نتیجه سیاست منطقه‌ای شدن موفق در این کشور بود. علاوه‌بر این، درآمدهای به دست آمده از مالیات بستن روی مصرف نفت خام به توسعه قطارهای منطقه‌ای در این کشور تخصیص داده می‌شد که سالانه به مبلغی بین 9 تا 10 میلیارد دلار می‌رسید.

* سرمایه‌گذاری در آلمان

سرمایه‌گذاری‌های سالانه آلمان در زیرساخت‌های ریلی از کمتر از 5 میلیارد دلار در سال 2008 به 6/ 5 میلیارد دلار در سال 2011 افزایش یافته بود. این رشد نشان‌دهنده عزم آلمان و استفاده از منابع خصوصی و دولتی برای گسترش و بهبود این صنعت در سراسر کشور است. بیش از 160 شرکت در این کشور ارائه‌دهنده خدمات مسافرت ریلی با مسافت کوتاه هستند و بیش از 12 شرکت نیز در حمل‌ونقل ریلی درون یک شهر فعالیت می‌کنند. آلمان یکی از به هم پیوسته‌ترین خطوط ریلی را دارد و همین موضوع موجب افزایش تقاضا برای استفاده از این خطوط و سودآوری آنها شده است.

* سنگاپور؛ نقش مهم دولت

سنگاپور یکی از بهترین کشورها در حوزه زیرساخت‌های ریلی و کیفیت بهره‌مندی از خطوط راه‌آهن در جهان است. این کشور کوچک که سال‌ها مستعمره بریتانیا بوده، در سال‌های اخیر در حوزه حمل‌ونقل ریلی عملکرد بسیار مناسبی داشته است. نخستین گام‌های حمل‌ونقل ریلی در این کشور ازسوی بریتانیا و در زمان مستعمره بودن این کشور برداشته شد و سنگاپور را به شبکه راه‌آهن مالزی متصل کرد. برای سال‌ها، وعده کارآیی و برقراری اصول بازار، در کنار حذف حمل‌ونقل عمومی از پرداخت مالیات موجب پیشرفت قابل‌توجه و کارآیی این بخش شده است. نخستین قدمی که در راستای توسعه حمل‌ونقل ریلی و خطوط راه‌آهن برداشته شد، تصویب سند حمل‌ونقل زمینی در سال 1966 بود که دورنمای حمل‌ونقل سنگاپور را در دهه‌های 1990 میلادی و اوایل دهه آغازین قرن بیست‌ویکم شکل داد. پس از آن، طرح بزرگی برای اصلاح حمل‌ونقل زمینی در نظر گرفته شد که در سال 2013 چگونگی آن اعلام شد. نتیجه این طرح‌ها و اقدامات این بوده است که در گزارش رقابت‌پذیری سفر مجمع جهانی اقتصاد در سال 2017، سنگاپور از نظر کیفیت زیرساخت‌های ریلی در رده پنجم جهان و از نظر کارآیی حمل‌ونقل زمینی در رده چهارم جهان قرار بگیرد.

در این برنامه به حل مشکلاتی درخصوص تامین مالی خطوط ریلی نیز توجه شده بود. دولت با پرداخت و تخصیص پول برای ایجاد زیرساخت‌هایی مانند تونل‌ها و ایستگاه‌ها و برخی دارایی‌های عملیاتی مانند قطارها و سیستم علامت‌دهی موافقت کرده بود؛ درحالی‌که مصرف‌کنندگان و اپراتورها (که عمدتا خصوصی بودند) تنها هزینه‌های عملیاتی را می‌پرداختند. همزمان درآمدها باید به اندازه‌ای می‌رسید که ذخایر مورد نیاز برای جایگزینی دارایی‌های عملیاتی به‌طور کامل و پس از 30 سال انباشت شود. به این ترتیب دولت هزینه‌های مربوط به تهیه کالاهای سرمایه‌ای را به دوش گرفت و در سال 1996 نیز پیشنهاد کرد تا حدودی برای خرید و جایگزینی دارایی‌های عملیاتی یارانه بدهد. در واقع، پس از خرید اولین مجموعه از دارایی‌های عملیاتی به ارزش 6/ 1 میلیارد دلار، این تجهیزات باید در سال 2017 جایگزین می‌شدند که هزینه‌ای معادل 9/ 6 میلیارد دلار داشتند؛ اما اپراتورها تنها 6/ 1 میلیارد دلار را می‌پرداختند؛ درحالی‌که دولت بقیه آن را پرداخت می‌کرد.

* جمهوری آذربایجان

جمهوری آذربایجان، همسایه شمالی ایران یکی از کشورهای مهمی است که توانسته است در مقوله حمل‌ونقل ریلی پیشرفت‌های قابل‌توجهی داشته باشد، به‌گونه‌ای که طبق گزارش‌های جهانی توانسته است در سال 2017 از نظر کیفیت زیرساخت‌های ریلی به رده 29 در دنیا دست پیدا کند. همچنین براساس گزارش‌های مجمع جهانی اقتصاد، این کشور از نظر تراکم خطوط ریلی در رده 33 جهان قرار داشته و از نظر کارآیی حمل‌ونقل زمینی نیز جایگاه 22 را در میان کشورهای جهان در اختیار دارد. اگر به رتبه ایران نگاهی بیندازیم می‌بینیم که ایران از نظر کیفیت زیرساخت‌های ریلی در رتبه 44 جهان قرار دارد، از نظر تراکم خطوط ریلی 68 است و از لحاظ کارآیی حمل‌ونقل زمینی نیز در جایگاه 58 جهانی جای دارد. دولت آذربایجان در سال‌های اخیر از بانک توسعه آسیایی درخواست کرده تا در تامین مالی بخش راه‌آهن در این کشور کمک کند و علاوه‌بر آن اصلاحاتی را در شرکت‌های ریلی ایجاد کرده است. از جمله این اصلاحات می‌توان به بازسازی مالی این شرکت‌ها اشاره کرد. علاوه‌بر این، دولت دست به بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی در این کشور به‌خصوص در بخش کریدور شمال به جنوب زده است. بانک توسعه آسیایی با تخصیص اعتباری در حدود 200 میلیون دلار به جمهوری آذربایجان، توسعه این صنعت را در این کشور قوت خواهد بخشید.

این توجه در اولویت‌های دولت قرار گرفته و بخشی از برنامه توسعه خطوط راه‌آهن در فاصله سال‌های 2016 تا 2020 است که گمان می‌رود مشوقی برای حمل‌ونقل پایدار باشد. در گزارشی که در سال 2013 منتشر شد، مجمع جهانی اقتصاد جمهوری آذربایجان را در رتبه 35 جهان از نظر کیفیت زیرساخت‌های ریلی قرار داده بود و در سال 2015 نیز رتبه 36 را در اختیار داشت. با این حال با برنامه‌هایی که دولت این کشور در دو سال اخیر پیگیری کرده است، شاخص‌های مربوط به کیفیت زیرساخت‌های ریلی در این کشور به خوبی بهبود یافته است. جمهوری آذربایجان در سال 2015 از نظر تراکم خطوط راه‌آهن نیز در جایگاه 32 قرار گرفته بود. این امر نشان‌دهنده توجه به کیفیت ریلی در سال‌های اخیر در آذربایجان است تا گسترش چشمگیر خطوط راه‌آهن. به نظر می‌رسد نگاهی به تجربه‌های موفق کشورهای دور و نزدیک، پیشرفته و در حال پیشرفت در زمینه تلاش‌هایشان برای توسعه صنعت ریلی می‌تواند کمک زیادی برای دستیابی به چشم‌اندازی روشن برای صنعت ریلی در ایران داشته باشد. ایرانی که سال‌هاست از نعمت ریل برخوردار است اما نتوانسته برنامه‌های رشد این صنعت پرسود، پاک و مقرون به صرفه را فراهم کند.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه دنیای اقتصاد، تاریخ انتشار: 25 شهریور 1396 ، کدخبر: 1116398، www.donya-e-eqtesad.com