شعار سال: تامین امنیت غذایی از جمله مهمترین نگرانی‌های بشر در عصر حاضر محسوب می‌شود (1). پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند که تا سال 2050 جمعیت جهان مرز نه میلیارد نفر را رد خواهد کرد که عمده این افزایش مربوط به کشورهای در حال توسعه واقع در جنوب آسیا و زیر صحرای آفریقا است. بر اساس آخرین گزارشات جمعیت فقرای جهان نزدیک به 900 میلیون نفر هست که بخش عمده آن را کشاورزان معیشتی تشکیل می‌دهند؛ بخشی که خود مسئول تامین دو سوم تولیدات کشاورزی جهان است. بخش کشاورزی اگر بخواهد نیاز غذایی جمعیت رو به رشد را تامین کند و زمینه رشد اقتصادی و کاهش فقر را فراهم کند، ملزم به افزایش 60 درصدی تولیدات خود تا سال 2050 هست (2). هیئت بین‌الدول تغییر اقلیم (IPCC) در آخرین گزارش خود به وضوح اشاره کرده است که تغییر اقلیم اثرات مخرب قابل ملاحظه‌ای بر بخش کشاورزی داشته است (3). افزایش غلظت CO2 تا 380 پی پی ام از زمان صنعتی شدن، افزایش دمای زمین، تغییر الگوی بارش و افزایش شدت پدیده‌هایی چون خشکسالی، سیل، طوفان و ... مواردی هستند که به صورت جدی تولید محصولات کشاورزی را تهدید می‌کنند. بر اساس برخی گزارشات تا سال 2050 نرخ رشد ذرت، برنج و گندم به ترتیب 12، 23 و 13 درصد کاهش خواهد یافت و قیمت این محصولات به ترتیب 90، 89 و 75 درصد نسبت به حال افزایش پیدا خواهد نمود. از طرفی تنوع گیاهی در انتهای سال 2030 نسبت به سال 2000 در اثر تغییر اقلیم به میزان 10% کاهش خواهد یافت (4).

افزایش تغییرات اقلیمی، تهدیدی جدی در بعد دسترسی مردم به مواد غذایی، هم برای جوامع روستایی و هم برای جوامع شهری محسوب می‌شود (5). با کاهش بهره‌وری زمین‌های زراعی و متعاقبا کاهش درآمد، روابط بازار دچار اختلال شده و کشاورزان خرده‌پا، حاشیه نشین‌ها و اقلیت‌های نژادی با آسیب‌پذیری بیشتری مواجه می‌شوند. با ادامه روند تاثیرات منفی حاصل از تغییر اقلیم، انگیزه سرمایه‌گذاران کاهش یافته، ریسک پذیری بهره برداران مزارع تحلیل رفته و کشاورزان مجبور خواهند شد که برای حفظ تولید فشار بیشتری بر منابع وارد کرده، نهاده‌های برون مزرعه‌ای را افزایش داده و بی ثباتی را تشدید نمایند. این فعالیت‌ها به نوبه خود باعث افزایش ناپایداری‌های اقلیمی شده و از طرفی موجب رشد نرخ تولید و انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شود. بدیهی است که در صورت عدم تغییر بینش در مورد کشاورزی رایج و ابعاد اقتصادی و اجتماعی وابسته به آن، سیستم‌های تولیدی قادر به تامین امنیت غذایی و مبارزه با تغییر اقلیم نخواهند بود (6).

افزایش امنیت غذایی در مشارکت با تخفیف خطرات تغییر اقلیم، حفظ منابع طبیعی و خدمات حیاتی اکوسیستم‌ها نیازمند انتقال به سیستمی از تولید کشاورزی است که دارای بهره‌وری بالاتر، کارایی بیشتر به ازای مصرف هر واحد نهاده، تغییرات کمتر و ثبات بیشتر در خروجی، انعطاف پذیری بالاتر به تغییرات بلند مدت و پایدار در برابر خطرات و تلاطمات باشد. کشاورزی بهره‌ورتر و پایاتر به دنبال اعمال تغییراتی در استفاده از زمین، آب، مواد مغذی، خاک و منابع ژنتیکی بوده تا بتواند بهره وری از این منابع را ارتقاِء بخشد. بدیهی است که نیل به این مهم مستلزم اعمال تغییرات چشمگیر در سیاست‌ها و مکانیسم‌های ملی و محلی خواهد بود. در این راستا، کشاورزی هوشمند به اقلیم، به عنوان رویکردی جامع‌نگر از طریق تلفیق طرح‌ها و استراتژی‌های مربوط به تغییرات اقلیم و کشاورزی پایدار، در جهت حفظ منابع طبیعی و بهبود منافع پایدار بشری گام برداشته و ترویج می‌شود.

کشاورزی هوشمند به اقلیم

کشاورزی هوشمند به اقلیم، توسط سازمان جهانی خواروبار جهانی (FAO) در کنفرانس لاهه در زمینه کشاورزی، امنیت غذایی و تغییرات اقلیمی در سال 2010 معرفی و ارائه شد. در این کنفرانس تصریح شد که اگر رویکرد حاضر در مورد برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌ها، در خصوص رشد و توسعه کشاورزی تغییر داده نشود، لاجرم منجر به افزایش هر چه بیشتر مخاطرات انسانی و مالی شده و به یک سیستم ناتوان در حمایت از امنیت غذایی تبدیل خواهد شد (2). کشاورزی هوشمند به اقلیم از طریق تزریق دانش تغییر اقلیم به بدنه استراتژی‌های اجرایی کشاورزی پایدار از روبرو شدن با خروجی باخت-باخت ممانعت و راهکارهای مبادله کردن و اشتراک مساعی بین امنیت غذایی، سازگاری و کاهش خطرات تغییر اقلیم را به عنوان مبنایی برای سازماندهی و تغییر سیاست‌گذاری‌ها از سطح مزرعه تا سطح جهانی در پاسخ به تغییرات اقلیمی شناسایی می‌کند. کشاورزی هوشمند به اقلیم با تلفیق گیاه، دام، جنگل زراعی، بهبود مدیریت آفات و بیماری‌ها، آب و مواد مغذی، مدیریت چشم‌انداز، مدیریت علفزار و جنگل، روش‌هایی از جمله شخم کاهش یافته، استفاده از واریته‌ها و نژادهای متنوع، تلفیق درختان درون سیستم‌های زراعی، احیای زمین‌های تنزل یافته، بهبود کارایی مصرف آب و نیتروژن، مدیریت کود شامل استفاده از تجزیه‌کنندگان بی‌هوازی و ... می‌کوشد تا تنوع زیستی، کارایی، خودبسندگی، خودتنظیمی و خوداتکایی را به سیستم‌های زراعی القا کرده و از این طریق میزان انعطاف پذیری را ارتقا و خطر ناامنی غذایی را کاهش دهد (شکل 1) (7،8 و9).

شکل 1- ابعاد مختلف کشاورزی هوشمند به اقلیم و روابط متقابل آن ها جهت تامین امنیت غذایی(10).

تبیین سیاست‌ها و اهداف کشاورزی هوشمند به اقلیم

همانطور که گفته شد مقصد نهایی کشاورزی هوشمند به اقلیم، پایداری است. بدین معنی که سیستم‌های کشاورزی بیشترین میزان انعطاف پذیری به تغییرات اقلیمی را داشته و درعین حال متضمن امنیت غذایی بشر باشد. این در حالی است که کشاورزی رایج روز به روز در مقابله با تغییرات اقلیمی ناتوان‌تر شده و تاب آوری و انعطاف پذیریش آن کاهش یافته است. سیاست‌گذاری‌های کشاورزی هوشمند به اقلیم به نحوی است که با تکیه بر دانش بومی در ابعاد محلی تا سیاست‌های کلان اجتماعی-اقتصادی در ابعاد ملی در تلاش برای ایجاد سیستمی پویا و خود تنظیم است که قابلیت تامین امنیت غذایی را به صورت بالفعل دارد و در تعامل با تغییرات اقلیمی است. در این راستا، سه رکن اصلی کشاورزی هوشمند به اقلیم جهت دستیابی به اهداف ذکر شده عبارتنداز:

• افزایش پایدار بهره‌وری و درآمد در بخش کشاورزی
• سازگاری و تقویت انعطاف پذیری به تغییر اقلیم
• کاهش سهم کشاورزی در تولید گازهای گلخانه‌ای

اگرچه کشاورزی هوشمند به اقلیم به دنبال دسترسی همزمان به این سه هدف یا سیاست است اما بایستی در نظر داشت که این بدین معنی نیست که لزوما نیل به اهداف مذکور بایستی به صورت همزمان و در یک مکان صورت پذیرد. در حقیقت کشاورزی هوشمند به اقلیم در طیف وسیعی از سطوح کوچک محلی تا جهانی و در مقیاسهای زمانی کوتاه تا بلند مدت به دنبال تحقق این اهداف است، تا با ادغام این سیاست‌ها بهره‌وری را افزایش داده، جنبه‌های اقتصادی را بهبود بخشیده و از تمام پتانسیل‌های اجتماعی بدون نگرش جنسیتی بهره گیرد (شکل 2).

شکل ۲- ادغام سیاست‌های تشکیل دهنده کشاورزی هوشمند به اقلیم به منظور بهبود مسائل زیست‌محیطی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی.

ضرورت پیش‌روی به سوی کشاورزی هوشمند به اقلیم در ایران

کشاورزان ایرانی از دیرباز نسبت به اقلیم پیرامونی خود آگاهی نسبی داشته‌اند و مسئله کشاورزی هوشمند به اقلیم در ایران ریشه‌ای تاریخی دارد. دیم‌کاران با تغییرات آب‌وهوا در منطقه خویش، تاریخ کاشت محصول خود را تغییر می‌دادند تا در معرض کمترین تاثیر ناشی از اثرات سوء محیطی قرار گیرند. در ادامه مطلب چند مثال مشخص آورده می‌شود:

• جهت جلوگیری از تخریب و فرسایش خاک آیش را همراه با کنترل علف‌های هرز جهت جلوگیری از هدررفت رطوبت خاک در تناوب زراعی قرار می داده‌اند که اصطلاحا آن را «استراحت زمین» می‌نامیدند؛
• به منظور استفاده پایدار از آب «قنات» ایجاد کرده و به منظور رعایت عدالت و برابری در استفاده از آب برای هر کشاورز «حق‌آبه» با مکانیسم مشخص تعیین می کردند؛
• از دیر باز در مناطق کویری به منظور جلوگیری از اتلاف آب در مزارع کوچک از «آبیاری کوزه‌ای یا تراوا» استفاده می‌کردند؛ و به منظور افزایش حاصلخیزی خاک از کود پرندگان بهره می‌جستند و با احداث «کبوترخانه» اکوسیسم مزرعه خود را مستقل از نهاده‌های خارجی می‌کردند.

موارد ذکر شده بخشی از میراث کشاورزی و دانش بومی ایرانیان است که به علت نگاه رایج در کشاورزی بسیار کمرنگ شده‌اند یا به طور کامل فراموش شده‌اند. هر چند در حال حاضر نیز می‌توان به مواردی چون «کشت پشمک» در بخش‌هایی از استان سیستان و بلوچستان و یا کشت هندوانه دیم در «چاله سنبک» به عنوان سیستم‌هایی از هوشمندی به اقلیم نام برد. طی سال های گذشته افزایش دما، تغییر الگوهای بارش و کمبود شدید آب در بخش کشاورزی منجر به افزایش فشار بر منابع آبی بخصوص سفره های آب زیر زمینی شده است (11،12). نتایج تحقیقات انجام شده نشان دهنده کاهش عملکرد بسیاری از محصولات زراعی در پاسخ به تغییر اقلیم است (13،14،15). از طرفی ۳/۱ تا ۴/۵ درصد از جمعیت ایران دچار سوء تغذیه هستند (16). بخش اعظم افراد دچار سوء تغذیه در دنیا را روستایی‌هایی تشکیل می‌دهند که معیشت خانواده‌شان در گرو کشاورزی است و در حالی که ‌سهم این گروه در تولیدات کشاورزی تقریبا 70 درصد است (17). سیاست گذاران در بخش کشاورزی ایران می‌توانند با تکیه بر ابعاد مختلف کشاورزی هوشمند به اقلیم مانند: بازار، مشارکت، عدالت اجتماعی، امنیت غذایی، توجه به جوامع خرده‌پا و ... و ایجاد تعاونی‌ها وصندوق‌های زنان و شبکه‌های حمایتی مالی در سطوح مختلف گام های موثری در راستای سیاست گذاری مناسب بردارند.

ارکان تشکیل‌دهنده یک روش اجرایی مناسب در کشاورزی هوشمند به اقلیم

بر اساس گزارشات موجود، اجرایی کردن کشاورزی هوشمند به اقلیم در ابعاد دولتی یا خصوصی و در سطوح ملی یا محلی نیازمند توجه به چهار رکن اساسی است:

• سازماندهی اسناد موجود و ارزیابی ابزارهای در دسترس
• تقویت موسسات و سازمان‌های ملی و محلی
• توسعه سیاست‌ها با استناد به شواهد
• افزایش پشتوانه‌های مالی و اثربخشی آن ها

رکن اول اشاره به شواهد و ابزارهایی دارد که گزینه و هزینه‌های دستیابی به هدف را میسر کرده و امکان تصمیم گیری صحیح را برای متولیان امر در ابعاد ملی و محلی فراهم می‌کند. به نظر می‌رسد که مقیاس‌های مکانی و زمانی بررسی شده در بحث‌های اثر تغییر اقلیم بر کشاورزی آنچنان که باید موفق نبوده و نتوانسته مشکل را در ابعاد کلان حل نماید؛ رکن دوم اشاره به توسعه سازمان‌هایی هست که اطلاعات را گسترش داده، فعالیت‌های تسهیل کننده دستیابی به هدف را هماهنگ کرده، استراتژی‌های مدیریت ریسک را طراحی کرده و آن را به صورت عادلانه و صحیح در اختیار کشاورزان قرار دهند؛ رکن سوم بیان‌گر این مسئله است که سیاست گذاری‌ها باید بر اساس اسناد موجود باشد، نه صرفا طرحی موفق در جای دیگر که دارای شرایط آب و هوایی و فرهنگ و رسوم متفاوتی هستند. سیاست‌ها باید بر اساس دانش بومی و با تکیه بر میراث کشاورزی منطقه اتخاذ شود. در چنین شرایطی پذیرش برنامه‌ها توسط کشاورزان آسان‌تر صورت گرفته و احتمال موفقیت آن بالا خواهد رفت؛ رکن چهارم به اختصاص منابع مالی بیشتر و سرمایه گذاری بیشتر جهت بهبود مقابله با تغییرات اقلیمی و سازگاری بیشتر سیستم‌های کشاورزی اشاره دارد و در واقع این موضوع را مطرح می‌کنم که یک طرح پس از کسب موفقیت اولیه باید از جانب دولت و سرمایه‌گذاران مورد حمایت قرار گیرد تا ابتدای امر امکان پیاده سازی در ابعاد ملی فراهم گردد و هم ا مکان ترغیب مطالعات برای توسعه بیشتر فراهم گردد.

نتیجه‌گیری

کشاورزی هوشمند به اقلیم یک رویکرد یکپارچه در ابعاد منطقه‌ای و جهانی، محلی و ملی، سرمایه‌داری و معیشتی بوده و برای حفظ امنیت غذایی و کاهش آسیب‌پذیری جوامع بشری از تغییر اقلیم با تکیه بر سه رکن سازگاری، کاهش خطرات تغییر اقلیم و افزایش بهره‌وری است. پیشبرد سریع این مفهوم پس از طرح آن نشان از تقاضای فزاینده و اشکار برای یک چارچوب مشخص به منظور راهنمایی سیاست‌ها و مداخلات فنی در کشاورزی است که اثر تغییرات اقلیمی، چالش دستیابی به توسعه کشاورزی پایدار و نقش حیاتی کشاورزی در دستیابی به امنیت غذایی را تلفیق می‌کند. لذا اجرای صحیح کشاورزی هوشمند به اقلیم کمک خواهد کرد تا امنیت غذایی قابل دسترس باشد و فقر کاهش یابد.

منابع

1. Bruinsma, J., 2009. The resource outlook to 2050. By how much do land, water use and crop yields need to increase by 2050. In Proc. FAO Expert Meeting on How to Feed the World in 2050. 24-26 June 2009. FAO, Rome (avaiable at Http://www.fao.org/wsfs/forum2050/ background-documents/ expertpapers/en/).

2. Lipper, L., Thornton, Ph., M. Campbell, B., Baedeker, T., Braimoh, A., Bwalya, M., Caron, P., Cattaneo, A., Garrity, D., Henry, K., Hottle, R., Jackson, L., Jarvis, A., Kossam, F., Mann, W., McCarthy, N., Meybeck, A., Neufeldt, H., Remington, T., Sen, P.T., Sessa, R., Shula, R., Tibu, A., Torquebiau, E.F., 2014. Climate-smart agriculture for food security. Nature Climate Change. 4(12):1068–1072.

3. IPCC, 2013. Summary for policymakers. In: Climate Change 2013: Fifth assessment report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Stocker, T.F., Qin, D., Plattner, G.K., Tioner, M., Allen, S.K., Boschung, J., Nauels, A., Xia, Y., Bexm V., Midgley, P.M., (Eds.), Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York.

4. Farming First, The story of agriculture and the sustainable development goals, Sustainability and Resilience. 2015. https://farmingfirst.org/sdg-toolkit.

5. FAO, 2015. FAOSTAT. http://www.fao.org/worldfoodsituation/csdb/en/(accessed: 03.12.15).

6. Financing Climate-smart Agriculture 375–406 (Climate-Smart Agriculture Sourcebook Module 14, FAO, 2013).

7. FAO (Food and Agriculture Organization) of the United Nations (2010) Climate-Smart Agriculture: Policies, Practices and Financing for Food Security, Adaptation and Mitigation. FAO, Rome, Italy.

8. Barnett BJ, Barrett CB, Skees JR (2008) Poverty traps and index-based risk transfer products. World Development, 36, 1766–1785.

9. Thornton, P.K., Ericksen, P.J., Herrero, M., Challinor, A.J. 2014. Climate variability and vulnerability to climate change: a review. Global Change Biol. http://dx.doi.org/10.1111/gcb.12581.

10. United Nations University, institute for integrated management of material fluxes and of resources. Talking Hunger Out of the Poverty Equation: Food Security and SDGs. https://flores.unu.edu/html.

11. Ghavidel Rahimi, Y., Jahanbakhsh, S., 2004. Modeling of precipitation trend and prediction droughts of Urmia lake basin. Iranian J. Human. Soc. Sci. (Faculty of Tabriz University). 17 (3), 33-52.

12. Azizi, Gh., 2000. El Nino and Drought and wetness periods trends in Iran. Iranian J. Geographic. Res. 38, 71-84.

13. Kheiri, M., Soufizadeh, S., Ghaffari, A., AghaAlikhani, M., Eskandari, A., 2017. Association between temperature and precipitation with dryland wheat yield in northwest of Iran. Clim. Chang. 141 (4), 703-717.

14. Bannayan, M., Sanjani, S., Alizadeh, A., Sadeghi Lotfabadi, S., Mohamadian, A., 2010. Association between climate indices, aridity index and rainfed crop yield in northeast of Iran. Field Crops Res. 118, 105-114.

15. Koocheki, A., Nasiri, M., Jamali, J., Marashi, H., 2006. Effect of climate change on growth and yield of rainfed wheat cultivar Sardari using general circulation model. Iranian J. Agric. Sci. Technol. 20, 84-95.

16. Mohammadi-Nasrabadi, F., Omidvar, N., Khoshfetrat, M.R., Kolahdoos, F., 2014. Household food insecurity in the Islamic Republic of Iran: a systematic review and meta-analysis. Eastern Mediterrean Health Journal. 20 (11): 698-706.

17. Maass Wolfenson, K.D. Coping with the Food and Agriculture Challenge: Smallholders’ Agenda; FAO: Rome, Italy, 2012; Available online:

http://www.fao.org/fileadmin/templates/nr/sustainability_pathways/docs/Coping_with_food_and_agriculture_challenge__Smallholder_s_agenda_Final.pdf (accessed on 10 October 2015).

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت شمس، تاریخ انتشار 2 آبان 97، کد مطلب: 182316، www.npps.ir