شعارسال: روز دهم ذی الحجه در تقویم عینی و ذهنی مسلمانان عید خوانده می‌شود و به نوعی یادآور سرفرازی حضرت ابراهیم (ع) در آزمایش الهی است؛ سربلندی در فراخوانده شدن به ذبح عزیزترین فرد زندگی مادی یعنی فرزند که نشانه‌ای از پیروزی فرمان الهی و اطاعت معبود بر دیگر امور است. در روایتی آمده است که حضرت ابراهیم (ع) به یگانه فرزندش فرمود: «إِنِّی أَرَی فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُک» پسر نازنینم! در خواب به من امر شده تو را در راه خدا قربانی کنم «فَانظُرْ مَاذَا تَرَی» نظر تو چیست؟ حضرت اسماعیل پاسخ داد: یا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنْ الصَّابِرِینَ»‌ای پدر! هرآنچه بدان مأموری انجام بده، ان شاءالله مرا از بندگان صبور و شکیبا خواهی یافت (۱).

قربانی کردن در ادیان مختلف

دین پژوهان معاصری که به کاوش در ادیان ابتدایی مشغول هستند، چندین ویژگی مشترک را میان ادیان ابتدایی برمی‌شمارند که یکی از این ویژگی‌ها قربانی کردن است. شاید بتوان گفت، انجام و اهدای قربان یکی از اساسی‌ترین پایه‌های پیدایش دیگر ارکان مذهبی باشد. انسان‌های اولیه دین را برای احساس نزدیکی به وجودی که او را مقدس می‌انگاشتند و برایش برتری قائل بودند، دست به تضرع و نیایش می‌زدند و اظهار عجز می‌کردند و گاه نیز برای کامل کردن نیاز‌های خود به درگاه آن وجود بی نیاز به قربانی کردن روی می‌آوردند.

در اسلام، قربانی کردن از سنت‌های الهی در حج است که موجب تقرب به خداوند می‌شود. در زمان جاهلیت، قربانی کردن مرسوم بود، اما قربانی آن‌ها نیز مانند لبیک و نمازشان آمیخته به شرک و کفر بود. شیوه آن‌ها هنگام قربانی کردن آن بود که کعبه را به خون قربانی می‌آلودند و قسمتی از گوشت آن را بر خانه کعبه می‌آویختند تا خداوند آن را بپذیرد تا اینکه دین اسلام حرمت خاصی به قربانی بخشید و پس از تبیین ضرورت احترام به آموزه‌های الهی در طرد سنت زشت جاهلی و برای بیان تقربی که حاصل قربانی است، می‌فرماید: نه گوشت‌ها و نه خون‌های آن‌ها هرگز به خدا نمی‌رسد؛ آنچه به او می‌رسد، پرهیزکاری شماست. (۲)

 

بر اساس این آیه، آنچه از اعمال بندگان به خداوند می‌رسد، باطن و روح عمل است. قربانی نیز مانند اعمال و مناسک دیگر نفسی به نام تقوا دارد و قداست و تعالی قربانی از همین تقواست، نه از گوشت و خون آن.

امام سجاد (ع) نیز حقیقت قربانی را این گونه بیان می‌کند: حج گزار و قربانی کننده با تمسک به حقیقت پرهیزکاری، گلوی دیو طمع را می‌برد و او را می‌کشد. (۳)

قربانی کردن در حج

پنجمین عمل حج تمتع و دومین عمل منا برای فردی که در حج تمتع بوده، قربانی کردن است. قربانی کردن برپایه نص صریح آیاتی از سوره حج، نشانه تقوا و فداکاری در راه بینوایان و فقراست. چنانکه در روز عید قربان، حاجیان حج تمتع با انجام دادن مراسم قربانی از احرام خارج می‌شوند.

اما حجاج رو به سنّت قربانی می‌آورند و آن را به پیشگاه پروردگار هدیه می‌کنند و به دستور الهی جامه عمل می‌پوشانند که فرمود: آن کسی که به قربانگاه می‌رود و گوسفندی را ذبح می‌کند، در حقیقت با حرکتی نمادین عزم از میان بردن هوس‌ها و وابستگی هایش را می‌کند و آماده ایثار و فداکاری می‌شود. این عمل را از آن جهت که عبادت و وسیله تقرّب به خداست، قربان گویند. (۴) چنان که امام سجاد (ع) نیز ضمن پرسشی از شبلی پرسید: آیا به هنگام سربریدن قربانی، نیت کردی که با تمسک به حقیقت تقوی و ورع حلقوم طمع را قطع کنی (۵)؛ بنابراین بخشش و قربانی و تقسیم آن در میان مردم به ویژه تنگ‌دستان به معنای دستگیری و تعاون است. از این رو وقتی حاجی در روز عید به شکرانه انجام مناسک حج، موظف می‌شود تا حیوانی سالم و کامل را بکشد و گوشت آن را به نیازمندان بدهد، این عمل خود عامل نزدیک شدن به خدا می‌شود و انسان را مشمول عنایت الهی می‌کند و هم بر حسب مصرف، عامل ایجاد محبّت میان انسان و افراد جامعه می‌شود.

 

این گونه است که میان مسلمانان ارتباطی صمیمی به وجود می‌آید که خود یکی از عوامل و زمینه‌های انسجام است. بدین صورت تعاون و همبستگی اجتماعی در اعمال خیر و نیکوکاری در میان مردمان افزایش می‌یابد. از طرف دیگر، اگر تقسیم قربانی صحیح انجام گیرد، میلیون‌ها گرسنه سیر می‌شوند و بدین وسیله میان غنی و فقیر، پیوندی برقرار می‌شود که این همان انسجام و همدلی مورد توجه شارع است.

نماز عید قربان

نماز عید قربان را از اول آفتاب روز عید تا ظهر می‌خوانند و مستحب است که نماز بعد از بلند شدن آفتاب خوانده شود. نماز عید قربان ۲ رکعت است که در رکعت اول بعد از خواندن حمد و سوره باید پنج تکبیر گفته شود و بعد از هر تکبیر یک قنوت می‌خوانند و پس از قنوت پنجم، تکبیری گفته می‌شود و به رکوع می‌روند و ۲ سجده بجا می‌آورند و در رکعت دوم چهار مرتبه تکبیر می‌گویند. بعد از هر تکبیر نیز قنوت خوانده می‌شود و تکبیر پنجم را گفته و به رکوع می‌روند و بعد از رکوع، ۲ سجده به جای می‌آورند و پس از ذکر تشهد، سلام نماز را می‌دهند.

در قنوت نماز عید قربان هر دعا و ذکری خوانده شود، کافی است، اما بهتر است ‏این دعا را به قصد امید ثواب خواند.

عید قربان در میان ایرانیان

ایرانیان بنا بر رسوم ویژه‌ای که دارند از مدت‌ها پیش از روز عید قربان خود را آماده جشن می‌کنند و مقدمات این مراسم با خرید حیوان قربانی آغاز می‌شود. انتخاب حیوان برای قربانی در هر منطقه متناسب با عادت‌ها و عقاید ویژه همان منطقه است و حیوان قربانی با شرایط خاصی برای زمان ذبح، نگهداری، آماده و آراسته می‌شود. خانه تکانی، رفت و روب، شستشو، حمام و نظافت نیز از جمله آدابی است که ایرانیان پیش از عید قربان آن‌ها را به جا می‌آورند.


ایرانیان قربانی خود را در مناطق مختلفی فدیه می‌کنند، برخی در اماکن مقدس از جمله امامزاده ها، عده‌ای در خانه‌های مسکونی و شماری دیگر در میدان‌های اصلی محل زندگی به انجام این عمل معنوی می‌پردازند. هنگام ذبح اشعار و ادعیه خاصی خوانده می‌شود و قصاب نیز اغلب شرایط ویژه‌ای دارد. همچنین پس از قربانی بنا بر رسم رایج، گوشت قربانی برای تبرک میان مردم همان ناحیه و به ویژه مستمندان توزیع می‌کنند. از جمله آداب دیگری که در جشن قربانی در میان ایرانیان رواج دارد، بازی‌های محلی و ارسال هدایا برای نوعروسان است؛ بنابراین قربانی کردن با نیت الهی در میان ایرانیان از ارزش و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و علاوه بر بجای آوردن این سنت حسنه در عید قربان در هنگام برآورده شدن نذر‌های خود یا به دست آوردن موفقیت‌های مادی در زندگی نیز با قربانی کردن حیوانی حلال گوشت و تقسیم آن در میان همسایه‌ها و افراد فقیر، به عرض ارادت به ذات احدیت و شکرگذاری به درگاه الهی می‌پردازند.

منابع

۱-سوره صافات، آیه ۱۰۲،

۲- سوره حج، آیه ۳۷،

۳- مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۱۶۶،

۴- مجمع البحرین، کلمه قرب، ج،۲ ص۴۸۰،

۵- مستدرک الوسائل ج،۱۰ ص۱۷۱

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات بر گرفته از ایرنا، تاریخ انتشار: ۱۰ مرداد ۱۳۹۹، کدخبر: ۷۴۳۱۶۴۵، www.irna.ir