صادارات آب پنهان، بیش از انتقال آب خزر به سمنان

پرسشی که مطرح است این است که آیا مازندران توانسته است به میزان ارزش افزوده‌ای که بر ذخایرآبی خود ایجاد کرده و آنها را به شکل محصولات کشاورزی صادر می‌کند درآمدی نیز کسب نماید؟/ مارک ریسنر، زیست‌شناس آمریکایی مطرح کرد که آب پنهان با مخفی شدن در قالب واردات مواد غذایی و سایر محصولات به سمت مناطق ثروتمند سرازیر می‌شود

شعارسال: «آب مجازی» یا «آب پنهان» عبارت است از میزان آبی که برای تولید یک محصول در صنعت یا کشاورزی مصرف می‌شود. بحث «آب مجازی» توسط پژوهش‌گر بریتانیایی پرفسور «جان انتونی آلن» در دهه ۱۹۹۰ میلادی مطرح شد. از آن زمان تاکنون، پژوهش‌های او مورد توجه فراوان بخش‌های اقتصاد و سیاست قرار گرفته‌اند. در همین رابطه در سال ۲۰۰۸ جایزه معتبر آب استکهلم به او اهداء شد. کتاب «آب پنهان» نوشته اتونی آلن، آب پنهان را مقدار آبی می‌داند که یک کالا و یا یک فراورده کشاورزی طی فرایند تولید مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان می‌باشد. مثلاً برای تولید یک کیلوگرم گندم ۱۳۰۰ لیتر آب مصرف شده‌است. صفت مجازی در این تعریف بدان معناست که بخش عمده آب مصرف شده طی فرایند تولید، در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند. نکته مهم اینکه، صفت مجازی به معنای غیر واقعی نیست، بلکه آب واقعی، حجم راستین آبی است که پیشتر مصرف شده‌است.

* ضرورت توجه به مصرف آب پنهان

آنچه که مسلم است این است که شرایط اقلیمی و فرهنگی، مکان تولید، مدیریت و برنامه‌ریزی در میزان و حجم آب واقعی کالا مؤثر است و مقدار آن در مورد یک کالا در مناطق مختلف جهان متفاوت می‌باشد. آنچه که تاکنون در کشور ما مورد توجه بوده است حجم آب واقعی که در حوزه‌های مختلف خانگی، کشاورزی، صنعت و ... مصرف می‌شود می‌باشد حال آنکه در دنیا نزدیک به سه دهه است که به مزان آب مجازی مصرفی نیز توجه می‌کنند

* صادراتِ زیان ده

آب مجازی امروز در مباحث مربوط به سیاست‌های خارجی کشور وجود ندارد و در هیچ سندی نمی‌بینیم که وقتی به واردات شکر و گندم و صادرات سیب‌زمینی و هندوانه می‌رسیم باید به میزان آب تولید این کالاها توجه شود. به نحوی که تولیدات هندوانه و سیب‌زمینی در ارومیه و صادرات آنها با قیمت‌های نازل به کشورهای همسایه، زیان‌های 3 تا 4 برابری به کشور وارد کرده است.

* وارداتِ به صرفه

یکی‌ از راهکارهای جایگزین که در جهان به‌عنوان مقوله‌ مهمی برای مقابله با بحران آب و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی مدنظر بوده موضوع «آب مجازی» است؛ به‌گونه‌ای که براساس این استراتژی باید منابع آبی در هر کشوری صرف تولید محصولی شود که از نظر اقتصادی درآمد بیشتری به همراه دارد و کمبود محصولات دیگر باید ازطریق واردات تامین شود.

به عنوان مثال ما برای نوشیدن یک فنجان قهوه به ۱۴۰ لیتر آب احتیاج داریم. این ۱۴۰ لیتر، همان آبی پنهانی است که در قهوه ما نهفته. آبی که برای پرورش، تولید، بسته بندی و حمل و نقل دانه‌های قهوه به کار رفته است.

همچنین برای تولید هر تن گندله فولاد 4 مترمکعب آب نیاز است. در مقابل برای تولید هر تن پسته 7هزار مترمکعب آب لازم است. آب مورد نیاز برای هر تن گندم نیز 2500مترمکعب ارزیابی شده است. بنابراین اگر کسی 1000 تن فولاد از کشوری خریداری کرد، به آن معنا است که 4هزار مترمکعب آب وارد کشور کرده است.

* اهمیت آب مجازی در کشور

پروفسور "هانس‌-گئورگ فرده" پژوهشگر کشاورزی معتقد است با در نظر گرفتن وضع آب در سراسر جهان، تنها با صرفه‌جویی در آب مجازی می‌توان ذخایر موجود را مدیریت کرد. این میزان مصرف را نمی‌توان با کنتور اندازه‌ گرفت، زیرا آب مجازی در بسیاری از محصولات مصرفی روزانه پنهان است. پایین بودن بهره‌وری آب کشاورزی در ایران، باعث ضرورت بیشتر آب مجازی در این بخش می‌شود، بنابراین بهترین راهکار در شرایط موجود، توسعه هرچه بیشتر تجارت آب مجازی است. در واقع کشورهای کم‌آب (همچون ایران) می‌توانند با تجارت آب مجازی و واردات محصولات آب‌بر، مقدار آب موردنیاز برای تولید آنها را ذخیره کنند.

* تجارت آب مجازی در دنیا

تجارت جهانی کالاها، جریانی بین‌المللی از آب مجازی را به وجود می‌آورد که اصطلاحاً "تجارت آب مجازی" نامیده می‌شود. تجارت آب مجازی میان کشورها را یک‌هزار و ۳۴۰ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۰۰ تخمین زده‌اند که ۶۰ درصد آن مربوط به محصولات کشاورزی، ۱۴ درصد آن مربوط به تجارت ماهی و غذاهای دریایی، ۱۳ درصد آن مربوط به تجارت دام و ۱۳ درصد مربوط به تجارت گوشت بوده است. بیشترین حجم تجارت جهانی آب مجازی مربوط به محصولات کشاورزی است و در بین آنها گندم بالاترین میزان را دارد.

برای تولید یک برگ کاغذ A4، ١٠ لیتر آب مصرف می‌شود و اگر بدون دلیل دو برگ کاغذ سفید را دور بیندازیم، در واقع ٢٠ لیتر آب هدر داده‌‎ایم. با توجه به منفی بودن بیلان آب سفره‌های زیرزمینی در بسیاری از نقاط کشور، بايد از کشت محصولات پرآب‌بر در بخش کشاورزی خودداری شود.

ضمن اینکه براساس اصول آمایشی، تولیدات صنعتی نظیر فولاد به مناطقی منتقل شود که منابع آب کافی در اختیار دارند. (مصرف سالانه آب براي فولاد مباركه أصفهان بالغ بر ٦٠ ميليون متر مكعب معادل يك سد است) میانگین آب استفاده شده برای تولید هر کیلو هندوانه 300 لیتر است. این حجم آب در کشورهایی مصرف می‌شود که راندمان بخش کشاورزی در آنها بالاست. در خوشبینانه‌ترین حالت برای تولید هر کیلو هندوانه در ایران، 500 لیتر آب مصرف می‌کنیم.

طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی، ایران با تولید سالانه بیش از 2 میلیون و 200 هزار تن هندوانه در رتبه چهارم جهان قرار دارد. این محصول در چهار فصل کشت و سالانه بیش از 100 هزار تن هندوانه به عراق، امارات متحده عربی و کویت صادر می‌شود. ما بر این باوريم که با صادرات 100 هزار تن هندوانه، سالانه بیش از 50 میلیارد متر مکعب آب به خارج از کشور صادر می‌شود. میانگین بارش‌ها به فرض در یزد از متوسط کشوری پایین‌تر بوده و 100 میلیمتر در سال است در مناطقي مثل یزد كه منطقه‌ای خشک به حساب می‌آید الان هندوانه کاشت مي‌شود. سیاست آب مجازی باید سرلوحه تصمیم‌سازی‌ها در هر ارگان قرار گیرد.

* صادرات آب پنهان، بیش از انتقال اب خزر به سمنان

مارک ریسنر، زیست‌شناس آمریکایی مطرح کرد که آب پنهان با مخفی شدن در قالب واردات مواد غذایی و سایر محصولات به سمت مناطق ثروتمند سرازیر می‌شود. او معتقد است: «آب به طرف بالا و به سمت پول و قدرت سرازیر می‌شود»

صادرت غیرمستقیم آب در مازندران نیز نمونه‌ای از همین شرایط است به نحوی که شاید حجم آب خارج شده از استان کمتر از انتقال آب دریای خزر به سمنان نباشد.

تولیدگوشت، تخم مرغ، مرکبات، کیوی، برنج، گندم و سایر محصولات غذایی و کشاورزی جزء پرمصرف‌ترین ذخایر آبی مازندران محسوب می‌شوند که به علت عدم مکانیزه شدن صنعت کشاورزی استان از یک سو و عدم مدیریت صحیح وارادت محصولات کشاورزی از سویی دیگر، صنعت کشاورزی استان از حیث سودآوری نیز چندان قابل دفاع نمی‌باشد پرسشی که مطرح است این است که آیا مازندران توانسته است به میزان ارزش افزوده‌ای که بر ذخایرآبی خود ایجاد کرده و آنها را به شکل محصولات کشاورزی صادر می‌کند درآمدی نیز کسب نماید؟

در نهایت اینکه بیشترین میزان آب نه برای آشامیدن یا سایر مصارف توسط مردم بلکه در زمینه های صنعتی و کشاورزی مصرف می شود. در چنین قابی پرسش‌های ظاهرا ساده زیر که پاسخ دادن به آنها ساده نیستند جلب نظر می‌کنند:

اولویت تولید در کشور باید چه نوع کالاها و محصولاتی باشد تا منفع ما را با توجه به مصرف آب، تامین نماید؟

منافع کشور در امر صادرات با صدور چه نوع کالاها و محصولاتی است که هزینه تامین آب را در نظر گرفته باشد؟

منافع کشور در امر واردات با ورود چه نوع کالاها و محصولاتی است که هزینه تامین آب را در نظر گرفته باشد؟

این مطلب در ششمین شماره نشریه موثق (14 شهریور 95) منتشر شد