شعار سال: امنیت غذایی به مفهوم دسترسی فیزیکی و اقتصادی همه مردم در هر زمانی به مواد غذایی کافی، سالم و مغذی برای حفظ زندگی سالم و فعال است. این تعریف ابعاد و زاویه‎های مختلفی را مدنظر قرار می‎دهد که خود تبیین‌کننده این واقعیت اساسی است که تأمین و دستیابی به امنیت غذایی فرایندی بسیار پیچیده محسوب می‎شود و هرگونه سیاست‌گذاری در این حوزه نیازمند نگاه چندبُعدی است. اگرچه رکن اصلی دستیابی به امنیت غذایی، امنیت غذایی کشاورزی است اما این مهم به‌شدت وابسته به اقتصاد و سیاست به‎ویژه سیاست‎های امنیت غذایی است (دام سیاست و اقتصاد). به همین دلیل لازم است در ارتباط با سیاست‌گذاری‌های مبتنی بر تدوین سند امنیت غذایی موضوعات ذیل به جد موردتوجه قرار گیرد تا درنهایت سند امنیت غذایی قابلیت عملیاتی‎ شدن داشته باشد و بتواند به اهداف ترسیم‌شده برای آن دست یابد:

1.  پیش‌فرض‌های امنیت غذایی کدام‎اند؟ بدون در نظر گرفتن پیش‌فرض‌های امنیت غذایی، هرگونه هدف‎گذاری و برنامه‎ریزی در ارتباط با امنیت غذایی مردم معنا و مفهوم نخواهد داشت. به همین دلیل لازم است برای دوره مدنظر برای تدوین سند امنیت غذایی (افق برنامه‎ریزی) پیش‌فرض‌های لازم در حوزه‎های مختلف مانند خاک، فناوری، منابع آبی، تغییرات اقلیم، سبک زندگی، درآمدها، تجارت بین‎الملل، زنجیره تأمین کشاورزی و ... هم موردتوجه قرار گیرد و هم مورد پیش‎بینی تا بتوان ضریب دستیابی به امنیت غذایی را ارتقاء داد و حفظ کرد.

2.  بدون اطلاع از شرایط کنونی امنیت غذایی، تدوین سند برای آن مفهوم ندارد و نمی‎توان برای دستیابی به هدف ترسیم‌شده در چشم‎انداز برنامه‎ریزی داشت. در این راستا لازم است شاخص امنیتی غذایی در شرایط پایه محاسبه شود تا بتوان در گذر زمان هدف‎گذاری کمی و کیفی داشت تا درنهایت چشم‎انداز تحقق یابد. به‎بیان‎دیگر، بر اساس شاخص امنیت غذایی محاسبه‌شده برای کل جامعه و نیز در طبقات مختلف درآمدی و به‎تبع آن تحلیل آن‎ها، لازم است برای هر سال برنامه، ضریب دستیابی به امنیت غذایی و تثبیت آن در دوره مدنظر مورد توجه قرار گیرد که خود نیازمند سیاست‎های ویژه‎ای است که در نظام برنامه‎ریزی راهبردی باید مدنظر قرار گیرد.

3.  امنیت معیشتی کشاورزی باید پیش‎نیاز امنیت غذایی و پایداری آن باشد. بدون دستیابی به امنیت معیشتی کشاورزان عملاً گفتگو و برنامه‎ریزی برای دستیابی پایدار به امنیت غذایی امکان‎پذیر نیست. به همین دلیل لازم است هدف‎گیری مجموعه سیاست‎های اقتصادی و انگیزشی بخش کشاورزی بر دو محور افزایش تولید محصولات کشاورزی و نیز تأمین امنیت معیشتی کشاورزان جهت داده شود تا علاوه بر جلوگیری از مهاجرت کشاورزان و تغییر کاربری زمین‎های کشاورزی، موجبات افزایش انگیزه‎های تولیدی و نفوذ دانش در بخش کشاورزی را برای دستیابی به تولید قابل‌قبول اقتصادی و تجاری فراهم آورد.

4.  چشم‌انداز ترسیمی و به‎تبع آن، اهداف کلان، راهبردها، برنامه‎ها و به‎ویژه اقدام‎ها در حوزه‎های فنی، مدیریتی، اقتصادی، اجتماعی، محیط زیست و منابع طبیعی و سیاستی از اهمیت بسیار بالایی برای دستیابی آسان‎تر به امنیت غذایی پایدار برخوردار است که باید توسط متخصصین مدنظر قرار گیرد و از هرگونه شتاب‎زدگی در تدوین این مؤلفه‎ها به‌شدت اجتناب کرد زیرا کل نظام برنامه‎ریزی دستیابی به امنیت غذایی را در معرض خطر قرار می‎دهد و عملاً سند به مقوله‎ای بی‎ارزش به لحاظ کارکردی و عملیاتی در صحنه میدانی تبدیل می‎شود.

5.  امنیت غذایی موضوعی عام محسوب می‎شود و به بیانی به دسترسی فیزیکی و اقتصادی "همه مردم" اشاره دارد به همین دلیل باید تور امنیت غذایی برای همه مردم گسترده باشد. در این چارچوب، سیاست‎های امنیت غذایی باید به‎گونه‎ای طراحی شوند که با ایجاد سازوکارها و برنامه‎های حمایتی به‌ویژه‎ یارانه‎ای، کاهش قیمت تمام‌شده با ورود فناوری، نفوذ دانش، ... و ارائه سبدهای مواد غذایی، همه مردم این امکان دسترسی را داشته باشند.

6.  سبد تأمین‎کننده امنیت غذایی به‌شدت تحت تأثیر اقتصاد و سیاست است که در این چارچوب باید به‌تناسب شرایط اقتصادی، سیاست‎ها جهت‎ داده شوند تا در سبد موردنظر تغییر تهدیدکننده یا تحلیل برنده امنیت غذایی رخ ندهد. به همین دلیل رصد پیوسته شرایط اقتصادی و تغییرات ناشی از آن به‎ویژه در قیمت مواد غذایی و نوسانات آن باید در دستور کار قرار گیرد تا از امنیت غذایی حفاظت شود.

7.  اقتصاد و سیاست با انرژی بخش کشاورزی تحقق‎بخش امنیت غذایی خواهند بود که باید به جد مورد توجه قرار گیرند (موضوعات اقتصادی، اجتماعی و فنی Nexus آب، غذا، انرژی و محیط‌زیست) تا در عمل بتوان تصویر بهتری از امکان تحقق‎بخشی امنیت غذایی را با حداقل انحراف داشت.

8.  بدون طبقه‎بندی راهبردها، برنامه‎ها و اقدام‎ها برای گروه‎های هدف مختلف نمی‎توان به هدف دست‌یافت. به همین دلیل لازم است از نظام برنامه‎ریزی راهبردی کلی در چارچوب همگن فرض کردن رفتارهای کشاورزان در بخش تولید و مصرف‎کنندگان در بخش مصرف اجتناب شود تا مجموعه سند امنیت غذایی قابلیت عملیاتی‎شدن داشته باشد.

9.  امنیت غذایی مفهومی پویا است. به همین دلیل رصد شرایط جامعه از ابعاد مختلف و سیاست‎های داخلی و خارجی تأثیرگذار بر امنیت غذایی از اهمیت بالایی برخوردار است تا بتوان با توجه به این تغییرات، برنامه‎ریزی‎های لازم را برای حفظ و تثبیت امنیت غذایی داشت که خود نیازمند ایجاد تغییرات در نظام برنامه‎ریزی راهبردی است.

10.  ریسک‎های کشاورزی و امنیت غذایی، مؤلفه دیگری است که بر احتمال عدم دستیابی به سطح امنیت غذایی تعریف‌شده مؤثر است. درواقع، ارائه راهبردها و برنامه‎ها و درنهایت اقدام‎ها باید در بستر ریسک‎های احتمالی و مدیریت آن مدنظر قرار گیرد (پیوست ریسک‎های امنیت غذایی در چارچوب PESTLEID)

11.  نهادسازی برای دستیابی به امنیت غذایی از اهمیت بالایی برخوردار است که باید در فرایند تدوین سند امنیت غذایی برای کشور مورد توجه قرار گیرد تا تضمین‎کننده فرایند دستیابی به آن باشد.

12.  نقش‌‎ نهادهای موجود خصوصی بخش کشاورزی در ارائه دیدگاه‎ها و به‎تبع آن عملیاتی‎سازی برنامه‎های امنیت غذایی، مؤلفه دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد. به‌بیان‌دیگر، بدون لحاظ دیدگاه‎ها و نظرات نهادهای بخش خصوصی و همه ذی‎نفعان سند امنیت غذایی و درنهایت مشارکت آن‎ها در فرایند عملیاتی‎سازی، عملاً سند امنیت غذایی از اعتبار بالایی برخوردار نخواهد بود و نمی‎تواند در عمل موفقیت چندانی داشته باشد.

13.  یکی از نکات بسیار مهم در تهیه سند راهبردی امنیت غذایی آن است که در ارتباط با هر یک از راهبردها و به‎تبع آن برنامه‎ها و اقدام‎ها، باید مجری و همکاران تعریف شوند. به‌بیان‌دیگر، مسئولیت‎ها در هر کدام از مؤلفه‎های پیش‎گفته باید به‎طور دقیق تعریف‌شده باشد.

14.  سیاست‎های عمومی مؤثر بر امنیت غذایی (سرمایه‎گذاری دولتی، حمایت اعتباری از کشاورزی، زیرساخت‎های حمل‌ونقل و ارتباطات، مراقبت‎های بهداشتی، تحریم و دسترسی به آب) نکته بسیار مهم دیگری است که باید در تدوین سند امنیت غذایی مورد توجه قرار گیرد.

15.  نگاه سیستمی به راهبردها، برنامه‎ها و اقدام‎های لازم برای دستیابی به امنیت غذایی مبتنی بر تعریف امنیت غذایی، موضوع بسیار مهم دیگری است که باید مورد توجه باشد زیرا عدم توجه به آن، علاوه بر ناهماهنگی، ایجاد تضاد کرده و در عمل طرح را ناکارآمد می‎سازند.

16.  توجه به آموزه‎های دینی در موضوع امنیت غذایی نیز از مقوله‎های مهم دیگری است که باید در تدوین سند امنیت غذایی مورد توجه قرار گیرد. مدنظر قرار دادن این موضوع به‎ویژه در حوزه ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی و الگوی مصرف مواد غذایی و حمایت‎ها از اقشار آسیب‎پذیر از اهمیت بالایی برخوردار است.

17.  سیاست‎های دولت‎، آسیب‎پذیری امنیت غذایی و اصل جبران (قاعده اتلاف) نیز باید در نظام برنامه‎ریزی راهبردی برای امنیت غذایی مورد توجه قرار گیرد.

18.  امنیت غذایی دام و اهمیت تغذیه گیاهان زراعی به‎عنوان پیش‎نیازهای دستیابی به امنیت غذایی به‌ویژه از بُعد کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی از اهمیت بالایی برخوردار است که باید در تدوین سند امنیت غذایی مورد توجه قرار گیرد.

19.   مدیریت صحنه عملیاتی امنیت غذایی بسیار مهم است که باید مورد توجه قرار گیرد. به‌بیان‌دیگر، دقیقاً باید مشخص شود تدوین سند امنیت غذایی براساس کدام مدیریت و فرض تحول مدیریتی انجام شده است.

20.   معماری عملیاتی‎سازی سند امنیت غذایی مهم‎ترین نکته پس از تدوین سند است که در فرایند تدوین سند باید مورد توجه قرار گیرد تا بتواند هم پیوند بخش‎های مختلف سند امنیت غذایی را همسو سازد و هم قدرت هم‎افزایی آن‎ها را در عمل بیفزاید.

امید این‌که در فرایند تدوین سند امنیت غذایی، مجموعه نکات 20‎گانه پیش‎گفته مورد توجه مدیران علمی، سیاست‎گذار و عملیاتی برنامه‎ریزی قرار گیرد تا سند بتواند از فرم کاغذی خارج و در لایه‎های مختلف جامعه و در بخش‎های مختلف به‎عنوان یک منشور و قانون با تأثیرگذاری مثبت مبتنی بر رفتار قابل پیش‎بینی و حتی قابل جهت‎دهی مدنظر قرار گیرد و همه عامل به آن باشند.

محمدقربانی استاد دانشگاه

پایگاه تحلیلی-خبری شعار سال ،برگرفته از فضای مجازی