شعار سال: در این میان یکی از جالب توجه‌ترین مراکز صنعتی اولیه را که می‌توان نام برد، موزه پمپ بنزین دروازه دولت تهران است که در سال‌های اخیر احیاء و تبدیل به موزه‌ای صنعتی شده است.

 

نمایی از موزه پمپ بنزین دروازه دولت تهران

واژه موزه در ایران نامی آشنا و شناخته شده است، اما کاربرد و کارکرد آن از دوره قاجار تا کنون نسبتاً تغییر چندانی نداشته است. اعتمادالسلطنه در زمان ناصرالدین شاه قاجار در توصیف موزه چنین می‌نویسد: «موزه به اصطلاح اهالی فرنگ، عبارت است از مکان و محلی که مخزن آثار قدیم و اشیاء بدیعه و نفایس و مستظرفات دنیاست و از هر تحفه و یادگاری که در آن مخزون و موضوع است اهل علم و اطلاع کسب فایدتی و کشف سری می‌نمایند و از احوال و اوضاع هر زمان و صنایع حرف آن و رسوم و آداب معمول آن ایام و عادات و طوایف آن باخبر میگردند و می‌توان گفت که موزه مقیاس شعور و میزان عقول و درجه افهام اصناف و مرآت ادراک سلاسل است. مشکلات لاینحل در اینجا حل می‌شود و بر معلومات تاریخی شهود اقامه می‌نماید» (نفیسی، ۱۳۸۷).

تاریخچه ورود بنزین به ایران:

دروازه دولت در دوره ناصرالدین‌شاه با گسترش باروی شهر، به دروازه دولت تغییر نام یافت. زمانی که کمپانی‎‌های اتومبیل، یکی یکی در تهران استقرار یافتند، رقابت بر سر فروش بنزین هم در ایران بین شرکت نفت انگلیس و روسیه آغاز شد. در ابتدا برای چند اتومبیل موجود از جمله اتومبیل شاه و نخست‌وزیر و چند سفارتخانه که در خیابان‏‌ها شروع به تردد کردند، تهیه بنزین برای آنان چندان مشکل نمی‌‏نمود. اما وقتی که اندک اندک بر تعداد آن‌ها افزوده شد، شرکت نفت انگلیس در حوزه‌ی تحت نفوذ خود، یعنی جنوب ایران و روسیه در شمال اقدام به ایجاد کمپانی فروش بنزین و احداث پمپ‌های بنزین کردند و در تهران نیز با رقابتی تنگاتنگ در ظروف مختلف اقدام به فروش آن نمودند.

ابتدا شرکت انگلیسی بنزین را توسط دکان‏های نفت فروشی و خواربار فروشی و سرایداران گاراژ‌ها در شیشه‏های نیزه‏ای (که این اواخر جهت آب لیمو و آب غوره استفاده می‏شد و هنوز هم در بعضی خانه‏ها پیدا می‏شود) در دسترس مردم گذارده، سپس شیشه‏ها تبدیل به پیت‏های حلبی معروف به پیت بنزینی (که امروزه جهت فروش پنیر از آن استفاده می‏شود) با گنجایش ۱۵ لیتر گردید. ولی به دلیل ایجاد چندین آتش سوزی در مغازه‏های نفت فروشی و خواربار فروشی و به علت عدم اطلاع از خاصیت اشتعال زائی بنزین و بی احتیاطی آنان به خاطر روشن کردن چپق و سیگار و این که بنزین چیزی جز آب دهان شیطان نیست زندگی آن‏ها را به آتش کشیده، استقبال از فروش آن در میان کسبه فروکش کرده و کمتر کسی حاضر به فروش آن می‏‌گردید. تا این که شرکت انگلیسی به این شرط که فروشندگان می‎‏توانند بنزین را با دو برابر قیمت خرید به فروش برسانند دوباره با وسوسه فروشندگان به خاطر سود فراوان آن، آنان را وادار به فروش بنزین در مغازه‏ها و قهوه‏خانه‏های بین راهی نمودند.

به خاطر سکونت رجال مملکتی در خیابان اعیان نشین امیریه، اولین پمپ بنزین تهران در چهارراه گمرک ساخته و افتتاج گردید؛ که هنوز با نام جایگاه شماره یک دائر است. دومین پمپ بنزین در خیابان بوذرجمهری ایستگاه درخونگاه و سومین آن در خیابان سعدی دروازه دولت و چهارمین آن میدان بهارستان مقابل مطبعه (چاپخانه) مجلس و پنجمین آن خیابان سی‏متری نظامی (کارگر فعلی) نزدیک چهارراه لشگر و به همین ترتیب تا سال ۱۳۳۰ تعداد ده پمپ در تهران مشغول به کار گردیدند و شرکت نفت اقدام به شماره گذاری آنان نمود. قابل توجه است که تا سال‏های دهه چهل هنوز بعضی از مغازه‏های نفتی و خواربارفروشی اقدام به فروش بنزین می‏کردند؛ و علاوه بر بنزین اتومبیل، آمپول‏های حاوی بنزین به عنوان فندک‏های بنزینی نیز به مشتریان سیگاری ارائه می‏کردند.

در دوره پهلوی اول و در سال ۱۳۱۶ هـ. ش. در نقاط مختلفی از تهران اقدام به ساخت جایگاه‌های پمپ بنزین با معماری مشابه شد. ساختمان این جایگاه‌ها با معماری سنتی ایرانی و با استفاده از مصالح آجر و کاشی ساخته شدند. ساختمان این جایگاه‌ها با نقشه‌ای مستطیل شکل متشکل از سه اتاق در یک راستا که ورودی آن‌ها از اتاق میانی با تویزه‌ای آجری با قوس چَمانه که ناحیه اِسپر و پیشانی آن با کاشی‌های معرق آراسته شده‌اند (تصویر ۲). اتاق‌های طرفین هر کدام دارای یک پنجره با قوس جناغی در نمای بیرونی که در قسمت پشت بغل‌ها و سوسنی با کاشی هفت رنگ تزئین شده‌اند. همچنین بخش پیشانی ساختمان نیز با دو نوار کاشی سبزرنگ به صورت سراسری پوشیده شده است. تنها ساختمان باقی مانده از این جایگاه‌ها در دروازه دولت تهران قرار دارد که امروزه با کاربرد موزه پمپ بنزین قابل بازدید است.


بخش ورودی ساختمان پمپ بنزین دروازه دولت پس از مرمت و احیا در سال ۱۳۹۸

پمپ بنزین دروازه دولت:

پمپ بنزین دروازه دولت با نام جایگاه شماره ۶ شرکتی در دوره پهلوی در شرکت ملی نفت ایران به ثبت رسید. این جایگاه از سال ۱۳۱۶ تا سال ۱۳۷۲ در بخش توزیع نفت و بنزین فعال بوده و پس از آن غیر فعال شده و تا سال ۱۳۹۴ هیچگونه فعالیت نفتی نداشته است. این مکان پس از استقرارِ مجدد پرسنل شرکت نفت به شکل اولیه خود مرمت و احیا شده و امروزه با دارا بودن ۴۳۷ شیء (تصویر ۳) متعلق به وزارت نفت یکی از غنی‌ترین موزه‌ها در زمینه محصولات نفتی در ایران است.

در ساختمان این موزه تعداد زیادی اسناد و تصاویر از اولین پمپ بنزین‌های ساخته شده در تهران وسایر نقاط جهان جمع‌آوری و به نمایش گذاشته شده که در نوع خود جالب توجه است. در بخش حیاط این موزه ۲۵ تلمبه بنزین از اولین نوع وارد شده به ایران در سال ۱۹۲۱ و مربوط به شرکت "Satam" فرانسوی است که جدیدترین آن یعنی پمپ بنزین چهار نازله شرکت "نفت افزار" ایران است را در خود جای داده است که این مجموعه‌ی اشیاء باعثِ جذب گردشگران داخلی و خارجی زیادی شده است. همچنین این موزه ماهانه با برگزاری رویداد‌های فرهنگی تاریخی در راستا و همسو با اهداف موزه صنعتی، باجذب گردشگران باعث گردیده تا مشتاقان و علاقه‌مندان به این رویداد‌ها از سراسر شهر تهران به این مکان مراجعت کرده و با فعالیت‌ها و پیشینه فعالیت‌های شرکت ملی نفت در ایران در تهران آشنایی یابند.



بخشی از اشیاء استفاده شده در پمپ بنزین‌های تهران

با گذشت زمان و با رشد و توسعه شهرها، مردمان ساکن در محله‌های قدیمیِ شهر‌ها به مکان‌های نوساز شهری مهاجرت کرده و خانه و محله‌های قدیمی خود را رها ساخته و در اختیار حاشیه نشین‌ها و مهاجرین کم بضاعت قرار داده‌ند. شوربختانه این موضوع تأثیر بسیار منفی در تداوم فرهنگ‌های سنتی در بافت‌های تاریخی شهری داشته و باعث شده تا نسل جدید که در بافت‌های نوساز شهری متولد می‌شوند از فرهنگ‌های نیاکان خود آگاهی نداشته باشند. امروزه با توسعه صنعت گردشگری توسط بخش خصوصی، عده‌ای موفق شده‌اند تا با بازسازی، مرمت و احیاء خانه‌های تاریخیِ باقی‌مانده در بافت‌های تاریخی، بخشی از فرهنگ و آداب و رسوم گذشته را زنده و معرفی کنند؛ اما این تمام ماجرا نیست و این خانه‌های تاریخی فقط بخشی کوچکی از زندگی خانوادگی پدران ما را نشان می‌دهند.

با رشد و توسعه تجارت و بازار‌ها تقریباً بسیاری از مراکزِ قدیمیِ صنعتی و تجاریِ شهر‌های بزرگ تغییر کاربری و یا تغییر ظاهر داده‌اند و یا نوسازی شده‌اند؛ بنابراین احیاء مراکز تجاری و صنعتیِ دهه‌های گذشته برای آنانی که به سنت و فرهنگ ایرانی علاقه‌مند هستند بسیار حائز اهمیت است.

راه اندازی این گونه موزه‌های صنعتی باعث می‌شود که فرهنگ و سنت ایرانی از خطر نابودی نجات یافته و بقاء آن تداوم یابد. همچنین احیاء این مراکز موجب می‌شود که افرادی که سالیان گذشته در این محله‌ها زندگی کرده و با این مراکز سروکار و استفاده داشته‌اند، به خاطر مرور خاطرات گذشته به این محله‌ها و مراکز مراجعه و این خود دلیلی دیگر برای رونق گردشگری و تداوم فرهنگی بافت قدیمی شهری است، آنچه که ما می‌توانیم آن را بازیابی هویت بنامیم.

 

شعار سال، با اندکی تلخیص واضافات برگرفته از مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت، تاریخ انتشار: ۲۴اردیبهشت ۱۴۰۰، کد خبر: petromuseum.ir، ۱۷