شعار سال: ماجرای تأثیر آلودگی‌ها بر محصولات کشاورزی و در دایره‌ای بزرگ‌تر، مواد غذایی مورد مصرف، موضوع جدیدی نیست.

سال‌هاست که، اما و اگر‌هایی درباره سلامت مواد غذایی مطرح می‌شود، اما هیچ‌گاه پاسخ مشخصی به ابهامات داده نشده است. تحقیقات بسیاری بر تأثیر انواع آلودگی‌ها بر سلامت مواد غذایی تأکید کرده و نشان داده که آلودگی خاک و آب، کیفیت محصولات غذایی را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و در بخش دیگری، منجر به ورود انواع سموم به بدن و در نهایت مواجهه افراد با بیماری‌های مختلف می‌شود. حالا، اما متخصصان این حوزه، بر عمیق‌تر‌بودن تأثیرات این آلودگی‌ها بر بدن و محصولات غذایی دست گذاشته‌اند؛ آن‌هم در شرایطی دور از نظارت ارگان‌های اجرایی. آن‌ها هشدار‌های جدی می‌دهند که بی‌توجهی به انواع آلودگی‌ها، چطور می‌تواند جامعه‌ای ناسالم را ایجاد کند؛ جامعه‌ای که افرادش با انواع بیماری‌ها و اختلالات جسمی مواجهند و نسل‌های بعدی را هم درگیر این آلودگی‌ها می‌کنند.

خطر آبیاری زمین‌های کشاورزی با فاضلاب

محمدرضا رضاپناه، رئیس اتحادیه انجمن‌های علوم گیاه‌پزشکی ایران درباره تأثیرات آلودگی‌های محیطی مختلف مثل آلودگی هوا بر محصولات کشاورزی، توضیح بیشتری به همشهری می‌دهد و می‌گوید: «آلاینده‌هایی مثل فلزات سنگین، بالا‌بودن میزان کود شیمیایی و باقیمانده سموم شیمیایی از طریق هوا، آب و گرد و خاک، می‌تواند به‌راحتی به محصولات کشاورزی نفوذ پیدا کند، به‌طوری که با شست‌و‌شو هم آن آلودگی از بین نرود.»

براساس اعلام او، آلودگی هوا و آب آلوده به‌ویژه در جنوب شهر که برای آبیاری سبزیجات مصرف می‌شوند، تأثیر زیادی در ایجاد آلودگی در مواد غذایی زراعی دارند: «به‌دلیل مشکلاتی که سیستم فاضلاب دارد، عده‌ای به فاضلاب‌های جنوب تهران دسترسی دارند و محصولات کشاورزی را با همین آب‌ها آبیاری می‌کنند. در نتیجه، این احتمال وجود دارد که سبزیجات آلوده به فلزات سنگین شوند.»

او به نکته دیگری هم اشاره می‌کند و آن‌هم وجود برخی زباله‌های خطرناک و آلاینده در میان پسماندهاست که به‌عنوان عامل خطر دیگری شناخته می‌شود: «گاهی دیده می‌شود افراد از ناآگاهی و بدون تفکیک پسماندها، محیط را بسیار آلوده‌تر و پرریسک‌تر می‌کنند. یکی از موارد آن‌هم وارد‌کردن باتری‌های استفاده‌شده در پسماندهاست. باتری‌های ماشین یا دیگر باتری‌های استفاده‌شده در خانه یا حتی لامپ‌های کم‌مصرف که به‌شدت در آلوده‌کردن محیط تأثیر دارند ازجمله این پسماند‌ها هستند. وجود این پسماند‌ها و آلودگی‌های آن‌ها که در زمین نفوذ می‌کند و سر از محصولات کشاورزی در‌می‌آورد، می‌تواند منجر به ایجاد بیماری‌های مختلفی مثل نازایی، اختلالات هورمونی، سرطان‌ها و دیگر بیماری‌های خطرناک و مزمن می‌شود.»

به‌گفته او، فلزات سنگین بیشترین نقش را در خطر‌آفرینی محیط‌زیست دارد؛ چرا‌که از طریق دپوی زباله‌های نامناسب وارد هوا، آب، خاک و موجودات زنده می‌شوند. در کنار همه اینها، افرادی که در زمینه جمع‌آوری پسماند‌ها فعالیت می‌کنند، از طریق استشمام سموم سرب و فلزات سنگین، به‌شدت آسیب می‌بینند. ناآگاهی از اینکه چگونه می‌توان چنین زباله‌هایی را منهدم کرد و به کجا تحویل داد، ازجمله موضوعاتی است که بسیاری از مردم و حتی مسئولان مربوطه هم از آن بی‌اطلاع‌اند.

مولکول‌های سمی، عامل ابتلا به سرطان‌ها

او تفکیک‌نکردن زباله‌های خشک و‌تر را یکی دیگر از عوامل خطرآفرین برای محیط‌زیست می‌داند و می‌گوید: «این اتفاق مانع از ساخت کود‌های مفید می‌شود؛ کود‌هایی که می‌تواند ما را از استفاده از کود‌های شیمیایی بی‌نیاز کند. شیرآبه زباله‌ها هم پر از موادی است که می‌تواند سلامت آب چاه و آب آشامیدنی را تحت‌تأثیر قرار دهد؛ بنابراین تفکیک زباله باید از داخل خانه‌ها آغار شود و مردم به آن عادت کنند.»

براساس اعلام این کارشناس، هر مولکول خطرناکی که وارد بدن می‌شود، می‌تواند با واکنش‌های مختلفی همراه شود. با پیچیده‌شدن نوع مولکول‌ها و شناسایی‌نشدن آن‌ها توسط بدن، احتمال ابتلا به انواع سرطان‌ها و بیماری‌های دیگر وجود دارد: «مولکول‌های سمی و خطرناک که از روش‌های مختلفی می‌توانند وارد بدن ما شوند، عامل ابتلا به انواع بیماری‌ها هستند، مسئله هم تنها محدود به ناتوانی جسمی افراد نمی‌شود. زمانی‌که این بیماری‌ها در میان مردم شایع شود، قطعا بر کیفیت نیروی کار، توانایی افراد و به‌طور کلی جامعه تأثیر می‌گذارد.»

به‌گفته رئیس اتحادیه انجمن‌های علوم گیاه‌پزشکی ایران، طبق آنالیز ریسک، مشکلات باید ارزیابی و مدیریت شوند. بسیاری ازمشکلات مربوط به دام از ابتدا و با رعایت‌نکردن بهداشت از دامداری‌ها ایجاد می‌شوند، برخی مسائل هم توسط رسانه‌ها عادی می‌شود. مثلا بار‌ها تصاویری از دامداری‌هایی که به هیچ‌وجه بهداشت را رعایت نمی‌کنند، منتشر شده یا خبر‌هایی می‌رسد که به شیر گاوداری‌ها وایتکس اضافه می‌کنند، در این وضعیت نمی‌توان انتظار شیر و گوشت با بار میکروبی قابل‌قبولی داشت. رضاپناه ادامه می‌دهد: «برای مقابله با بروز این مشکلات، کشاورزان، دامپروران، دامداران، ناظران و کارشناسان باید نهایت تلاش خود را برای افزایش کیفیت محصولات و کارآیی آن به‌کار برند. همچنین با مدیریت درست می‌توان محصولات ارگانیک را بیشتر توسعه داد.»

با متخلفان باید برخورد قانونی شود

آبیاری محصولات با فاضلاب و مشکلات و معضلات آن برای محصولات کشاورزی موضوع جدیدی نیست و در چندین سال گذشته با شدت و ضعف همراه بوده است، اما به‌گفته غلامرضا شقاقی، رئیس گروه بهداشت آب و فاضلاب مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت، این موضوع مسائل مختلفی ازجمله مسائل سیاسی، اجتماعی و بهداشتی را تحت‌تأثیر قرار داده است: «در سال‌های اخیر مصوباتی در این‌باره وجود داشته که آخرین آن مربوط به سال‌۹۸ است. ریاست‌جمهوری، مصوبه هیأت وزیران را به‌طور اختصاصی برای تهران تصویب کرد و بحث آبیاری کشاورزی از سوی کمیته‌ای به سرپرستی وزارت کشور و عضویت دستگاه‌های مرتبط یعنی سازمان محیط‌زیست، وزارت نیرو، سازمان جهادکشاورزی، وزارت بهداشت، سازمان برنامه و بودجه و سازمان ملی استاندارد مطرح شد که هدف آن جلوگیری از روش‌های اشتباه آبیاری بود.»

به‌گفته این مسئول، کنترل این موارد از سوی یک سازمان یا نهاد امکان‌پذیر نیست، چرا‌که برای حل مشکل حتما باید مشارکت وجود داشته باشد. او همچنین معتقد است چالش‌هایی در آبیاری محصولات کشاورزی ازجمله رعایت‌نکردن اجرای استاندارد‌های زیست‌محیطی برای آبیاری محصولات کشاورزی وجود دارد که هنوز هم نمی‌توان آن‌ها را اجرایی کرد: «تأکید به استفاده‌نکردن آب فاضلاب از سوی کشاورزان باید با اختصاص «حق نکاشت» همراه باشد و این موضوع در مصوبه اخیر دولت هم پرداخته شده، یعنی دولت باید هزینه کشاورزان و ضرر‌هایی را که در این خصوص متقبل می‌شوند، جبران کند. همچنین باید برخورد قانونی با متخلفانی که در مسیر‌های منتهی به مزارع کشاورزی عامل ورود فاضلاب هستند، صورت بگیرد.

موضوع مهم دیگر هم پیشرفته‌نبودن شبکه‌های جمع‌آوری و تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در کشور است، یعنی ممکن است امکان تصفیه خیلی از فاضلاب‌هایی که جمع‌آوری می‌شوند، وجود نداشته باشد، به همین دلیل در محیط‌زیست تخلیه شوند.»

 

به تأکید این مسئول یکی از اقدامات مؤثر در این زمینه تغییر الگوی کشت است؛ یعنی به جای سبزی و صیفی، محصولات دیگر کاشته شود: «راهکار‌هایی وجود دارد که اجرایی‌شدن آن‌ها منوط به همکاری سازمان‌های مختلف است. باید از آلودگی مسیل‌های منتهی به مزارع کشاورزی و آبی که وارد آن‌ها می‌شود، جلوگیری کنیم، اقدامات کنترلی را هم می‌توان برای کاهش استفاده از فاضلاب در مزارع درنظر گرفت. تغییر روش آبیاری، یعنی استفاده از آبیاری سطحی هم راه‌حل مناسب دیگری است که می‌توان به آن توجه کرد. به جای گیاهان بوته‌ای یا ریشه‌ای هم می‌توان از گیاهان ساقه‌بلند استفاده کرد.»

توقف آبیاری قبل از برداشت محصول، استفاده از وسایل حفاظت فردی، شست‌و‌شوی محصول قبل از مصرف، تامین آب سالم برای آبیاری محصول، شناسنامه‌دار‌کردن محصولات، تسریع اجرا در پروژه‌های تصفیه فاضلاب شهری، بازیافت و استفاده از پساب تصفیه‌شده برای کشاورزی در مناطق مختلف کشور مانند تهران از دیگر روش‌های مؤثری است که به‌گفته شقاقی می‌تواند منجر به کاهش آبیاری محصولات کشاورزی با فاضلاب شود.
ریسک مواد ته‌نشین در دریاچه‌ها و تالاب‌های خشک

حبیب خداوردی‌لو، استاد تمام دانشگاه ارومیه در رشته علوم خاک، متخصص دیگری است که در زمینه تأثیر آلودگی‌های محیطی بر سلامت مواد غذایی توضیح می‌دهد. او می‌گوید که ورود آلاینده‌ها به بدن، تنها محدود به آلودگی هوا در شهر‌های بزرگ نمی‌شود. آلودگی‌های ته‌نشین‌شده در رسوبات بسیاری از تالاب‌ها و دریاچه‌های خشک مثل دریاچه ارومیه هم می‌تواند خطر دیگری برای سلامت محصولات غذایی باشد: «باقیمانده سموم شیمیایی و کود‌ها در کنار این موضوع مشکل دیگری است که در اطراف دریاچه‌های ارومیه، پریشان و بختگان هم زیاد است. گردوغبار‌های ناشی از اینگونه آلودگی‌ها که بر گیاهان هم می‌نشیند، بسیار بیشتر از آلودگی هواست. مثلا در روستا‌های اطراف تبریز بیماری‌های لاعلاج و سقط جنین در دام مشاهده می‌شود که می‌تواند ناشی از آلودگی علوفه آن‌ها باشد.»

به‌گفته خداوردی‌لو، بخش زیادی از مشکلات، به وجود آلاینده‌هایی مانند کادمیوم، سرب، نیکل و دیگر فلزات سنگین برمی‌گردد که در سموم شیمیایی و پساب‌های کارخانجات وجود دارد و می‌تواند وارد زنجیره غذایی مردم شود: «دامنه مشکلاتی که فلزات سنگین می‌توانند ایجاد کنند، بسیار زیاد است و در مقیاس‌های بسیار کوچک هم باعث بروز بیماری‌های زیادی ازجمله انواع سرطان‌ها، تضعیف عملکرد کلیه‌ها، نازایی، کاهش ضریب هوشی و بیماری‌های عصبی می‌شوند؛ بنابراین باید اقدامات پیشگیرانه بسیار شدیدی در این خصوص انجام شود.»

هدف؛ تولید بیشتر است، نه افزایش کیفیت

خداوردی‌لو، آلودگی هوا را از نظر تأثیر بر گیاهان و کاهش کیفیت محصولات کشاورزی، در درجه بعدی قرار می‌دهد، با این توضیح: «خطراتی که سلامت افراد را تهدید می‌کند، تنها از طریق مصرف مواد غذایی نیست، آلودگی‌ها از طریق استشمام هم می‌تواند به بدن آسیب جدی وارد کند؛ مثل آلودگی‌هایی که در آب و خاک است. هر‌چند که هم‌اکنون کنترل و مانیتورینگ خوبی بر کیفیت پساب‌هایی که وارد آب‌های جاری می‌شوند، وجود ندارد و محیط‌زیست هم در این زمینه فعالیتی نمی‌کند.» به‌گفته استاد تمام دانشگاه ارومیه، استفاده بیش از حد از مواد شیمیایی کشاورزی، بیش‌کوددهی و نظارت نداشتن کافی برکیفیت محصولات و نهاده‌های کشاورزی، از مشکلات مهمی است که به آن توجه نمی‌شود: «هدف، تولید بیشتر محصول است، نه بالا‌بردن کیفیت. هم‌اکنون شدت آلودگی در خاک و آب در وضعیت بسیار هشداردهنده‌ای قرار دارد و این موضوع شامل تمام زمین‌های کشاورزی در کشور می‌شود.»

کارخانه‌ها، تهدیدی برای محصولات کشاورزی

در کنار اینها، آلودگی هوا هم به‌عنوان یکی از فاکتور‌های منفی مؤثر بر محصولات کشاورزی مطرح است که به‌گفته علی مریدی، مدیرکل دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست به ۲ صورت محصولات را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد: «گردوغبار و ریزگرد‌ها که فعالیت‌های کشاورزی ازجمله پرورش زنبور عسل را شامل می‌شود و آلودگی تالاب‌ها که به حوزه جنگل و درختان آسیب می‌رساند.» به‌گفته مریدی، بسته‌شدن منفذ برگ گیاهان منجر به تضعیف درختان است و زمانی که میزان آلودگی هوا افزایش پیدا کند، سطح خاک هم تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد و در نهایت وارد چرخه غذایی انسان هم می‌شود: «نمونه‌های زیادی از این نوع آلودگی‌ها در اطراف کارخانه‌های فرآوری معادن وجود داشته‌اند و آلوده‌شدن خاک مراتع، خسارت زیادی به دامداران و کشاورزان زده است. البته گاهی آلودگی‌ها از جنس ذرات معلق و گردوغبار هستند که شدت و تأثیرات آن نسبت به آلودگی‌هایی که از جنس آلودگی‌های صنعتی و ناشی از فلز و گاز مازاد پالایشگاه‌ها و همچنین سوخت ناقص هستند، کمتر است. کارخانه‌های اطراف شهر‌های بزرگ تهدیدی برای محصولات کشاورزی هستند.

در تهران هم موضوع احتراق ناقص خودرو‌ها و موتورسیکلت‌ها سهم عمده آلودگی‌ها را به‌خود اختصاص می‌دهند. البته آلودگی هوا در حوزه‌های شهری بیشتر به‌صورت ذرات معلق است و نمی‌تواند به سرعت وارد خاک و چرخه غذایی شود، بنابراین نمی‌تواند تهدید جدی برای محصولات کشاورزی باشد.» البته او تأکید می‌کند که نظارت‌های دقیقی بر کارخانه‌ها صورت می‌گیرد که همراه با تکنولوژی‌های جدید در موضوع فیلتراسیون اغلب منجر به اصلاح چنین فرایند‌هایی است. استفاده درست از انرژی یکی از راهکار‌های کاهش آلودگی هواست که مریدی به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «فرهنگسازی برای استفاده درست از گاز و وسایل گرمایشی، تنظیم سوخت در شوفاژخانه‌های منازل و ادارات، تنظیم دمای خانه و مصرف درست انرژی در کنار عایق‌بندی ساختمان و دو‌جداره‌کردن پنجره‌ها می‌تواند در کاهش میزان آلودگی هوا مؤثر باشد.»

آلاینده‌هایی مثل فلزات سنگین، بالا‌بودن میزان کود شیمیایی و باقیمانده سموم شیمیایی از طریق هوا، آب و گرد و خاک، می‌تواند به‌راحتی به محصولات کشاورزی نفوذ پیدا کند، به‌طوری که با شست‌و‌شو هم آن آلودگی از بین نرود. در جنوب شهر تهران، برخی کشاورزان با دسترسی به شبکه فاضلاب، برای آبیاری محصولات کشاورزی از این آب‌ها استفاده می‌کنند؛ این آب‌ها سبزیجات را آلوده به فلزات سنگین می‌کنند

باتری‌های ماشین یا سایر باتری‌ها و حتی لامپ‌های کم‌مصرف به‌دلیل تفکیک‌نشدن، وارد پسماند‌ها می‌شوند و به‌شدت در آلوده‌کردن محیط تأثیر دارند. وجود این پسماند‌ها و آلودگی‌های آن‌ها که در زمین نفوذ می‌کند و سر از محصولات کشاورزی در‌می‌آورد، می‌تواند منجر به ایجاد بیماری‌های مختلفی مثل نازایی، اختلالات هورمونی، سرطان‌ها و دیگر بیماری‌های خطرناک و مزمن شود

باقیمانده سموم شیمیایی و کود‌ها در اطراف دریاچه‌های ارومیه، پریشان و بختگان زیاد است. گردوغبار‌های ناشی از این گونه آلودگی‌ها که بر گیاهان هم می‌نشیند، بسیار بیشتر از آلودگی هواست. مثلا در روستا‌های اطراف تبریز بیماری‌های لاعلاج و سقط جنین در دام مشاهده می‌شود که می‌تواند ناشی از آلودگی علوفه آن‌ها باشد. بخش زیادی از مشکلات، به‌وجود آلاینده‌هایی مانند کادمیوم، سرب، نیکل و دیگر فلزات سنگین برمی‌گردد که در سموم شیمیایی و پساب‌های کارخانجات وجود دارد و می‌تواند وارد زنجیره غذایی مردم شود

شدت آلودگی در خاک و آب در وضعیت بسیار هشداردهنده‌ای قرار دارد و این موضوع شامل تمام زمین‌های کشاورزی در کشور می‌شود. مثلا در جنوب تهران، پساب‌های بسیار سنگینی در آب‌هایی که برای آبیاری محصولات استفاده می‌شود، وجود دارد که بر کیفیت محصولات هم تأثیر می‌گذارد. به‌گونه‌ای که در محصولات ریشه‌ای مثل تربچه یا هویج یا برگ گیاهان مانند کاهو تأثیر مخربی دارد. سموم مثل گلوله‌های سربی هستند که وارد بدن می‌شوند و فرد را دچار انواع اختلال می‌کنند

نمونه‌های زیادی از این نوع آلودگی‌ها در اطراف کارخانه‌های فرآوری معادن وجود داشته‌اند و آلوده‌شدن خاک مراتع، خسارت زیادی به دامداران و کشاورزان زده است. البته گاهی آلودگی‌ها از جنس ذرات معلق و گردوغبار هستند که شدت و تأثیرات آن نسبت به آلودگی‌هایی که از جنس آلودگی‌های صنعتی و ناشی از فلز و گاز مازاد پالایشگاه‌ها و همچنین سوخت ناقص هستند کمتر است. کارخانه‌های اطراف شهر‌های بزرگ تهدیدی برای محصولات کشاورزی هستند. در تهران هم موضوع احتراق ناقص خودرو‌ها و موتورسیکلت‌ها سهم عمده آلودگی‌ها را به‌خود اختصاص می‌دهند



شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از پایگاه خبری تحلیلی جامعه ۲۴، تاریخ انتشار: ۲۷ بهمن ۱۴۰۰، کدخبر: ۲۹۵۹۶، jameh۲۴.com