شعار سال: اراضی جنگلی منطقه حفاظت‌شده خامی بین دو شهرستان گچساران و باشت ۳ روز است که در حال سوختن است. این آتش‌سوزی از ساعت ۱۶ روز دوشنبه آغاز شد و تنها در عرض ۴ ساعت به منطقه حفاظت‌شده خامی رسید و هم‌اکنون این منطقه حفاظت‌شده به وسعت ۲۵ هزار و ۶۷۱ هکتار که از حیث پوشش گیاهی و وجود گونه‌های گیاهی و جانوری بسیار، اهمیت ویژه‌ای دارد، به‌وسیله شعله‌های گسترده آتش به طرز بی‌رحمانه‌ای در حال سوختن و نابودی است. به گفته مقامات استانی، جنگل‌های گچساران در طول یک سال گذشته ۱۳ بار طعمه حریق شده‌اند، اما علت این آتش‌سوزی‌های سریالی که به جان اراضی جنگلی این منطقه افتاده است هنوز در هاله‌ای از ابهام بوده و مقامات در اظهارنظرهایشان از بیان علت حادثه طفره می‌روند. با توجه به همین موضوع و با کمک از کارشناسان حوزه مخاطرات و بحران‌های محیطی، ضمن ارائه گزارشی از ابعاد حادثه در اراضی جنگلی گچساران، سعی داریم نگاهی به پیشینه این حادثه، علت‌ها و سناریو‌های احتمالی وقوع آن داشته باشیم و روایتی متفاوت از حجم خسارات و علل حادثه را به تفصیل ارائه کنیم.

جنگل‌های گچساران ۳ روز است که در آتش می‌سوزند
در پی وقوع آتش‌سوزی در منطقه حفاظت‌شده خامی بین دو شهرستان گچساران و باشت از عصر روز دوشنبه ۳۱ مرداد‌ماه، جنگل‌های این منطقه همچنان در حال سوختن است. به گفته مقامات استانی به دلیل وزش شدید باد شعله‌های آتش به‌طور پیاپی فوران می‌کند و تلاش‌های جنگلبانان، محیط‌بانان و نیرو‌های مردمی برای مهار این آتش‌سوزی گسترده و دامنه‌دار ادامه دارد. بنا‌به اخبار واصله از منطقه، آتش‌سوزی از ساعت ۱۶ روز دوشنبه آغاز شده و در عرض ۴ ساعت به منطقه حفاظت‌شده خامی رسید. اسلام جاودان‌خرد، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست کهگیلویه و بویراحمد یک روز پس از شروع آتش‌سوزی پیرامون علت حادثه گفته بود: «گرمای هوا، وزش باد شدید و خشک بودن پوشش گیاهی متراکم در کوه خامی کار مهار آتش‌سوزی را با سختی روبه‌رو کرده است.» سعید جاوید بخت، مدیرکل منابع طبیعی‌و‌آبخیزداری کهگیلویه و بویراحمد نیز روز اول‌شهریور از حضور نیرو‌های امدادی در منطقه با کمک بالگرد شرکت بهره‌برداری نفت‌و‌گاز گچساران خبر داد. به گفته وی «بالگرد‌ها در حال هلی‌برد به کوه سخت‌گذر خامی هستند. از هلال‌احمر نیز برای بالگرد درخواست کمک کرده‌ایم، آتش به منطقه حفاظت‌شده کوه خامی رسیده و هم‌اکنون آتش در ارتفاعات این کوه فوران دارد.» روز بعد، اما نادر گرامی، فرماندار باشت وضعیت منطقه را این‌گونه توصیف می‌کند: «به دلیل وزش باد شدید آتش‌سوزی مراتع و جنگل‌های شهرستان گچساران به منطقه حفاظت‌شده کوه خامی باشت سرایت کرده و در حال گسترش است. آتش‌سوزی از ساعت ۲۰ امشب (شامگاه دوشنبه) از حوزه گچساران به منطقه حفاظت‌شده کوه خامی باشت سرایت کرده است. هم‌اکنون مهار آتش در منطقه حفاظت‌شده خامی به دلیل صخره‌ای بودن، صعب العبوربودن و شیب تند، مسیر طولانی تا محل حادثه و وزش باد با مشکل مواجه است. به دلیل آتش‌سوزی گسترده منطقه حفاظت‌شده کوه خامی باشت کمیته بحران هم‌اکنون در این شهرستان تشکیل شده است. به دلیل شرایط جوی هوا و وزش باد شدید این آتش‌سوزی در حال گسترش است.» گرامی همچنین ضمن خبر دادن از وخامت اوضاع از امدادرسانی دیرهنگام و ناکافی صورت‌گرفته در روز‌های گذشته خبر داد و در این خصوص گفت: «اعزام نیرو برای اطفای حریق در منطقه حفاظت‌شده کوه خامی با استفاده از بالگرد امکان‌پذیر خواهد بود، به همین دلیل درخواست یک فروند بالگرد داده شده است. هم‌اکنون برای استفاده از نیرو‌های مهار آتش فراخوان زده و از تمام ظرفیت‌های مردمی، اداری، دوستداران محیط‌زیست و بسیج استفاده کرده‌ایم. بیش از ۵۰ نیروی بسیجی و امدادگر برای مهار آتش‌سوزی به ارتفاعات کوه خامی اعزام خواهند شد. تمام نیرو‌ها در روستای برمامیون باشت تجمع کرده و فردا ساعت پنج بامداد به سوی منطقه حفاظت‌شده کوه خامی حرکت خواهند کرد. تمام تمهیدات لازم جهت آذوقه آب آشامیدنی و دیگر موارد مورد نیاز برای نیرو‌های مهار درباشت اندیشیده شده است.»

خطر نابودی منطقه حفاظت‌شده خامی در پی آتش‌سوزی گسترده جنگل‌های گچساران
وسعت منطقه حفاظت‌شده خامی ۲۵ هزار و ۶۷۱ هکتار است که در سال ۷۸ با هدف حمایت از جمعیت جانوری به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده مورد حفاظت قرار گرفت. این منطقه زیستگاه گونه‌های کمیاب گیاهی و جانوری از جمله پلنگ، کل، بز و کبک است و پوشش غالب آن از بلوط، بنه، ارژن، کیکم و زالزالک است. به گفته مقامات شهرستان باشت طی هفته جاری ۲ فقره آتش‌سوزی در مناطق جنگلی و مرتعی کوه لار و بهره‌عنا این شهرستان رخ داد که با تلاش امدادگران و مردم مهار شد، اما این نخستین آتش‌سوزی امسال در کوه خامی بوده است. کوه سه هزار و ۱۷۲ متری خامی با ۱۰ قله بالای سه هزار متر ارتفاع، یکی از کوه‌های رشته کوه زاگرس است و بین دو شهرستان گچساران و باشت واقع شده است. با این وجود تاکنون ارزیابی و برآورد دقیقی از حجم خسارات وارده در این منطقه انجام نشده است. فرماندار شهرستان گچساران می‌گوید: «با توجه به اینکه منطقه دچار آتش‌سوزی صعب العبور و کوهستانی است، نمی‌توان فعلا میزان خسارات وارده را دقیق اعلام کرد، اما حجم خسارات پس از مهار کامل آتش بررسی و ارزیابی می‌شود.» روانبخش دیهیم‌خوب، فرماندار شهرستان گچساران در توصیف آخرین وضعیت آتش‌سوزی منطقه حفاظت‌شده خامی می‌گوید: «متاسفانه با توجه به اینکه شاهد وزش باد شدید در ارتفاعات هستیم آتش‌سوزی همچنان ادامه دارد. امیدواریم تا عصر امروز آتش‌سوزی مهار شود، البته تا دیروز ۹۰ درصد کنترل شده بود. برای پایش منطقه نیرو‌های محیط‌زیست و منابع‌طبیعی یکی دو روز در منطقه حضور خواهند داشت تا از شعله‌ور‌شدن مجدد آتش کنده‌های باقی‌مانده جلوگیری کنند. بالگرد جمعیت هلال‌احمر نیز در حال کمک به اطفای حریق در منطقه است. سخت‌گذر بودن، وزش باد شدید، مهار آتش در ارتفاعات منطقه کوه خامی این شهرستان را دشوارتر کرده است. متاسفانه آتش در مناطق سخت‌گذر و ارتفاعات کوه خامی در حال گسترش بوده به گونه‌ای که در حال حاضر این آتش‌سوزی به قله کوه رسیده است. وسعت آتش‌سوزی در کوه خامی در حال گسترش است به‌طوری‌که بصورت یک کمربندی ارتفاعات و مناطق سخت‌گذر این کوه را در برگرفته است.» همچنین علیرضا نیکروز، مدیرکل مدیریت بحران استانداری کهگیلویه و بویراحمد پیرامون آخرین وضعیت امداد‌رسانی در این منطقه گفته است: «در حال اعزام ۶۰ نفر نیرو به محل آتش‌سوزی برای کمک به مهار آتش و اطفای حریق هستیم. آتش‌سوزی در منطقه حفاظت‌شده خامی همچنان ادامه دارد و امیدوارم که امروز آتش مهار و خاموش شود.»

بیشتر آتش‌سوزی‌ها در کشور به دست انسان، عمدی و با هدف تغییر کاربری اراضی جنگلی است
گفتیم که اظهارنظر‌ها همه درباره ابعاد حادثه و چگونگی مهار آن است و کسی درباره علت آن اظهارنظری نمی‌کند، آن چه هم از علل حادثه تحت عنوان گرمای هوا و وزش باد و... گفته می‌شود همگی علل ثانویه‌اند و روشن است که این آتش‌سوزی‌های سریالی و گسترده در یک سال اخیر همگی نمی‌توانند محصول اتفاقات و وقایع‌طبیعی و انسانی غیر‌عمد باشند. احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی در گفتگو با «فرهیختگان» دو منشا انسانی عمدی و غیر‌عمد در آتش‌سوزی‌ها را این‌گونه توصیف می‌کند: «عمدتا بیش از ۵۰ درصد عوامل آتش‌سوزی‌های سراسر کشور انسانی و عمدی است. دیده‌اید که می‌گویند بطری‌های آب را روی زمین نیندازید، چون به‌صورت ذره‌بین عمل می‌کنند؟ وقتی آفتاب می‌تابد و نور را کانونی می‌کند همین عامل می‌تواند موجب بروز آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع خشک شود. حال گاهی از سر غفلت است مثلا کبابی درست می‌کنند و آتش را خاموش نمی‌کنند یا آتش روشن می‌کنند و باد می‌زند و همین هم باعث پراکنده شدن شعله‌ها می‌شود. این‌ها موارد انسانی غیر‌عمد هستند که درصد کمی از آتش‌سوزی‌ها را ایجاد می‌کنند. عمدتا، اما عوامل انسانی به‌صورت عمدی است، به عبارتی غالبا در کشور ما آتش‌سوزی‌ها توسط انسان‌ها و به شکل عمدی است، اطلاعاتی که از شمال کشور دارم نشانگر این موضوع است. مثلا برای چنگ انداختن روی زمین و از بین بردن جنگل است تا بتوانند زمین زراعی درست کنند یا افراد بومی بر جنگل‌ها ادعای مالکیت می‌کنند و قصد تغییر کاربری اراضی جنگلی را دارند. از این داستان‌ها غالبا وجود دارد.» محمدرضا محبوب‌فر، عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار و پژوهشگر بحران‌های محیطی نیز در گفتگو با «فرهیختگان» با اشاره به اینکه ممکن است برخی آتش‌سوزی‌های عمدی صرفا توسط اشخاص رخ نداده و دست سازمان‌ها و شرکت‌های دولتی و غیر دولتی در کار باشد، می‌گوید: «با توجه به اینکه عمده آتش‌سوزی‌ها عامل انسانی دارد، فکر می‌کنم برخی از نهاد‌ها و جریان‌های دولتی قصد دارند که اراضی جنگلی منطقه را تغییر کاربری دهند. این تغییر کاربری می‌تواند به صورت صنعت یا به صورت احداث شهرک‌های مسکونی و صنعتی باشد و من فکر می‌کنم که پشت پرده، بحث تغییر کاربری اراضی است. به‌عنوان‌مثال در منطقه آشوراده چنین مسائلی را داشتیم که یک زمانی در منطقه آتش‌سوزی رخ می‌داد و بلافاصله بحث احداث پتروشیمی یا بحث احداث تاسیسات گردشگری در منطقه مطرح می‌شد. فکر می‌کنم الان اراضی بکر حفاظت‌شده و جنگلی در منطقه به‌گونه‌ای طعمه آتش‌سوزی شده که این شائبه را تقویت می‌کند که عده‌ای از نهاد‌های دولتی و غیر‌دولتی با همکاری یکدیگر به دنبال تصرف اراضی هستند و قصد‌های شومی با هدف تاخت‌و‌تاز در محیط‌زیست منطقه دارند. توسعه صنایعی مثل پتروشیمی و ویلاسازی در منطقه یا تغییر کاربری جنگل‌ها به تاسیسات گردشگری، هر یک از این سناریو‌ها ممکن است درست باشد.»

کاهش ۷۵ درصدی اراضی جنگلی سراسر کشور در ۴ دهه گذشته
با این‌وجود رئیس مرکز‌ملی‌اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، وجود علل طبیعی برای آتش‌سوزی‌های جنگل‌های گچساران را رد نمی‌کند و در این خصوص به «فرهیختگان» می‌گوید: «علت آتش‌سوزی می‌تواند گرمایش زمین هم باشد. به‌خصوص این فصل که علف‌های خشک داریم، باران مدتی است نباریده. علف‌ها خشک است و تابش آفتاب می‌تواند آتش‌سوزی خودبه‌خودی ایجاد کند به‌خصوص در عرصه جنوبی کشور معمولا این چنین است. گاهی اوقات هم رعدوبرق می‌تواند ایجاد آتش‌سوزی کند، چون پتانسیل این امر وجود دارد. این‌ها عوامل طبیعی است. اگر زمین مستعد شود، یعنی علف خشک باشد و درختان مرطوب نباشند، وزش باد همانند انرژی‌ای برای سوخت آماده عمل می‌کند و آتش توسعه می‌یابد. به‌هرحال غروب‌ها و شب‌ها وزش باد داریم، چون کشوری کوهستانی هستیم. وجود دشت و کوه گردش هوا را ایجاد می‌کند. در تهران در طول روز جریان از دشت به سمت کوه است و شب‌ها هوای خنک از کوه به سمت شهر می‌وزد. این گردش‌ها محلی است و همین وزش‌ها می‌تواند آتش‌سوزی ایجاد کند و باعث گسترش آتش شود. چهار یا پنج دهه پیش ۴۰-۳۰ میلیون هکتار جنگل در کشور داشتیم، اما متاسفانه الان این عدد به ۹ میلیون هکتار رسیده است.» محمدرضا محبوب‌فر، عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار و پژوهشگر بحران‌های محیطی، اما در گفتگو با «فرهیختگان» می‌گوید علل طبیعی آتش‌سوزی نیز به‌طور غیر‌مستقیم با فعالیت‌های انسانی گره خورده و در این خصوص توضیح می‌دهد: «تجربه ثابت کرده که اثر تغییر اقلیم به صورت کاهش رطوبت، افزایش درجه حرارت و همچنین عامل فعالیت‌های انسانی همواره درخصوص افزایش حریق جنگل‌ها موثر بوده است. الان شاهد هستیم برخی از آتش‌سوزی‌هایی که در مناطق البرز یا زاگرس رخ داده، آتش‌سوزی‌های خودبه‌خودی در طبیعت است که ناشی از تغییر اقلیم است، اما خود تغییر اقلیم هم ناشی از فعالیت انسانی است.»

روایت آدرس‌های غلطی که درباره علت آتش‌سوزی اراضی جنگلی داده می‌شود
در جست‌وجوی علت آتش‌سوزی دامنه‌دار اخیر در جنگل‌های گچساران متوجه شدیم که مقامات متولی در اظهارنظر‌هایشان به‌نوعی از ذکر علت حادثه خودداری می‌کنند به همین جهت با شماری از مسئولان استانی و حوزه محیط‌زیست تماس گرفتیم که هیچ‌یک درخصوص علت حادثه پاسخ‌گو نبودند به همین جهت تصمیم گرفتیم به سراغ کسانی برویم که هم‌اکنون در حال امدادرسانی جهت خاموش کردن آتش هستند، یکی از همین منابع به «فرهیختگان» می‌گوید: «گویا علت حادثه برای منابع طبیعی اصلا مهم نیست. من این را درک نمی‌کنم، نمی‌خواهند بگویند یا داستان دیگری پشت این مساله وجود دارد. در دو سه‌سال اخیر توسط برخی فعالین محیط‌زیست روی بحث ذغال دست گذاشته شد. این‌ها می‌گفتند آتش‌سوزی‌ها بخاطر تولید ذغال است یعنی به نوعی کلیدواژه معیشت را وسط می‌آورند که حاکمیت محکوم شود در حالی که مردم منطقه طی سالیان و دهه‌های مختلف ذغال تولید می‌کردند و هیچ زمانی آتش‌سوزی در‌کار نبوده است. حتی دو منطقه مهم در جنوب استان که مرز خوزستان و کهگیلویه و بویراحمد است، یعنی کوه‌خائیز و کوه‌خاتم که کوره‌های ذغال مشهوری دارد و حجم زیادی ذغال را از این مناطق به بهبهان و خوزستان برای فروش می‌برند، در طول دهه‌های گذشته هیچ‌گاه آتش‌سوزی نداشته است. چطور به‌یکباره می‌گویند بخاطر تولید ذغال است؟ یک کاسه‌ای زیر نیم کاسه است، این آدرس غلط دادن است. بحث آتش‌سوزی عوامل مختلفی دارد و یکی می‌تواند تولید ذغال باشد، ولی این مورد عمدی نیست. وقتی ذغال درست می‌کنند، آتش ممکن است در‌برود، اما این اتفاق به ندرت رخ‌می‌دهد؛ چراکه جنگلی که بسوزد و از بین برود دیگر به درد تولید ذغال نمی‌خورد. آن‌ها برای این کار درخت سالم و شاخه‌زا لازم دارند، شاخه‌ها را می‌برند و آن‌ها را ذغال می‌کنند، اما درخت کامل از بین نمی‌رود و سال بعد پربارتر می‌شود. در طول صد‌ها سال این کار مرسوم بوده و اگر ذغال عامل آتش‌سوزی بود الان نباید یک درخت هم در منطقه باشد.»

لزوم شفاف‌سازی درخصوص علت آتش‌سوزی‌های گسترده در اراضی جنگلی گچساران
یک منبع دیگر از وضعیت منطقه به «فرهیختگان» می‌گوید: «این منطقه آتش سوزی‌های زیادی را به خود دیده است، در یک مورد هم آتش از منطقه‌ای که شرکت نفت مشغول فعالیت است ایجادشد. آنجا گفته شد که آتش از دست کارگران شرکت نفت خارج شده است. این‌ها عوامل انسانی و غیرعمد است. الان علت حادثه دقیقا مشخص نیست. اوضاع بحرانی است و دلیلش هم این است که آن منطقه بی‌نهایت صعب‌العبور است و هر کسی نمی‌تواند برای اطفای حریق برود. امداد هوایی باید باشد تا نیرو‌ها را انتقال دهد. نیرو‌هایی که انتقال می‌دهند را با هلی‌کوپتر شرکت نفت پیاده می‌کنند، الان هم هلی‌کوپتر سپاه آمده است با پاکت‌های آب پاش، آب می‌ریزند، اما کافی نیست است. کنترل و مهار آتش‌سوزی با این پاکت‌های آب‌پاش ۲ هزار لیتری بسیار سخت است.» محمدرضا محبوب‌فر، پژوهشگر بحران‌های محیطی نیز درباره وضعیت منطقه آتش‌سوزی به «فرهیختگان» می‌گوید: «متاسفانه تشکل‌های محیط‌زیستی که در منطقه، جامعه میزبان، مردم محلی، نیرو‌های داوطلب مردمی، از پایگاه‌های بسیج و ... حضور دارند دست خالی هستند و نمی‌توانند به‌تن‌هایی حجم زیاد آتش‌سوزی را خاموش کنند. دولت حتما می‌بایست مداخله فوری کند و ناوگان اطفای حریق از جمله هواپیما و هلی‌کوپتر‌های خاموش‌کننده آتش را به منطقه اعزام کند. در نظر داشته باشید گله و شکایتی که مسئولان ذی‌ربط در وزارت دفاع و سازمان حفاظت محیط‌زیست و بخش‌های جنگل‌داری و آبخیزداری و منابع طبیعی در استان و پایتخت داریم این است که توضیح دهند چرا وقتی در یکی از استان‌های ترکیه آتش‌سوزی جنگل رخ می‌دهد بلافاصله ایران دست‌به‌کار می‌شود و تمام تجهیزات و ناوگان اطفای حریق خود را بسیج می‌کند، اما منطقه گچساران و مناطق حفاظت‌شده‌ای که پوشش گیاهی و پوشش جانوری گسترده‌ای دارد و بسیار ارزشمند است، تا مدت‌ها باید دچار آتش‌سوزی شود و وقتی کار از کار گذشت عده‌ای به فکر اطفای حریق بیفتند؟ متاسفانه تهدید و فشار بر سازمان‌های مردم‌نهاد محیط‌زیستی چه در منطقه و چه در استان‌های دیگر افزایش یافته است و این تشکل‌ها آن‌طور که باید اطلاع‌رسانی نمی‌کنند، دچار انفعال شده‌اند و به حرف آن‌ها توجهی نمی‌شود. آتش‌سوزی جنگل‌های گچساران از چند روز گذشته شروع شده و همچنان پیش‌می رود، اما متاسفانه اقدامی در خصوص بحران این جنگل‌ها و آتش‌سوزی در آن‌ها انجام نمی‌شود. الان مشاهده می‌کنیم که این آتش بی‌رحمانه منطقه حفاظت‌شده را از بین می‌برد و به پیش‌می‌رود و شعله‌های آتش در حال فوران است و تلاش جنگل‌بانان و محیط‌بانان و نیرو‌های بسیجی و سپاه و مردم برای مهار آن تاکنون به جایی نرسیده است.»