شعارسال: ظهر روز شنبه ۶ اردیبهشت ماه ۱۴۰۴ انفجار شدیدی در اسکله شهید رجایی در بندرعباس رخ داده و خسارت‌های زیادی را به بار آورده است. چنانچه دود ناشی از انفجار در سراسر بندرعباس و حتی از جزیره قشم هم قابل مشاهده بوده است. کانون آتش و انفجار در سه نقطه از بندر متمرکز بود.
در لایه دوم این حادثه، خسارات ناشی از موج انفجار و آسیب‌های احتمالی ناشی از گسترش احتمالی آتش سوزی قرار داشت. شدت انفجار به حدی بوده که باعث ایجاد خسارت و آسیب زیادی شد و بسیاری از خودرو‌ها (خصوصا خودرو‌های ساخت داخل) بدلیل موج انفجار صدمه مچاله شدگی سقف و شکستن شیشه را تجربه کردند. ساختمان‌های اداری نزدیک محل حادثه هم خسارت‌هایی دیده‌اند. برخی از رسانه‌ها پس از وقوع این حادثه سعی کردند با تعدادی از مسوولان استان هرمزگان صحبت کنند، اما هیچ کدام از آن‌ها حاضر به مصاحبه نشده‌اند؛ چرا که سازمان مدیریت بحران طی اطلاعیه‌ای از مسوولان درخواست کرده بود «تا زمان اطفای حریق و مشخص شدن علت و ابعاد حادثه انفجار در بندر شهید رجایی از مصاحبه با رسانه‌ها خودداری کنند.». لایه سوم این حادثه را باید روی گمانه زنی ها درخصوص علل ایجاد و همچنین پیامدهای آسیب دیدگی این بندر حیاتی کشور، دنباله گیری کرد.
برای تحلیل حادثه در ابعاد گوناگون در ادامه متن اقدام به تحلیل پرده به پرده یا موضوع به موضوع این حادثه شوم در شنبه سیاه بندر شهید رجایی می‌شود.

بندر شهید رجایی و اهمیت راهبردی آن:
طرح و احداث مجتمع بندری شهبندر در مرکز استان هرمزگان از مصوبات شورای عالی اقتصاد در سال‌های پایانی دهه ۴۰ بود. زمانی که پهلوی دوم، درصدد برآمد در کنار احداث نیروگاه برق، کارخانه فولاد و خطوط ریلی، بندری نیز در غرب شهرستان بندرعباس و جنب روستای خونسرخ و جمال‌احمد احداث کند (۲۳ کیلومتری غرب بندر عباس). این مصوبه در سال ۴۹ با قراردادی با یک کنسرسیوم ایتالیایی به نام ایتالکو آغاز شد. از سال ۱۳۵۳ عملیات احداث آن کلید خورد، ولی پس از انقلاب اسلامی و بخاطر بمباران بندر شاهپور (بندر امام خمینی) توسط نیرو‌های عراقی، ایران بر ساخت این بندر به کنسرسیوم ایتالکو تأکید ویژه‌ای نمود.
محمدعلی رجایی، در دومین سفر استانی خود در دی‌ماه ۱۳۵۹ خواهان تداوم احداث این بندر شد و از مدیران کنسرسیوم ایتالکو خواست از مجموع متعلقات طرح مجتمع بندری تنها به یک‌سوم آن اکتفا کنند. این بندر در آن زمان ضمایم دیگری نیز از جمله، بزرگراه شش‌باندی، فرودگاه، پنج‌هزار خانه سازمانی، بیمارستان، رستوران نیروگاه برق و حتی ترن برقی در خود جای داد که به مجتمع بندری معروف شد. اگرچه بخشی از این ضمایم بعد‌ها در توسعه این بندر تکمیل شد، اما هیچ‌گاه مجتمع بندری شهید رجایی به معنای واقعی کلمه، جامعیت پیدا نکرد. بندر شهیدرجایی با بیش از ۲۴۰۰ هکتار وسعت (محدوده عملیاتی و پس کرانه)، ظرفیت پذیرش سالانه بیش از ۸۸ میلیون تن کالا را دارد. این بندر با برخورداری از ۱۸ دستگاه جرثقیل دروازه‌ای (گنتری کرین) و حدود ۴۰ پست اسکله و با در اختیار داشتن بزرگ‌ترین و پیشرفته‌ترین پایانه‌های کانتینری کشور، توانایی پهلو دهی انواع کشتی‌های اقیانوس پیما را داراست. تا پیش از شروع تحریم‌های ایالات متحده آمریکا علیه این بندر (سال ۲۰۱۱ میلادی)، ۳۰ خط کشتیرانی جهان، اقدام به تخلیه کالا‌های خود در این بندر می‌نمودند. در رتبه‌بندی برترین بنادر جهان که در سپتامبر ۲۰۱۳ منتشر شد، بندر شهید رجایی با چند پله سقوط نسبت به گذشته، در رتبه ۵۹ جهان قرار گرفت. حسن روحانی در دیداری که در تاریخ ۸ اسفند ۱۳۹۲ از این مجتمع داشت، وعده داد با بهره‌برداری از چند فاز توسعه این بندر، حجم تبادل کالای این بندر تا پایان دولت یازدهم به ۱٫۵ میلیون کانتینر خواهد رسید. با تحریم شرکت تایدواتر خاورمیانه در تاریخ ۲ تیر ۱۳۹۰ (۲۳ ژوئن ۲۰۱۱) که مسئول بارگیری و ترانزیت کالا در این بندر بود، این بندر عملاً از جرگه بنادر فعال در زمینه واردات کالا به ایران، خارج شده بود. با کنار گذاشتن این شرکت از فعالیت‌های این بندر، زمنیه تبادل کالا در این بندر از کشور‌های خارجی به ایران، از ابتدای مرداد ۱۳۹۳ از سر گرفته شد.

در حال حاضر، ۸۵٪ عملیات کانتینری، ۷۰٪ ترانزیت کالا، ۵۸٪ عملیات غیر نفتی و ۴۳٪عملیات نفتی در بندر شهید رجایی انجام می‌شود. دسترسی عالی به کریدور شمال و جنوب ریلی و زمینی و اتصال سریع به تنگه هرمز، این بندر را در کانون واردات و صادرات کشور قرار داده است. همانگونه که ملاحظه می‌شود، بندر شهید رجایی، ستون فقرات بازرگانی کشور محسوب می‌شود. کارکرد روان آن برای ثبات اقتصادی و تامین کالا‌های وارداتی و نیز توسعه تجارت، حیاتی بوده و در کنار بندر امام خوزستان، تقریبا بیش از ۸۰٪ واردات کالای کشور را در اختیار دارند. با این سطح از اهمیت، توجه به مدیریت بندر، نظارت و بازرسی، HSE، تامین امنیت آفندی و پدافندی، پدافند غیرعامل، توسعه زیرساخت و ... آن باید با اهمیت خاص مورد توجه باشد.

حادثه چگونه رخ داد:
حادثه از آتش سوزی و انفجار مواد شیمیایی نگهداری شده در کانتینر‌های دپو شده در محدوده اسکله کانتینری شرکت سینا شروع شد. پس از وقوع انفجار، ابر غلیظی از گاز‌ها و ذرات شیمیایی سراسر بندرعباس را پوشاند. مدیریت بحران هرمزگان برای کاهش خطر مسمومیت دستور داد همهٔ مدارس، دانشگاه‌ها و ادارات شهر در ۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ تعطیل شوند و از ساکنان درخواست گردید با ماسک در خانه بمانند؛ هم-زمان رسانه‌های محلی از افزایش شاخص آلودگی هوا تا مرز «بسیار ناسالم» و بروز علائم مسمومیت در امدادگران خبر دادند.

نیویورک تایمز در گزارشی به نقل از یک منبع مرتبط و آگاه مدعی شد که ماده منفجر شده در بندر شهید رجایی، «سدیم پرکلرات» بوده که یکی از ترکیب‌های اصلی سوخت جامد موشک است (موشک‌های خیبرشکن و حاج قاسم) (شعار سال: انعکاس موضوع به معنای تائید و درستی نیست). پیشتر نیز فایننشال تایمز در ژانویه ۲۰۲۵ در طی گزارشی اعلام کرده بود که این ماده شیمیایی به حجم تقریبی هزار تن توسط دو کشتی از چین به ایران ارسال شده (گویا کشتی گلبن و جیران) و قرار بود برای تجدید ذخایر موشکی ایران مورد استفاده قرار بگیرد. با این حال خبرگزاری ایرنا شامگاه شنبه گزارش داد که اداره گمرک ایران، علت بروز این حادثه را «دپوی مواد خطرناک و شیمیایی در محوطه بندر» عنوان کرده و ادامه داده که هم‌چنان علت اصلی این اتفاق در دست بررسی است.
برخی از منابع در فضای مجازی مدعی شدند که شرکت بناگستر کرانه با (وارد کننده مواد شیمیایی و دارای مجوز جابجا کردن سوخت- با مدیریت ادعا شده توسط فردی بنام طالب زارع مدیریت سابق برنامه و بودجه هرمزگان)، که چهار کانتینر آن در بندر رجایی منفجر شدند، وابسته به هلدینگ سپهر انرژی است که ۱۸ بهمن سال ۱۴۰۳ به دلیل نقش در انتقال و فروش محموله‌های نفتی جمهوری اسلامی، از سوی دولت ترامپ تحریم شد (شعار سال:اطلاعات و ادعا‌ها برگرفته از منابع غیر رسمی در فضای مجازی بوده و الزاما نیازمند راست آزمایی است. از شهروندان و خوانندگان محترم سایت تقاضامندیم، درستی مطالب را بر اساس اظهارات مقامات رسمی کشور و سازمان‌های تخصصی، مورد تاکید قرار دهند).

حادثه، خرابکاری یا اهمال:
مهمترین بخش قابل تاکید در بررسی این حادثه، شفاف سازی وضعیت سه گانه احتمالی موثر بر رخداد این اتفاق تلخ است. سوال اینجاست که آیا صرفا با یک حادثه و کم توجهی‌های غیرعمدی سروکار داریم یا بحث خرابکاری (با تاکید بر اقدامات اسرائیل برای تحت تاثیر قرار دادن مذاکرات) مطرح است؛ و یا اینکه ممکن است، وقوع این رخداد بواسطه اهمال‌های مدیریتی قبلی صورت گرفته باشد.

روزنامه هم میهن با ادعای احتمال دخالت اسرائیل در انفجار بندرعباس نوشت که️ ظن قوی را باید به خرابکاری معطوف کرد و ️پروتکل‌های امنیتی باید بازنگری شود. این روزنامه مدعی شده است که، به نظر می‌رسد که قرینه‌هایی وجود دارد که ایالات متحده گرچه در این مرحله مخالف حمله نظامی به تاسیسات هسته‌ای ایران است؛ ولی شاید مخالفتی هم با عملیات غیرنظامی از سوی اسرائیل نکرده است. بنابراین، ظن قوی را باید به خرابکاری معطوف کرد. هرچند شبکه الجزیره به نقل از معاریو و به نقل از مقامات ارتش اسرائیل اعلام کرده است: انفجار رخ داده در ایران ارتباطی با ارتش اسرائیل ندارد، و این می‌تواند درست باشد؛ زیرا چنین اقداماتی از سوی دستگاه‌های امنیتی یا مزدوران انجام می‌شود و ارتش‌ها کمتر دخالت دارند. وزیر خارجه اسرائیل در مصاحبه با روزنامه بریتانیایی دیلی تلگراف گفته است از هیچگونه تصمیمی که در دولتش در مورد حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران گرفته شده باشد، اطلاعی ندارد. لازم به توضیح است که بندر شهید رجایی پیش از این در سال ۲۰۲۰ هدف حملات سایبری اسرائیل قرار گرفته بود. آن حملات متاسفانه چندان جدی گرفته نشد و موجب گردید تا برای ساعاتی در این بندر مهم کشور، هرج و مرج حاکم شود و نقل و انتقال کالا به تاخیر بیافتد.

احمد زیدآبادی با رویکرد بحث اهمال معتقد است که دوستی که به دلیل نوع تخصصش، با سازمان بنادر در ارتباط است و از آنجا شناخت عمیقی دارد، در دوران ریاست جمهوری مرحوم رئیسی بار‌ها به من یادآوری کرد که برخی مدیران گماشته شده در این سازمان از الفبای امور بندرداری بی‌اطلاعند و این مسئله به زودی با وقوع بحران، خود را نشان خواهد داد. به کارگیری افراد نالایق و ناشایست در پست‌های کلیدی و تخصصی که تنها هنرشان تظاهر به دین‌داری و حمایت از حکومت است، بزرگ‌ترین بلا و آفت مدیریت در کشور شده است. هر نهاد و سازمانی را از این قبیل نیرو‌ها چنان پر کرده‌اند که دستگاه دولت به موجودی آماس‌کرده و حجیم و بی‌تحرک و تنبل و کژکارکرد تبدیل شده است و بخش عظیمی از بودجهٔ جاری کشور را هم می‌بلعد. بدبختانه هر باندی برای خود شبکه‌ای از رسانه هم در اختیار دارد که به محض برکناری یکی از اعضا، قیل و قالش به آسمان می‌رود! مگر در برنامه‌های اعلامی، همیشه قرار نبوده دولت کوچک و چابک و کارآمد شود؟ پس چرا هر چه زمان گذشته، این دستگاه حجیم‌تر و تنبل‌تر و ناکارآمدتر شده و کار به این نقطهٔ اسفبار رسیده است؟ امیدوارم پس از فرونشستن آتش بندرگاه رجایی، دولت تیم بی‌طرف و متخصصی را مأمور تحقیق و تهیهٔ گزارشی از وضعیت سازمان بنادر در طول چند سال اخیر کند و آن را به آگاهی مردم هم برساند.

آخرین سناریوی قابل تحلیل، حادثه بودن این رخداد سیاه است. مثلا ممکن است بدلیل محرمانه بودن محموله، به کارگران اطلاع دقیقی داده نشده و فقط به آن‌ها دستور داده شده که بار را جابجا کنند. در نتیجه، کارگران بی‌خبر از ماهیت خطرناک مواد، احتیاط لازم را رعایت نکرده‌اند. یک ضربه محکم یا جرقه کوچک در حین جابجایی، ممکن است باعث سوراخ شدن بشکه‌های درون کانتینر یا بشکه‌های درون سیلو‌های بزرگتر شده و نهایتاً انفجار شدیدی را رقم زده باشد.

لازم به تاکید است که در بازار داغ شایعه و گمانه و غلو، شنیدن برخی جفنگیات هم چیز بعیدی نیست. بعنوان نمونه: کانال تلگرامی افق رویداد (سام آریامنش) بیان داشته است که صبح روز شنبه ساعت ۳.۱۸ یک کشتی خاص وارد بندر شهید رجایی شد. نقل کرده که عباس نژاد رئیس بندر «شهید رجایی» بیان کرده که، طبق ضوابط موجود، ورود این ماده خطرناک به بندر شهید رجایی اکیداً ممنوع است. با این حال، بامداد روز شنبه ساعت ۳:۱۸ یک کشتی با پرچم یکی از کشور‌های آسیای شرقی درخواست پهلوگیری داشت. هنگام بازرسی، کاپیتان کشتی اعلام کرد که مالک اجازه بازرسی نمی‌دهد.». ادعا شده، مدیر بندر رجایی در ادامه فاش کرد: «چند دقیقه پس از این اتفاق، آقای ح. ر. عارف" (پسر عارف معاون پزشکیان) با من تماس گرفت و تأکید کرد که اجازه پهلوگیری بدون بازرسی داده شود. در پاسخ گفتم تنها با امضای وزیر راه و ترابری می‌توان چنین مجوزی صادر کرد. اما ایشان تهدید کرد که در صورت مخالفت، پدرش که معاون رئیس‌جمهور است، مستقیماً دخالت خواهد کرد.» (شعار سال: از شهروندان تقاضا می‌شود با استفاده و استناد به رسانه‌های رسمی، از پذیرش این نوع شایعات بشدت دوری کنند).

برآورد خسارت‌ها و درس‌ها برای آینده:
از بعد خسارات جانی پیش بینی می‌شود که تعداد کشته‌های این حادثه به بالای ۵۰ نفر برسد. مجروحین حادثه نیز رقمی در حدود هزار نفر را نشان می‌دهد. پیش بینی‌های اولیه بیان می‌دارد که خسارات مالی بندر و هزینه‌های لازم برای شروع مجدد فعالیت‌ها، رقمی نزدیک به یک میلیارد دلار باشد.
برخی از رسانه‌ها به نقل از حامد پاک طینت بیان داشته اند که، خسارات غیرمستقیم برای بندری که روزانه ۱۰۰۰ کامیون کالا ترانزیت می‌کند با بیش از نیمی از ورود و خروج کالایی کشور بزودی به ۲ میلیارد دلار خواهد رسید و بعید است بیمه‌های کشور یا حتی دولت بتواند در این شرایط به این راحتی حتی خسارات مستقیم را جبران کند (بخش خصوصی که بماند). ارزش جان‌های عزیزی که قابل قیمتگذاری نیست و هیچ کس نمی‌تواند رفتن آن‌ها را جبران کند. این حادثه چه خرابکاری باشد چه صرفا یک اتفاق، بی کوچکترین تردید اهمالی واضح است در مدیریت ریسک مهمترین بندر کالایی کشور. فقدان مدیریت ریسکی که غیر از خسارات جانی و مالی در محل، طی چند روز آینده تبعات محیط زیستی آن و طی دو هفته آینده تبعات اقتصادی آن هویدا خواهد شد.

فریبرز کلانتری در کانال تلگرامی خود نوشته که: حادثه انفجار اخیر در بندر شهید رجایی، فراتر از یک رویداد صنعتی یا لجستیکی، نشانه‌ای از شکنندگی زیرساخت‌های حیاتی اقتصادی کشور است. بندر شهید رجایی، به‌عنوان شاهراه اصلی واردات و صادرات غیرنفتی ایران، سالانه نزدیک به ۴۵ درصد از کل تجارت خارجی کشور را مدیریت می‌کند. از همین رو، هرگونه اختلال در عملکرد این بندر، مستقیماً بر شاخص‌های اقتصادی کلان اثرگذار خواهد بود.
در کوتاه‌مدت، این حادثه با ایجاد تأخیر در فرآیند تخلیه و ترخیص کالا، افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل، رشد هزینه‌های بیمه‌ای و احتمال آسیب به محموله‌های حساس، زنجیره تأمین داخلی را دچار اختلال می‌کند. بسیاری از صنایع، که وابسته به واردات مواد اولیه از مسیر این بندر هستند، ممکن است با کاهش تولید یا افزایش قیمت تمام‌شده مواجه شوند؛ اتفاقی که به طور مستقیم فشار تورمی بر اقتصاد وارد خواهد کرد. در میان‌مدت، آسیب به اعتبار لجستیکی ایران می‌تواند هزینه‌های تجارت خارجی را بالا ببرد. افزایش ریسک‌های عملیاتی باعث رشد حق بیمه‌های حمل‌ونقل دریایی خواهد شد و احتمالاً برخی شرکای تجاری را به سوی مسیر‌های جایگزین سوق می‌دهد. در شرایطی که ایران تلاش دارد نقش خود را در کریدور‌های ترانزیتی منطقه‌ای تقویت کند، تضعیف اعتماد به امنیت بنادر می‌تواند مانعی جدی بر سر این مسیر باشد.
بُعد نگران‌کننده‌تر ماجرا زمانی آشکار می‌شود که فرضیه خرابکاری یا سوءمدیریت مطرح شود. در صورت اثبات خرابکاری، ریسک‌های ژئوپلیتیکی و سرمایه‌گذاری ایران افزایش می‌یابد و تبعات آن تنها محدود به بندر شهید رجایی نخواهد بود. حتی در صورت نبود سناریوی خرابکاری، ضعف در مدیریت ایمنی مواد خطرناک و نبود سیستم‌های اطفای سریع، زنگ خطری برای سایر زیرساخت‌های حیاتی کشور محسوب می‌شود.
امروز، انفجار بندر شهید رجایی، تنها یک حادثه نیست؛ بلکه آزمونی برای سنجش تاب‌آوری اقتصادی کشور در برابر بحران‌های زیرساختی است. مدیریتی که بتواند با شفافیت، سرعت و تدبیر از دل این بحران عبور کند، می‌تواند علاوه بر ترمیم خسارات، سرمایه اجتماعی و اعتماد اقتصادی را نیز بازیابی کند. در غیر این صورت، این حادثه می‌تواند به نقطه آغازی برای روندی فرسایشی در تجارت خارجی و اقتصاد ملی بدل شود.

پایگاه تحلیلی خبری شعار سال، برگرفته از منابع گوناگون