شعارسال: در سال های اخیر مشکلات اجتماعی شکل جدیدی به خود گرفته است. این مساله مسئولان و جامعه شناسان را واداشته است که به بررسی مهم ترین مسائل اجتماعی بپردازند.

مشکلات اجتماعی موجود در موقعیت های مختلف خود را بروز می دهند. تجاوز به کودکان، تجاوز به زنان، آتش زدن خودرو خود در ملا عام و ... می توانند نمود های بیرونی بسیاری از مشکلات اجتماعی باشند.

اما مهم ترین مشکلات اجتماعی کشور چیست؟

سال گذشته مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری در مقاله ای با عنوان «آینده پژوهی ایران در سال ۱۳۹۶» به ۱۰۰ مساله اصلی کشور پرداخت. در این مقاله به مسائل اجتماعی پانزده سهم، داده شده است. اما با در نظر گرفتن مسائل زیست محیطی و ... که جنبه اجتماعی دارند به ۵۲ چالش اجتماعی بر می خوریم. یعنی بیش از نیمی از مسائل اصلی کشور اجتماعی است.

از نظر کارشناسانی که مسائل کشور را در این مقاله بررسی کرده اند فساد سیستمی مهم ترین چالش اجتماعی کشور است.

اولویت بندی مسائل اجتماعی کشور در گزارش «آینده پژوهی ایران در سال ۱۳۹۶»

اما با وجود مشکلات اجتماعی فراوان مثل اعتیاد، طلاق، خودشیفتگی، خشونت و .. چرا فساد به عنوان مهم ترین مشکل اجتماعی شناخته شده است؟ فساد چگونه می تواند بر سایر چالش های اجتماعی اثر بگذارد؟

دکتر نیره توکلی جامعه شناس که فساد را مهم ترین مشکل اجتماعی کشور می داند، به بررسی این مساله می پردازد. به اعتقاد او فساد بر همه پدیده های کشور تاثیر گذاشته است. وی معتقد است ، بدترین جلوه فساد این است که در حال حاضر فساد به شبکه های مویرگی منتقل شده است. یعنی در هر پدیده ای که مسائل مالی دخالت دارد فساد هم به وجود می آید. رواج این فساد موجب شده است هر کار ناسالم و غیرقانونی به راحتی توجیه شود. در چنین شرایطی رفتار سالم و قانونمند و هر اقدامی ضد فساد ابلهانه به نظر می آید. به طوریکه فساد قاعده شده است و فاسد نبودن استثنا.

این جامعه شناس ادامه داد: این جو باعث شده که فساد یک شبکه مویرگی پیدا کند. در حال حاضر فساد را در حوزه انرژی، تخریب محیط زیست، ارتشا، گران فروشی، انواع قانون شکنی ها، کاربری املاک و.. می بینیم. در واقع هر شخصی در هر موقعیتی تنها به سود فکر می کند. اگر در کاری پول وجود داشته باشد افرادی به راحتی مرتکب فساد می شوند. حتی اگر قانون شکسته شود، محیط زیست نابود شود، حق همسایه نادیده گرفته شود و...

فساد ریشه همه مشکلات
توکلی بر خلاف بسیاری از کارشناسان و مسئولان مشکلات اقتصادی را مهم ترین مساله کشور نمی داند: معیار هایی که برای زیر خط فقر بودن و بدبخت بودن مردم گفته می شود را اصلا نمی پذیرم. مشکل فقط فقر نیست بلکه انتظار مردم این است که احساس کنند در محیط امنی هستند. مردم باید احساس کنند اگر فاسد نباشند و متناسب با اهدافشان تلاش کنند به اهداف مورد نظر خود می رسند. در چنین جامعه ای که به قول "امیل دورکیم" «رسیدن به هدف با راه هایی که برای رسیدن به هدف طی می شود تناسب ندارد» مردم احساس می کنند هرچقدر قانونمند و سالم باشند ممکن است به هدف نرسند. این احساس موجب ناامنی فکری خواهد شد.

مشکل اصلی جامعه ما فقر اقتصادی، عدم امنیت اقتصادی و سر گرسنه بر زمین گذاشتن مردم نیست. با اینکه درآمد ما با کشور های پیشرفته قابل مقایسه نیست، اما در حال حاضر متوسط زندگی مردم از لحاظ متراژ خانه، دارایی، تغذیه، مصرف سوخت و انرژی و سفر های خارجی در مقایسه با بسیاری از کشور ها از وضعیت مناسب تری برخوردار است. این مساله را می توان در سوبسید های دریافتی مردم و همچنین نحوه خرج کردن گردشگران ایرانی مشاهده کرد.

چرا فساد افرایش یافته است؟
توکلی گفت: قبل از مطرح شدن جامعه مدنی و شهروندی در دوران قاجار، حاکمان کوچکترین مسئولیتی در قبال نحوه هزینه کرد بودجه احساس نمی کردند و فساد در شکل سنتی آن وجود داشت. وقتی وارد دوره مدرن شدیم تک و توک افرادی آمدند که با فساد مبارزه می کردند. افرادی مثل امیر کبیر و مصدق که به عنوان اسطوره ضد شناخته شدند.

این جامعه شناس افزود: علت رشد همه جانبه فساد در سال های اخیر وجود بازار دولتی و آزاد در کنار هم است. وقتی در کنار بازار آزاد بازار دولتی وجود دارد، عده ای کالا هایی با رانت دولتی به دست می آورند و در بازار سیاه می فروشند. این مساله در دوران جنگ و تحریم شدت بیشتری می گیرد. در دوران جنگ نکات مثبتی اتفاق افتاد که از این روند جلوگیری شد. زمان نخست وزیری دوران جنگ سیاست کوپنی و جیره بندی متداول شد. در این شرایط در کنار بازار آزاد یک سری سیاست های سوسیالیسیتی هم وجود داشت داشت. این سیاست ها تا چند سال ادمه پیدا کرد و فساد هم تا حدودی کنترل می شد.

توکلی افزود: از دوره اول احمدی نژاد شفافیت کاملا از بین رفت و زمینه فساد مهیا شد. عدم شفافیت در مورد تامین ارز و فروش نفت و انتقال کالا ها تا حدی از الزامات دوران تحریم است، اما این عدم شفافیت موجب فسادی شد که خروجیِ آن میلیارد ها دلار پول مفقود شده در حوزه های مختلف بود.

جرثقیل ها نماد فساد!

این جامعه شناس گفت: نماد این فساد جرثقیل هایی است که در سراسر شهر سر بر آورده اند. در حالی که تهران ظرفیت این همه ساختمان های بلند مرتبه را، به ویژه در کوچه پس کوچه های شمال شهر، ندارد. شمال شهر یکسره در اختیار تجاوز برج سازان به محیط زیست قرار داده شده تا هربلایی که می خواهند بسر آن بیاورند. اکنون شاهد آن هستیم که به یکباره تکنولوژی ساختمانی میلیاردی و بیلیاردی کل شهر را فرا گرفته است. جرثقیل هایی که حتی همه ایام تعطیل، از ایام سوگواری گرفته تا روز های جشن و حتی در روز هایی که آلودگی هوا چندین برابر حد مجاز است بی وقفه کار می کنند و دود گازوئیل به حلق مردم می فرستند.

این ساخت و ساز ها تا حدی روشن می کند پول هایی که گم شد از کجا سر بر آورده است! این برج ها و جرثقیل ها با سرمایه عادی به دست نمی آید. این ها نماد مشخص فسادی هستند که از دوره احمدی نژاد به حد انفجار رسیده است. اثرات این انفجار برگشت ناپذیر است. هوایی که در سال ۹۰ روز آلوده است قابل برگشت نیست.

نقش مردم در فساد و مشکلات اجتماعی
توکلی گفت: فساد های موجود باعث شده است مردم احساس کنند در مقابل این شبکه بزرگ فساد کاری از دستشان ساخته نیست. البته بی تفاوت نشده اند بلکه به قانون بی اعتنا شده اند. فکر می کنند هرکس باید گلیم خودش را بیرون بکشد.

این جامعه شناس ادامه داد: البته همیشه این پرسش مطرح است که نظام اجتماعی مهم است یا افراد. این دو باهم رابطه متقابل دارند. هرچند تاثیر نظام اجتماعی سریع تر است، اما همین نظام از افرادی تشکیل می شود که وقتی وارد نظام می شوند سریع جذب همان مکانیسم نظام می شوند و فساد را بازتولید می کنند. مانند کارمندان اداری یا برندگان انتخابات که به سرعت جذب نظام موجود می شوند.

مردم به صورت فردی نمی توانند جلوی فساد را بگیرند. مردم اگر بتوانند نقشی ایفا کنند در قالب تشکل های مدنی است؛ که در حال حاضر تشکل های موجود در کشور بسیار ضعیف هستند. حتی دولت با آن ها ضدیت می کند. اگر قرار بر مقابله با فساد باشد باید فرصت داده شود تا مردم در قالب تشکل های مدنی و محیط زیستی فعالیت کنند. وگرنه افراد به تنهایی به دیوانگانی تبدیل می شوند که مثلدن کیشوتفقط با شمشیر به جنگ دشمن خیالی می روند.

این جامعه شناس در پایان گفت: برای شکل دهی مناسب به رفتار مردم باید اراده حاکمتی در حوزه های آموزش و... وجود داشته باشد. اگر سطح برنامه های سرگرم کننده بی معنی و بی محتوا صدا و سیما را با برنامه های آموزشی قانون مداری و محیط زیستی مقایسه کنید متوجه می شوید انگار اراده ای جمعی برای حمایت از نهاد های مدنی که در قالب آن مردم بتوانند نقش خود را در جامعه ایفا کنند وجود ندارد.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت تحلیلی – خبری فرارو ، تاریخ انتشار: 15 تیر 1397، کد خبر: 365476، www.fararu.com