کارشناسان تأکید می‌کنند پیش از احداث جاده باید تونل‌ها و مسیرهای امن برای عبور حیات وحش ایجاد کرد

امروز که برای ازدست‌دادن یوزها نگرانیم، یادمان نبود سال‌ها قبل که جاده می‌ساختیم حواسمان به حیات‌وحش باشد. شمار قابل‌توجهی از یوزپلنگ‌ها، گورخرها، گوزن‌ها و سایر جانوران وحشی، مستقیم و غیرمستقیم با جاده‌کشی از بین رفته و وضع اندک تعداد باقیمانده آنها نیز تأسف‌آور و حتی فاجعه‌بار است.

شعار سال: جاده ترانزیتی مشهد یکی از همین جاده‌هاست که تاکنون یوزهای بسیاری را در محدوده میاندشت - عباس‌آباد قربانی عبور خودروها کرده است؛ یوزهایی که برای بقا، عرض جاده را به‌دنبال طعمه طی می‌کنند و جاده‌ای که منطقه زیست‌شان را قطعه‌قطعه کرده است. هم‌اکنون ایمن‌سازی‌ این جاده با فنس‌کشی و ایجاد زیرگذر سبز عبور حیوانات در دستور کار است و اجرای آن آغاز شده تا یوز، ‌بیشتر بماند و جاده‌ها کمتر نفرین شوند.

جاده‌ای که از مدتی قبل فنس‌کشی و ایمن‌سازی‌ آن برای عبور یوزها و دیگر حیوانات وحشی آغاز شده، یکی از محورهای اصلی کشور بوده و بخشی از جاده ترانزیتی تهران - مشهد است که از حاشیه مرز شمالی منطقه حفاظت‌شده توران عبور می‌کند و ‌یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های یوزپلنگ آسیایی محسوب می‌شود. هوشنگ ضیایی، کارشناس برجسته حیات‌وحش در گفت‌وگو با همشهری بیان می‌کند: ایمن‌سازی‌ محل عبور یوزها و همچنین ایجاد تونل برای عبور حیوانات، ‌در شرایطی که جاده از قبل احداث شده، بهترین چاره است تا خسارت‌ها کاهش یابد. او البته می‌گوید: ‌ای کاش قبل از احداث جاده به این مسئله فکر می‌شد.

به‌گفته ضیایی، عبور از تونل برای حیات‌وحش دشوار است. بنابراین بهتر است برای عبور خودروها تونل احداث شود؛ به‌طوری‌که عبور و مرور حیات‌وحش هم از روی تونل فراهم شود. توصیه‌ای که به گفته این کارشناس در مورد احداث بزرگراه تهران - شمال بارها بر آن تأکید شده این است که در مسیر بزرگراه، تونل‌های طولانی ایجاد شود تا جاده کمتر به جنگل و حیات‌وحش آسیب برساند؛ «بزرگ‌ترین تهدید حیات‌وحش، تصادفات جاده‌ای است. در منطقه یزد، بیشترین تلفات را داشتیم. آهو از جاده رد می‌شد و یوزها هم برای شکار، ‌به‌دنبالشان بودند. وقتی جاده احداث شود، ‌مسیر مهاجرت حیوانات قطع می‌شود. قوچ‌ها و میش‌های منطقه لار نیز از جاده آسیب دیدند؛ زمستان‌ها به خجیر و سرخه‌حصار می‌آمدند اما از زمان احداث جاده دماوند و جاده‌های اطراف، این عبور و مرور قطع شده است.»

وضعیت امیدوارکننده توران

ایمن‌سازی‌ کریدور عبور یوزها و احداث تونل حیات‌وحش، ‌یکی از اقداماتی است که در منطقه حفاظت‌شده توران در حال اجراست. اما این منطقه حفاظت‌شده از سال‌ها قبل درگیر مسائلی است که زیست جانوران وحشی را با تهدید روبه‌رو کرده و خوشبختانه در سال‌های اخیر اقدامات ارزشمندی برای کاهش اثرات مخرب آن در حال انجام است.

حضور دام‌های عشایری یکی از این مشکلات بود که ضیایی آن را بزرگ‌ترین معضل توران می‌خواند. رقابت غذایی ایجادشده میان دام‌ها و جانوران وحشی منطقه، حمله سگ‌های گله به حیوانات وحشی در پارک ملی توران، اشغال آبشخورها توسط دام‌ها و حضور شکارچیان به‌واسطه حضور دامداران ازجمله عواملی است که توران و ساکنانش را با تهدید مواجه می‌کند. البته کنترل چرای دام و خرید دام‌ها توسط سازمان محیط‌زیست، ‌کمک بزرگی به رفع این تهدید کرده است. ضیایی می‌گوید: اقدام محیط‌زیست برای خرید آغل‌ها و گوسفندان، بزرگ‌ترین قدم برای ارتقای حفاظت از حیات‌وحش توران است؛ منطقه‌ای که یوز‌ها، گورخرها، زاغ‌بورها و خزندگان بسیاری در این منطقه زندگی می‌کنند.

پارک ملی لار که مدتی به منطقه حفاظت‌شده تبدیل شد و دوباره به‌عنوان پارک ملی فعالیت خود را ادامه داد نیز قربانی همین چرای دام است. لار، ‌مهم‌ترین زیستگاه ماهی قزل‌آلای خال قرمز است. حضور دام‌ها و چرای آنها موجب عدم‌رشد کافی و به گل رسیدن گیاهان و در نتیجه عدم‌حضور پروانه‌ها و لارو آنها شده؛ لاروی که غذای ماهی قزل‌آلاست. به گفته ضیایی شستن گوسفند‌ها در آب رودخانه این منطقه نیز موجب ورود سم‌هایی به آب می‌شود که دامداران به پشم گوسفندان می‌زنند و این مسئله ازت و نیترات آب را زیاد می‌کند؛ آبی که به مصرف شرب تهران هم می‌رسد.

این استاد دانشگاه در مورد توران نیز اظهار امیدواری می‌کند که اندک دام باقیمانده نیز از منطقه خارج شود و با وجود خشکسالی، چشمه‌ها لایروبی شده تا حیوانات آهسته به این زیستگاه برگردند.

گورخر، قربانی میهمان‌های ناخوانده

فقط یوز نیست که در توران با تهدید روبه‌روست. میهمان‌های ناخوانده این منطقه، جمعیت گورخرها را نیز با بحران مواجه کرده‌اند. ضیایی می‌گوید که در مناطق حاشیه کویر، گورخر ایرانی وجود داشت. آماری که چند سال قبل تا هزار و دوهزار رأس هم اعلام می‌شد اما اکنون جمعیت گورها حدود 150 تا 200 رأس برآورد می‌شود؛ «گورها روزی یک‌بار باید آب بخورند اما آبشخورشان اشغال شده و ناگزیر برای خوردن آب به آن سوی جاده می‌رفتند و در همین رفت‌وآمد بسیاری از گورها با خودروهای عبوری تصادف کرده و تلف می‌شدند.»

عامل مهم دیگر در کاهش جمعیت گورها در ایران، شکار غیرمجاز است؛ این موضوعی است که هم ضیایی بر آن تأکید می‌کند و هم اسماعیل کهرم، استاد برجسته محیط‌زیست. کهرم می‌گوید:‌ «گورخر بر اثر شکار از بین رفت. این حیوانات اطراف شاهرود، اسب‌کشان و خارتوران زندگی می‌کردند و شکارچیان به‌راحتی این حیوانات را که به‌صورت گله‌ای زندگی می‌کنند، شکار می‌کنند. اما یوز بر اثر ندانم‌کاری و کمبود طعمه اصلی‌اش یعنی آهو و جبیر از بین رفت. آهو که شکار شد، یوز دیگر طعمه‌ای نداشت.»

بخشی از آنچه کهرم به‌عنوان ندانم‌کاری بر آن تأکید می‌کند لطمه‌ای است که دامداران از ترس و برای حفاظت از دام‌شان بر یوز وارد کرده‌اند و لطمه‌ای که جاده‌کشی‌ها و قطعه‌قطعه کردن منطقه زیست یوز بر این حیوان تحمیل کرده است؛ «‌جاده‌کشی و قطعه‌قطعه کردن زیستگاه، یوزها را تنها کرد، امکان جفت‌گیری را از آنها گرفت و جمعیت‌شان را تهدید کرد.»

تلاش برای ارتقای امنیت یوزها

به‌جز ایمن‌سازی‌ کریدور عبور یوزها و احداث تونل سبز برای عبور حیوانات وحشی، سامانه‌های عرفی دامداران واقع در پارک ملی توران نیز خریداری شده، گشت‌ها و کنترل منطقه تشدید شده و آب و علوفه طعمه یوزها یعنی آهوان، قوچ‌ها و میش‌ها تأمین می‌شود.

عباسعلی دامنگیر، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان سمنان این خبر را هفته گذشته اعلام کرد و گفت: تعداد پاسگاه‌های محیط‌بانی و تعداد نیرو و خودرو نیز افزایش یافته تا امنیت 30قلاده یوز توران ارتقا یابد. هرچند ضیایی این آمار را نه تأیید می‌کند و نه تکذیب؛ چراکه مشخص نیست، عدد 30قلاده با بررسی دوربین‌های تله‌ای به‌دست آمده یا برآورد شده است.