شعار سال :  استان گیلان از نظر جمعیت، مساحت، توان و پتانسیل منابع طبیعی و نظایر آن، قابل مقایسه با کشورهای نروژ و سوئد است در حالی که از نظر بالفعل کردن پتانسیل ها قابل مقایسه با آن ها نیست و شکاف عمیقی بین جایگاهی که باید داشته باشد با جایگاهی که در حال حاضر در آن قرار دارد، وجود دارد.

این یادداشت نگاهی خواهد داشت به تراکم جمعیت روستایی و شهری، سرانه زمین کشاورزی ، محیط زیست و رانت قابلیت های سرزمینی و مهاجرت به روستا در استان گیلان. طرح این مباحث، لزوم توجه به برنامه ریزی توسعه روستایی در استان گیلان را تبیین می نماید:

۱- براساس نتایج قطعی سرشماری سال۹۰، جمعیت کشور ۲۸٫۵ درصد روستایی و ۷۱٫۴ درصد شهری می باشند، اما این نسبت در استان گیلان ۷/۳۹ روستایی و ۳/۶۰ شهری است. مسن‌ترین جمعیت استانی کشور در گیلان است. از جمعیت کل کشور (سرشماری۱۳۹۰-۷۵ میلیون نفر)، ۳/۳درصد در این استان ساکن می باشند. استان گیلان بعد از استان تهران بیشترین تراکم جمعیتی را داراست. با توجه به جمعیت بالای روستایی در استان به نسبت متوسط کشور، ضرورت دارد برای این جمعیت، برنامه ریزی های دقیقی صورت گیرد.

۲- گیلان با حدود ۴/۱میلیون هکتار مساحت، ۸/۰ درصد از مساحت کل کشور را داراست و از نظر مساحت از جمله استان های کوچک کشور به حساب می آید. ۲۴ درصد از اراضی استان، دارای کاربری بوده و از این منظر دارای رتبه هفتم در کشور است. از مجموع حدود ۷/۱۷میلیون هکتار اراضی زیرکشت محصولات زراعی و باغی در سال ۸۹ درکل کشور، حدود ۲۵۳ هزار هکتار(۴/۱ درصد) در استان گیلان قرار داشته است . میانگین سرانه زمین در استان گیلان در مقایسه با کل کشور و برخی نقاط دنیا در سطح پایینی قرار دارد.

از نظر عموم و بسیاری از کارشناسان، سرانه پایین زمین کشاورزی در استان گیلان با حاصلخیزی آن توجیه می شود. میانگین اراضی کشاورزی این استان در بین کلیه بهره برداران روستایی (اعم از زمین دار و بی زمین) حدود ۷/۰ هکتار است. این رقم حدود ۵۸ درصد میانگین اراضی کشاورزی در استان مازندران که دارای اقلیمی مشابه گیلان است، می باشد .سرانه زمین کشاورزی در استان گیلان (به نسبت کل جمعیت استان) حدود ۱/۰ هکتار است که ۴۱ درصد سرانه زمین درکل کشور (۲۴۰۰ مترمربع) می باشد. برای مزید اطلاع، سرانه زمین کشاورزی در کشورهای اقیانوسیه: ۱٫۸هکتار، کشورهای آمریکایی: ۷/۰ هکتار، کشورهای اروپایی: ۴/۰ هکتار و در کشورهای آسیایی: ۲/۰ هکتار می باشد. وضعیت اشتغال زایی بخش کشاورزی در حال حاضر در استان گیلان ۳۶٫۱ درصد است؛ بنابراین ، سرانه پایین زمین کشاورزی ، ضرورت برنامه ریزی برای بهره وری بیشتر از آن را اجتناب ناپذیر می سازد .

۳- تردیدی نیست که استان های شمالی کشور تفاوت کلیدی با سایر نقاط کشور دارند . اقلیم و اکوسیستم و جغرافیای آن ها، پایدارترین اقلیم و محیط زیست کشور است. اگر چه این استان ها ، بیشترین تاثیرات نامطلوب را از مداخلات انسانی گرفته اند و اکو سیستم و محیط زیست آنها ناپایدار شده است؛ اما ، با همین شرایط ، برنامه ریزی توسعه، بویژه توسعه روستایی به دلیل برخورداری از رانت چند برابری قابلیت های سرزمینی (آب، زمین حاصلخیز، منابع طبیعی اعم از جنگل، دریای خزر و …)، اثربخش و موثرتر خواهد بود و می تواند گیلان را به یکی از استان های پیشرفته و توسعه یافته تبدیل نماید.

به نظر می رسد یکی از دلایل این که به امر برنامه ریزی توسعه به طور اعم و توسعه روستایی به طور اخص در استان گیلان اهمیت چندانی داده نمی شود و یا استان گیلان با مشکلات عدیده ای چون بیکاری و … مواجه است، وجود همین رانت سرزمینی است؛ در واقع، وقتی یک منطقه یا کشوری قابلیت های ویژه دارد، یعنی از رانت طبیعی مانند محیط زیست انسانی مناسب، آب، منابع طبیعی و معدنی برخوردار است، کمتر به برنامه ریزی و بهره وری منابع اهمیت داده می شود و پدیده ای چون بیماری هلندی یا نفرین منابع، در چنین شرایطی استعداد ظهور پیدا می کند .

از نظر نگارنده استان گیلان به عارضه نفرین منابع گرفتار شده است و دلایل و مصادیق آن نیز فراوانند . با این همه منابع ، پدیده بیکاری در گیلان نگران کننده است . محیط زیست و منابع طبیعی استان به سرعت تخریب می شوند … وقتی چنین تصور می شود که آب و جنگل ، مشکلات ناشی از آلودگی های نفتی، نیروگاه ها، صنایع، فعالیت های کشاورزی و فضولات خانگی و … را حل می کند و نسبت به حفظ میراث طبیعی و محیط زیست دغدغه جدی دیده نمی شود ، نباید انتظار داشت که شرایط بهبود یابد و از محیط طبیعی خواست مسئولیت حل مشکلاتی که جامعه مدرن ایجاد کرده است را به عهده بگیرد ! .

مطالعات میکروبی انجام شده مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در خصوص میزان آلودگی دریای خزر ، نشان می دهد آب های ساحلی و شناگاه های دریای خزر از نظر آلودگی در وضعیت بحرانی است، و شاخص های بهداشتی در وضعیت مناسبی قرار ندارند. آب رودخانه ها به فاضلاب انسانی و فاضلاب ناشی از محل های پرورش دام و طیور ، سموم کشاورزی و … آلوده بوده و میزان آلودگی آب ورودی به دریا بسیار بالا می باشد و …

۴- موضوع مهم دیگری که باید به آن توجه شود مهاجرت به استان گیلان به ویژه در مناطق روستایی است که روند هشدار دهنده ای دارد. مهاجرت یک جریان خزنده است و به تدریج آثارش را نشان می دهد. استان گیلان یکی از مقاصد عمده مهاجرین است و پیش بینی می گردد با توجه به برخورداری از قابلیت های سرزمینی و تحت تاثیر تغییرات آب و هوایی و خشک سالی فزاینده در کشور، به سرعت این پدیده افزوده شود. آمار نشان می دهد، رشد جمعیت مهاجران بین استان‌های کشور در طول سه دهه گذشته بیش از ۱۷ درصد بوده است. سیال بودن جمعیت مهاجراننیاز به برنامه ریزی‌های خدماتی و عمرانی را چند برابر نموده و لازم است تا همواره برنامه ریزی های جدید برای آن انجام پذیرد.

در یک پژوهش میدانی که اخیراً، نگارنده در یکی از روستاهای گیلان انجام داده است، اطلاعات نگران کننده ای درباره مهاجرت به این روستا بدست آمد. بیش از ۲۷ درصد از جمعیت ۱۰۰۰ نفری این روستا را مهاجرین تشکیل می دهند، بیش از ۲۰ درصد از آسیب های اجتماعی روستا (اعتیاد) در بین مهاجرین وجود دارد . مهاجرین آورده اجتماعی، انسانی و اقتصادی نازلی داشته اند. ارزان بودن زمین، آب فراوان، طبیعت زیبا و برخورداری از امکانات زیرساختی باعث شکل گیری این مهاجرت شده است . عدم سیاست گذاری منطقی، بی توجهی و ضعف نهادهای محلی، مثل شورا و دهیاری، نیز به تبعات نامطلوب آن دامن زده است. مهاجر پذیری روستا منجر به بورس بازی زمین و فروش و تغییر کاربری اراضی گردیده است.

ادامه روند کنونی مهاجرت، موجب تغییر در ترکیب جمعیتی، فرهنگی، اجتماعی و هویتی استان و به ویژه روستاهاخواهد شد. ظرفیت مهاجر پذیری روستاهای استان به نسبت اراضی مسکونی و جمعیتی آن پایین است .تراکم جمعیتی فراتر از ظرفیت روستاها، باعث فقر و بیکاری و آسیب های روانی، اجتماعی، زیست محیطی و فرهنگی خواهد بود. در حال حاضر تغییر در کارکردهای اقتصادی، کشاورزی، خدماتی روستاها بدون برنامه ریزی و ضابطه و بی هدف انجام می گیرد و این امر می تواند حیات روستاها را در آینده نه چندان دور به خطر اندازد و برنامه ریزی های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را پیچیده و در مواردی ناممکن نماید.

لازم به ذکر است، تمام اطلاعات مهم جمعیتی از قبیل تولد، مرگ و میر، ازدواج و … به شکل ثبتی موجود است، اما مهاجرت و ابعاد دقیق آن در هیچ ارگانی بررسی و ثبت نمی شود. مهاجرت پدیده‌ای پویا است و هرگز به شکل ثابت نیست و اغلب افراد با نمودهای بیرونی آن سر و کار دارند؛ بنابراین، باید ماهیت مهاجرت‌ها به طور مستمر و در ابعاد گوناگون مطالعه شود .

در برنامه پنجم توسعه ایران به توسعه روستایی و به موضوعاتی مانند بهسازی روستاها، ارتقاء شاخص‏های توسعه روستایی، حمایت مالی از کشاورزان از طریق اعطاء تسهیلات و گسترش بیمه اجتماعی روستائیان توجه شده و دولت مکلف است به منظور بهبود وضعیت روستاها در زمینه سیاست‌گذاری، برنامه ریزی راهبردی و نظارت و هماهنگی بین دستگاه‌های اجرائی، ارتقای سطح درآمد و کیفیت زندگی روستائیان و کشاورزان و کاهش نابرابری‌های موجود بین جامعه روستایی و عشایری و جامعه شهری حمایت لازم را از اقداماتی که در قانون برنامه ذکر شده، به عمل آورد.

با عنایت به آن چه گفته شد ، و نیز باتوجه به در جریان بودن تدوین برنامه ششم توسعه، ضرورت دارد از سوی استانداری ، سازمان مدیریت و برنامه ریزی و دیگر دستگاه های ذی ربط اجرایی استان گیلان در خصوص تدوین برنامه توسعه روستایی با دیدگاه توسعه متوازن منطقه ای و با لحاظ نمودن چالش های اساسی پیش رو ، تدابیر لازم اندیشیده شود.

در این گزارش از منابع زیر استفاده شده است:

۱- گزارش سرشماری سال ۹۰ مرکز آمار ایران

۲-گزارش وضعیت کشاورزی ایران – وزارت جهاد کشاورزی

۳-گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی

با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از وبسایت گیلان فردا، تاریخ انتشار11 مهر 1394،کد مطلب-

www.gilanefarda.ir