شعارسال: آب و خاک ثروت ملی و منابع ارزشمند کشور است و باید آسیب‌ها به این منابع در سایه برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های آبخیزداری همگام و سازگار با محیط زیست و متناسب با اقلیم به حداقل ممکن کاهش یابد. طرح‌های آبخیزداری، سندی فرادستی است که در یک حوضه آبخیز با مطالعه جنبه‌های طبیعی، اجتماعی و اقتصادی و با هدف اعمال مدیریت جامع حوضه آبخیز و حفاظت آب و خاک و پوشش گیاهی تهیه و تدوین می‌شود. به باور کارشناسان نقشه راه برای اجرای طرح‌های آبخیزداری ترسیم شده است و ابهامی وجود ندارد، اما مسلم است مشارکت مردم، بسیج و امکانات استانی ظرفیت خوبی برای اجرای طرح‌های آبخیزداری و حفظ عرصه‌های منابع طبیعی است.

طرح‌های آبخیزداری شامل دو بخش عملیات مکانیکی مربوط به ساخت و سازهایی مانند بند سنگ و ملات، بند خاکی، استخر ذخیره آب، بند توری- سنگی و کانال بتنی و عملیات زیستی شامل کپه‌کاری، نهال‌کاری و بذرپاشی است. تغذیه سفره آب‌های زیرزمینی، مقابله با خشک‌سالی‌ها، کنترل عوامل فرسایش آبی و افزایش پوشش گیاهی مراتع از مزایای اجرای طرح‌های آبخیزداری است و شناخت ضعیف از حوضه‌های آبخیز، کمبود نیروی انسانی متخصص، ضعف در مدیریت یکپارچه و کمبود اعتبار از چالش‌های اجرایی شدن طرح‌های آبخیزداری است. در نظر گرفتن اعتبار از صندوق توسعه ملی به دستور مقام معظم رهبری برای اجرای طرح‌های آبخیزداری نشان از ضرورت و اهمیت موضوع دارد و اکنون وظیفه مسئولان است که با اتخاذ تصمیم‌های هوشمندانه و کارشناسی برای حفظ آب و خاک تلاش کنند. امسال هفت هزار میلیارد ریال معادل 22 میلیون دلار از محل صندوق توسعه ملی برای آبخیزداری و آبخوانداری در کشور تخصیص داده شد و از این میزان حدود 21 میلیارد ریال برای اجرای عملیات آبخیزداری به استان سمنان اختصاص یافت. حداقل 10 درصد از مجموع 291 روستای استان سمنان با چالش کم‌آبی مواجه است و اجرای طرح‌های آبخیزداری نقش مهمی در تقویت سفره آب‌های زیرزمینی و کاهش تنش آبی دارد.

بیش از 96 درصد استان سمنان در بخش اصلی فلات مرکزی قرار دارد و دارای مساحتی بیش از 9 میلیون هکتار است که بیش از پنج میلیون هکتار آن مناطق بیابانی و نیمه‌خشک است. با توجه به اهمیت اجرای طرح‌های آبخیزداری برای حفظ منابع پایه آب و خاک میزگردی با عنوان «ضرورت اجرای طرح‌های آبخیزداری» برگزار شد. در این میزگرد، علینقی حیدریان، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان، حسین شاهینی، مدیر امور آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان، سید علی اصغر هاشمی، معاون پژوهشی و فناوری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان، و مهران مختارزاده، مشاور سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان سمنان، حضور داشتند.

در این میزگرد مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان با بیان این‌که آبخیزداری یک ضرورت برای حفظ عرصه‌های منابع طبیعی است، گفت: اجرای طرح‌های آبخیزداری محدود به خشک‌سالی نیست و در سال‌هایی که بارندگی خوب و ترسالی وجود دارد نیز باید اجرا شود. حیدریان افزود: حفظ خاک، جلوگیری از فرسایش خاک، جلوگیری از رسوب و تله‌گذاری در مسیر حرکت سیلاب برای کاهش و کنترل سرعت مخرب حرکت رواناب و تقویت سفره آب‌های زیرزمینی از جمله مزایای اجرای طرح‌های آبخیزداری است. وی ادامه داد: خشک‌سالی، فقر آبی و کاهش نزولات جوی ضرورت اجرای طرح‌های آبخیزداری را دو چندان می‌کند. مشاور سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان سمنان در تعریف آبخیزداری گفت: به مجموعه اقدام‌ها و عملیات مکانیکی و غیرمکانیکی که برای کاهش سرعت مخرب سیلاب، جلوگیری از حرکت خاک، حفظ خاک و نگهداری آب برای نفوذ در خاک انجام می‌شود، آبخیزداری گفته می‌شود. مختارزاده ابراز داشت: طرح‌های آبخیزداری به صورت مستقیم برای تقویت سفره آب‌های زیرزمینی احداث نمی‌شود، اما به دلیل اجرای طرح‌های آبخیزداری در مسیر سیلاب به صورت خود به خود سفره آب‌های زیرزمینی تقویت می‌شود.

نبود درک مشترک چالش اجرای طرح‌های آبخیزداری

معاون پژوهش و فناوری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان سمنان هم گفت: تمام کشورهای خشک، نیمه خشک و جنگلی نیازمند اجرای طرح‌های آبخیزداری هستند. هاشمی ابراز داشت: اهمیت اجرای طرح‌های آبخیزداری بر کسی پوشیده نیست، اما در درک مفهوم ضرورت اجرای این طرح‌ها مشکلاتی وجود دارد. وی افزود: اقدام‌های اولیه در بخش آبخیزداری از سال 1350 در استان سمنان شروع شد و در دهه 60 نیز مورد توجه قرار گرفت که نشان از توجه به اهمیت اجرای طرح‌های آبخیزداری است، اما درک مفهوم آن در مدیریت کلان به خوبی شکل نگرفته. هاشمی اضافه کرد: آبخیزداری یک فرآیند رفت و برگشتی است و برای برنامه‌ریزی یکپارچه در حوضه آبخیز باید به این اصل توجه شود. وی با بیان این‌که اجرای طرح‌های آبخیزداری محدود به انجام کارهای مکانیکی مانند ایجاد بندهای سنگ و ملات نمی‌شود، تصریح کرد: اجرای طرح‌های زیستی مانند نهال‌کاری و کپه‌کاری نیز جزو عمیات آبخیزداری محسوب می‌شود که اجرای این طرح‌ها نیازمند درک مفهوم درست است. هاشمی گفت: در سه دهه اخیر کارهای ارزشمندی در حوضه آبخیزداری انجام شده، اما برای رسیدن به یک درک مشترک و شکل‌گیری مدیریت کلان و جامع در حوضه آبخیزداری باید آسیب‌شناسی شود.

حفظ منابع آب و خاک در گرو توجه به آبخیزداری

مدیر امور آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان سمنان نیز ابراز داشت: در بسیاری از کشورهای دنیا صرف نظر از تقسیمات سیاسی، حوضه آبخیز و آبریز اساس و واحد برنامه‌ریزی در نظر گرفته می‌شود. شاهینی با بیان این‌که پایه فعالیت‌های کشاورزی در حوزه‌های مختلف آب و خاک است، افزود: مدیریت و برنامه‌ریزی جامع و یکپارچه لازمه و شرط استفاده اصولی از منابع آب و خاک در یک حوضه آبخیز است که راهکار تحقق این راهبرد توجه به آبخیزداری و اجرای طرح‌های آبخیزداری است. وی با بیان این‌که منابع اصلی تأمین آب در مناطق کویری استان سمنان قنات است، یادآور شد: حفظ قنات‌ها اهمیت زیادی دارد و یکی از نتایج اجرای طرح‌های آبخیزداری مانند ساخت بند خاکی و بند سنگ و ملات حفظ قنات‌هاست. مدیر امور آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان سمنان گفت: اجرای طرح‌های آبخیزداری در بالادست قنات‌ها با کاهش سرعت مخرب سیلاب‌ها و جلوگیری از حمل رسوب، مانع از آسیب رسیدن به قنات‌ها به عنوان منابع تأمین آب کشاورزی می‌شود.

تقسیمات کشوری مانع راه مدیریت یکپارچه حوضه آبخیز

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان هم در این میزگرد گفت: از سال 1390 به بعد مدیریت یکپارچه در حوضه آبخیز شکل گرفت، اما نبود درک درست و مشترک برای کار در یک حوضه آبخیز چالش‌هایی را ایجاد کرده است. حیدریان با بیان این‌که اکنون تقسیمات کشوری براساس پلاک است، ادامه داد: اگر تقسیمات بر اساس حوضه آبخیز تعریف شود، بسیاری از مشکلات حل و مدیریت یکپارچه و درک مشترک شکل می‌گیرد. وی اظهار داشت: اگر تقسیمات بر اساس حوضه آبخیز باشد، تمام دستگاه‌هایی که در یک حوضه کار می‌کنند، با یکدیگر به یک درک مشترک می‌رسند که این مهم به نفع عرصه‌های منابع طبیعی است. مشاور سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان سمنان نیز در این میزگرد در تعریف آبخیزداری گفت: تفاوت حوزه سیاسی با وجود مشترک بودن حوضه آبخیز در مناطق مختلف عامل نبود درک مشترک است و این مشکل مختص کشور ما نیست. مختارزاده افزود: مدیریت یکپارچه و درک مشترک در حوضه آبخیز ضرورتی انکارناپذیر است، اما تحقق آن نیازمند زمان است. وی با بیان این‌که در یک حوضه آبخیز ممکن است آب منطقه‌ای، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، جهاد کشاورزی، صنعت، معدن و تجارت و منابع طبیعی و آبخیزداری مشغول به فعالیت باشند، تصریح کرد: در مدیریت یکپارچه تمامی فعالیت‌ها در حوضه آبخیز با هماهنگی انجام می‌شود که این مهم بر کیفیت کار و حفاظت از آب و خاک می‌افزاید.

کمبود نیروی متخصص عامل نافرجام ماندن اهداف آبخیزداری

معاون پژوهش و فناوری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان سمنان با بیان این‌که ناهماهنگ بودن فعالیت‌ها در یک حوضه آبخیز نظم طبیعت را بر هم می‌زند، گفت: یکی از چالش‌های مهم در حوضه آبخیز ناهماهنگی است. هاشمی خاطرنشان کرد: شناخت عمیق و دقیق از حوضه‌ها لازمه مدیریت جامع در حوضه آبخیز است و یکی از چالش‌های حوضه آبخیزداری، شناخت ضعیف و سطحی از حوضه‌هاست. وی اضافه کرد: تخصیص اعتبار به دستور مقام معظم رهبری از محل صندوق توسعه ملی برای اجرای طرح‌های آبخیزداری نشان از اهمیت آبخیزداری است و زمانی اهمیت آبخیزداری به وضوح مشخص می‌شود که مسئولان ارشد آبخیزداری را از حیطه حرف خارج و عملیاتی کنند. هاشمی بیان کرد: کمبود اعتبار چالش اصلی در حوضه آبخیزداری نیست، بلکه کمبود نیروی متخصص و حرفه‌ای است که مانع تحقق اهداف آبخیزداری می‌شود.

به گفته وی آبخیزداری حوزه بزرگی است که حفظ منابع پایه آب و خاک بخشی از آن است و بر اساس آخرین نظام حکمرانی آبخیر در سال 2018، حوزه‌هایی مانند جنگل، مرتع، کشاورزی، توسعه روستایی، امور زنان و انرژی مربوط به حوضه آبخیز است.

تقسیم‌بندی از حوضه آبخیز شکل نگرفته است

معاون پژوهش و فناوری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان سمنان گفت: برای شکل‌گیری مدیریت یکپارچه در حوضه آبخیز باید محدوده اختیارات وسیع داشت. هاشمی اظهار داشت: منابع طبیعی حکمرانی سطح ناچیزی از حوضه آبخیز را برعهده دارد و دستگاه‌های زیادی در یک حوضه آبخیز فعالیت دارند که باید با یکدیگر هماهنگ باشند. وی افزود: برای حل مشکلات در حوضه آبخیز و دست‌یابی به نتیجه مطلوب ضرورت دارد تقسیم‌بندی و گروه‌بندی در آبخیز تعریف شود و اکنون در استان و کشور تقسیم‌بندی‌ای از آبخیزداری شکل نگرفته است. هاشمی نبود نیروی متخصص و کاربلد را که بر آبخیزداری مسلط باشد و بتواند به جامعه درباره ضرورت آبخیزداری آگاهی دهد، علت اجرا نشدن آبخیزداری به شکل مطلوب عنوان کرد. وی در توضیح مزایای تقسیم‌بندی و تعریف زیرشاخه در آبخیزداری گفت: با مشخص‌شدن زیرشاخه‌های آبخیزداری هر درخواست روستایی در مراجعه به منابع طبیعی با درنظر گرفتن همه ساختارها و شاخص‌ها ارائه می‌شود و نتیجه این راهبرد انجام کار اصولی و با درصد موفقیت بالاست.

ناهماهنگی دستگاه‌های اجرایی آفتی برای آبخیزداری

مدیر امور آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان سمنان گفت: آب و خاک سرمایه یک کشور هستند و نمی‌توان بدون این دو سرمایه تصوری از حیات داشت. شاهینی اضافه کرد: اگر آب و خاک در یک حوضه آبخیز دچار مشکل شود، تمام افراد از این آسیب متأثر می‌شوند و همین موضوع اهمیت اجرای طرح‌های آبخیزداری را دوچندان می‌کند و باید بپذیریم همه دستگاه‌ها در زمینه آبخیزداری وظیفه دارند. وی اظهار داشت: بین دستگاه‌ها در ورود به عرصه‌های منابع طبیعی در حوزه کاری خود، مدیریت و هماهنگی وجود ندارد و حتی گاه در تضاد با یکدیگر هستند. شاهینی فعالیت معدن در یک حوضه آبخیز را که بدون رعایت نکات اصولی ایجاد می‌شود و به عرصه‌های منابع طبیعی آسیب می‌زند، نمونه‌ای از تضاد و ناهماهنگی مدیریتی در حوضه آبخیز عنوان کرد. وی خاطرنشان کرد: برای موفقیت در اجرای طرح‌های آبخیزداری در یک حوضه همه دستگاه‌ها باید مکمل یکدیگر و هماهنگ باشند. شاهینی ادامه داد: کاشت زرشک به عنوان یک طرح آبخیزداری در منطقه‌ای که گندم کشت می‌شود، موجب تولید آفت سن گندم می‌شود و این مثال ضرورت هماهنگی در اجرای طرح‌ها را نشان می‌دهد.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه سبزینه ، تاریخ انتشار:21اسفند1397 ، کدخبر: 63980: www.sabzineh.org