مالکیت عمومی اراضی عباس‌آباد؛ حقی احقاق نشده

اراضی عباس‌آباد با مساحتی بالغ بر ۵۶۰ هکتار، به دلیل وسعت، یکپارچگی، طبیعت و موقعیت استقرار منحصر‌به‌فردی که در سیستم کالبدی_فضایی شهر تهران دارد، از دیرباز به‌عنوان یک کانون مهم برنامه‌ریزی و مدیریت در شهر تهران مطرح و مورد توجه بوده ‌است.

شعار سال: این اراضی با تصویب قانون نوسازی و تاسیس شرکت نوسازی و تهیه چندین طرح ویژه، سرنوشت پر فرازونشیبی داشته ‌است (سند راهبردی طرح جامع اراضی عباس‌آباد، ۱۳۸۴) تا در نهایت طبق مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری مورخ ۲/ ۴/ ۱۳۸۴، اراضی عباس‌آباد به عنوان یک مساله مهم برنامه‌ریزی و مدیریت شهر در تهران مطرح شده که می‌بایست در مقیاس فراملی، کلان‌شهر منطقه‌ای و محلی ایفای نقش نماید.

مریم دبیری در یادداشتی نوشت: براساس طرح جامع اراضی عباس‌آباد، مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در تاریخ ۲/ ۵/ ۱۳۸۴، کاربری اراضی عباس‌آباد لازم است به‌صورت فضا سبز و فرهنگی باشد و تا آن‌جا که ممکن است زیبایی‌های طبیعی، توپوگرافی و محیط سبز اراضی حفظ گردد (شرکت نوسازی عباس‌آباد، ۱۳۸۸). طبق مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری،
مورخ ۱/۳/ ۱۳۸۴، سازمان نوسازی اراضی عباس‌آباد مسئولیت اداره و نظارت بر برنامه‌ها و طرح‌هایی که در منطقۀ اراضی عباس‌آباد تهیه می‌شوند را بر عهده داشته و بهره‌برداری صحیح از منطقه عباس‌آباد را هدایت می‌نماید (همان). در سند راهبردی توسعه اراضی عباس‌آباد مالکیت اراضی عمومی عنوان شده و در تعریف مالکیت عمومی چنین آمده‌است که «کلیه اراضی، اسناد و حقوق مترتبه بر آن‌ها یا ناشی از آن‌ها، به‌عنوان سرمایه عمومی شهر تهران منظور می‌شود. مالکیت عمومی این اراضی با شیوه‌هایی نظیر وقف، انفال و ... بایستی به‌گونه‌ای باشد که هرگونه خرید، فروش، واگذاری، تملک و تصرف و نظایر آن به هر نحوی که مالکیت و دستری عمومی بر آن را مخدوش یا محدود نماید، تحت هر شرایطی منع و ممنوع نماید. مالکیت عمومی اراضی عباس‌آباد غیرقابل‌نقض و غیرقابل‌تغییر می‌باشد» (سند راهبردی طرح جامع اراضی عباس‌آباد، ۱۳۸۴: ۴(

امروز شاهد تخلفاتی در اراضی عباس‌آباد هستیم که در مغایرت کامل با سند راهبردی جامع و طرح تفضیلی اراضی عباس‌آباد است. به عنوان نمونه می‌توان تخلفات پروژه اطلس‌مال و موزه جواهرات و خزائن بانک مرکزی را نام برد. در این میان عموم مردم چقدر در جریان اقدامات صورت گرفته در اراضی عباس‌آباد بوده‌اند و اساسا چنانچه مالکیت این اراضی عمومی است، چه اقداماتی جهت به‌کارگیری مشارکت مردمی انجام شده‌است؟

تصویر ۱: صفحه نخست پایگاه اطلاع رسانی اراضی عباس‌آباد و پارک FreshKills نیویورک

مقایسه حجم اطلاعات موجود در جریان تخلفات صورت گرفته در باغ-موزه خزائن و جواهرات بانک مرکزی، شورای عالی معماری و شهرسازی در بند دوم مصوبه خود مورخ ۱۵/ ۶/ ۱۳۹۵ چنین می‌گوید: در خصوص ساختمان باغ‌-موزه خزائن و جواهرات بانک مرکزی مقرر شد: ضمن توقف عملیات ساختمانی و توقف دیوارکشی، نحوه ادامه کار از طریق نظرخواهی از افکار عمومی و مراکز تخصصی مورد نقد، ارزیابی و تصمیم‌سازی، قرار گیرد» (شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، ۱۳۹۵). پس از این مصوبه نه‌تنها از افکار عمومی و متخصصان نظرخواهی نشد بلکه شورای عالی شهرسازی و معماری در مصوبۀ مورخ ۲۱/ ۴/ ۱۳۹۶ خود تسلیم نهادهای قدرت شده،‌ با شرایطی اجازۀ دیوارکشی را می‌دهد و وضع موجود بارگذاری موزه را تثبیت می‌کند با این شرط که اختلاف مربوط به عرصه (مذکور در بند ۵ مصوبۀ مورخ ۱۹/ ۷/ ۱۳۹۵) به‌عنوان حرائم پشتیبان سبز موزه منظور شود (شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، ۱۳۹۶). قطعاً در هر حوزه‌ای که شفافیت وجود نداشته باشد، تخلف ممکن می‌شود.

چنان‌چه شهروندان نسبت به حقوق خود آگاهی نداشته ‌باشند، برای احقاق حقشان رانت‌هایی ایجاد می‌شود که به تخلف و فساد می‌انجامد. بخش زیادی از تخلفات صورت‌گرفته به عدم آگاهی مردم باز می‌گردد. کافی است به سایت نوسازی اراضی عباس‌آباد مراجعه کنید، هیچ اطلاع‌رسانی مؤثری از مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری، وضعیت پیشرفت پروژه‌ها، نحوۀ اختصاص بودجه‌ها و ... وجود ندارد (ن.ک. http://abasabad.tehran.ir/Default.aspx?tabid=635). چگونه می‌توان ادعا پایگاه حیات مدنی شهر تهران را داشت اما شهروندان آن را در کوچک‌ترین تصمیمات، اتفاقات و دستورات پشت پرده قرار نداد؟ نه تنها در سایت شرکت نوسازی اراضی عباس‌آباد بلکه در هیچ پایگاه اینترنتی دیگری نمی‌توان به مصوبات شورای عالی پیش از سال ۹۵ دست‌یافت حتی در سایت وزارت راه و شهرسازی نیز تنها مصوبات سال ۹۶ و ۹۷ قابل مشاهده است. این عدم شفافیت با ادعا مالکیت مردم و شعار بزرگ‌ترین پایگاه حیات مدنی در تناقض است.

وضعیت اراضی عباس‌آباد را می‌توان با پروژهFreshKills Park نیویورک مقایسه کرد. این پارک با مساحتی در حدود ۸۹۰ هکتار بزرگ‌ترین پروژه عمرانی پارک در شهر نیویورک در ۱۰۰ سال اخیر است. این پروژه یک طرح ۳۰ ساله است که محل سابق دفن زباله را به پارکی برای عموم تبدیل می‌کند. مشابه شرکت نوسازی اراضی عباس‌آباد در این پروژه نیز شرکتی با عنوان FreshKills Park، وظیفه نظارت و راهبری پروژه را بر عهده دارد. کافی است به پایگاه اینترنتی این شرکت سر بزنید. از جزئیات کامل و فرایند شکل‌گیری پارک مطلع خواهید شد. همۀ امور مالی و تخصصی و تمامی اتفاقات گذشته، حال و آینده به صورت شفاف پیش‌روی شهروندان قرار دارد و در بخش Public Review آن به طور مرتب برنامه‌ها و کارگاه‌هایی با حضور علاقه‌مندان، گروه‌های مردم‌نهاد و ... جهت جلب مشارکت مردمی و آگاهی‌بخشی به عموم برگزار می‌شود (ن.ک. https://freshkillspark.org/) (تصویر ۱).

تاکید استوار آیین‌نامه اراضی عباس‌آباد به عمومی‌بودن مالکیت آن فرصت مناسبی است که بتوان از مشارکت و تأثیر افکار عمومی و متخصصان مستقل در راستا جلوگیری از تخلفات بهره جست. مخفی‌بودن روابط، اطلاعات، مناسبت‌های قدرت و ... مانع پیگیری سازمان‌های مردم‌نهاد و کاربران فضا خواهد بود اگر بناست به شعار حیات مدنی جامۀ عمل پوشانده شود، این امر با نگاه از بالا به پایین و دستوری، عدم شفافیت و طردکردن مشارکت مردم امکان‌پذیر نخواهد بود. چگونگی تحقق این حق ازیادرفته بر عهدۀ شرکت نوسازی اراضی عباس‌آباد به‌عنوان متولی امور آن است. باشد که در آینده شاهد شفافیت در همه امور و استقرار مدنیت به معنای واقعی آن باشیم.