شعار سال: کم‌توجهی‌ها به زبان فارسی به ویژه در سالیان اخیر، نگرانی‌های زیادی را در میان فعالان این حوزه رقم زده است و بر این باور هستند که در برنامه‌ریزی‌های نظام توسعه کشور، مورد غفلت قرار گرفته است. «زبان فارسی، زمینه‌ساز توسعه پایدار ایران»، عنوان همایشی است که در این رابطه و به همت مدرسه توسعه پایدار دانشگاه صنعتی شریف اوایل اسفند سال جاری برگزار شد. این رویداد، با گردهمایی جمعی از دغدغه‌مندان زبان فارسی به چرایی پیوند موضوع پاسداری از زبان فارسی و توسعۀ پایدار کشور و راه‌های تقویت توجهات به زبان فارسی پرداخته است. به بهانه این رویداد با چند نفر از صاحب‌نظران و فعالان این حوزه وارد گفتگو شده است تا این موضوع بررسی شود که چرا زبان فارسی در مسیر توسعه در معرض تهدید است و برای مقابله با این چالش چه باید کرد.

زبان فارسی، مولفه امنیت ملی ماست

مهدی صالحی، مدیرعامل انجمن فرهنگی‌آموزشی ویرایش و درست‌نویسی، به برخی مسائل و مصائب زبان فارسی اینگونه اشاره می‌کند: در کشور ما، در حوزۀ علوم انسانی به‌صورت کلی و در حوزۀ زبان به‌صورت خاص، نگاه تمدنی و راهبردی و براساس آینده‌پژوهی وجود ندارد. نمی‌دانیم چرا حرکت می‌کنیم و به کدامین سو می‌رویم. در هیچ برنامه بالادستی، این نگاه به زبان فارسی دیده نمی‌شود. دیدگاه ابزاری و روزمره به زبان هم وجود ندارد. زبان را همچون جنس عتیقه‌ای می‌بینند و استفاده درست از آن را هم نه می‌دانند نه می‌خواهند بدانند.

در دانشگاه که اصلا زبان فارسی جایگاهی ندارد؛ چون زبان علم، زبان انگلیسی است. با وجود اینکه این مهم در سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ آمده و تأکید رهبر انقلاب را نیز در پشتوانه داشته است، باز هم می‌بینیم که بحث زبان فارسی به عنوان زبان علم را هیچ‌کس پیگیری نمی‌کند. فرهنگستان هم با رویکردی کاملا حداقلی و با دیدگاهی دست‌کم‌گیر، فقط بر روی واژگان بیگانه متمرکز شده است. غافل از اینکه مردم ما، در ذیل سیاست‌های غلط، بی اعتنا شده‌اند و برای زبان خود ارزش قائل نیستند. در این وضع، اگر برای تمام واژگان بیگانه هم معادل مناسب پیدا شود، مشکلی حل نمی‌شود، چون این واژگان طرد و نفی می‌شوند؛ از مدرسه تا دانشگاه، از رسانه تا مردم، از صنعت تا عرصۀ عمومی.

رویکرد غرب‌گرایانه‌ای هم در بین بعضی از زبان‌شناسان مطرح است که می‌گویند باید خط فارسی را عوض کنیم تا آن خط بتواند نیاز‌های دانشگاهی و علمی ما را پاسخ دهد. در این زمینه سؤالات جدی وجود دارد: جایگاه زبان فارسی، زبان علم در دانشگاه‌های ما کجاست؟ سه واحد زبان عمومی‌ای که در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود، بی‌تردید جایگاه مضحکی است. دانشجویان و استادانی که باید گزارش یا مقاله بنویسند یا ترجمه کنند، ولی در این زمینه‌ها آموزشی نمی‌بینند، حق دارند که زبان فارسی را زبانی عقیم و به‌دردنخور بپندارند و در بهترین حالت، کارشان به آب‌بندی یا تقلب یا رونویسی بیفتد.

وی ادامه داد: در حوزۀ شناخت، این بحث وجود دارد که انسان‌ها با زبان مادری‌شان مطالب را می‌فهمند و می‌آموزند. بعضی دوره‌های آموزشی، مخصوصاً دوره‌های کسب‌وکار، را استادان ایرانی و در ایران، کاملاً انگلیسی تدریس می‌کنند؛ چرا باید برای کار در فضای ایران و برای فارسی‌زبانان، به انگلیسی آموزش دید؟ این یعنی اینکه ما برای زبان خودمان و البته برای مشتریان فارسی‌زبان خودمان، ارزش و شأنی نمی‌شناسیم. کار زبان فارسی به جایی رسیده است که دکتر رنانی، استاد اقتصاد دانشگاه، می‌گویند زبان فارسی، زبانی ضدتوسعه است و برای رسیدن به توسعه باید آن را کنار گذاشت. صد افسوس که در پاسخ به ایشان هیچ صدایی از نهاد‌های متولی و استادان و ادبا و مدعیان برنخاست و تو گویی به قول اخوان ثالث: «در مزارآباد شهر بی‌تپش، وای مرغی هم نمی‌آید به گوش.» البته این حرف پاسخ مفصل و متقن دارد. مختصر اینکه باید به یاد بیاوریم که همین زبان سال‌ها زبان علم و تجارت بوده است. زبان و خط فارسی در کشور‌های جادۀ ابریشم، زبان و خط میانجی بوده است و از سر بی‌دانشی و بی‌اعتنایی و بی‌تدبیری و گاه از سر خیانت اهالی توسعه و سیاست به این حال نزار مبتلا شده است. نمونه‌های بی‌اعتنایی به زبان فارسی بسیار زیاد است. اخیرا بنیاد سعدی، که به‌تن‌هایی در تلاش است تا زبان فارسی را به غیرفارسی‌زبانان آموزش دهد، تهدید به قطع بودجه شده است.

مدیرعامل انجمن فرهنگی‌آموزشی ویرایش و درست‌نویسی بیان کرد: اگر روزی به جایی برسیم که دانشجوی ما تا بالاترین مراتب علمی دانشگاهی نیازی به زبان دوم نداشت، آن وقت فارسی زبان علم شده است، نه اینکه از پیش‌دبستانی بچه‌های ما مجبور شوند گویش و لهجه و زبان مادری خود را خفه کنند و در عوض زبان دوم و سوم بیاموزند. امروزه در ایران، زمزمه‌هایی از ورود زبان‌های چینی و روسی به مدارس هم شنیده می‌شود. پرسش این است که صَرف این بودجهٔ کلان برای آموزش زبان‌های خارجی در مدارس با چه هدفی است؟ در چین تا ۱۸سالگی آموزش زبان دیگر قدغن است. چرا و با چه هدفی، در ایران سالانه ده‌ها هزار نفر دانشجوی زبان بیگانه در دانشگاه‌ها تربیت می‌کنیم؟ برای ترجمه یا برای بیکارپروری؟ نمی‌دانیم.

شوربختانه بسیاری از استادان ادبیات یا زبان‌شناسی، بیش از اندازه خوش‌بین هستند و می‌گویند زبان فارسی در بحران‌ها می‌پاید و نیازی به پاسداری ندارد. تاب‌آوری زبان فارسی حقیقت درستی است؛ ولی باید دید که تاب‌آوری در گذشته، در چه اوضاعی بوده است؟ زبان فارسی در گذشته دربرابر مغول‌ها و اعراب تاب آورده؛ زیرا آنان فرهنگ و زبان قدرتمندی در برابر فارسی نداشتند؛ اما امروزه، با هجوم فناوری‌ها و سیاست‌های استعماری فرهنگ‌ستیزانه و... قطعاً زبان فارسی و بسیاری زبان‌های دیگر، به تأکید سازمان یونسکو، تاب نخواهند آورد. کِی هوشیار خواهیم شد که زمام زبان فارسی در دست گوگل افتاده است، خدا می‌داند!

باید هم‌راستا با تحولات فناوری به زبان فارسی بپردازیم

محمد مهدی باقری، مدیر مجموعهٔ ویراستاران است که در مجموعه خود با کمک همکاران سعی کرده‌اند علاوه بر ارائه خدمات ویرایشی و برگزاری دوره‌های آموزشی در زمینه ویراستاری، با تولید محتوا‌های ترویجی مرتبط در این زمینه نظیر آواچه‌های زبان فارسی، و چهار دقیقه با زبان فارسی در رادیو ایران، و یا کمک به پویش‌های مرتبط در فضای مجازی و یا سطح رسانه ملی به گسترش دغدغه‌هایشان بپردازند.

از نظر باقری، یکی از زوایای این بی‌توجهی به زبان، رهاکردن حوزه‌های فناوری‌های زبانی است: محصولاتی مانند نرم‌افزار‌های تایپ، ترجمه، تصحیح هوشمند متون و... از نیاز‌های جدی تمرکز امروز دغدغه‌مندان زبان فارسی است. چرا ما صفحه‌کلید فارسی بومی نداریم؟ و یا چرا فرهنگ لغت برخط کاربردی و به‌روزشونده نداریم؟ نکته مغفول‌مانده دیگر، خط فارسی است. چرا هیچ‌کس درباره انهدام خط مطالبه نمی‌کند؟ اطراف ما پر شده است از نوشته‌های غیرفارسی! مثال ساده‌اش کارت‌های بانکی است. آموزش‌وپرورش نیز در این زمینه بسیار ضعیف عمل می‌کند و دیگر خط خوش داشتن مزیت و افتخار نیست. دیگر اینکه دانش‌آموزان ما نمی‌توانند یک جمله کامل و درست بنویسند و یک متن ساده تألیف کنند و از پس خواندن یک متن ساده بربیایند. این بدان معناست که برنامه‌ریزی‌های آموزشی غلط بوده و به نتیجه نرسیده است.

 

 

وی افزود: اقتصاد زبان‌محور نیز موضوعی بسیار مهم است و در دنیا، گردش مالی چشمگیری دارد. بیش از صد شرکت زبان‌محور را شناسایی کرده‌ایم که هر یک سالانه بیش از یک میلیون دلار گردش مالی دارند و برآورد‌ها نشان می‌دهد که سالانه ۶۰ میلیارد دلار گردش مالی آن‌هاست. همچنین تا سال ۲۰۲۵ نیاز جهانی به متخصصان زبان، در همۀ زبان‌ها و همۀ خدمات مرتبط با زبان، به طرز اعجاب‌برانگیزی افزایش خواهد یافت.

زبان سومین مؤلفۀ قدرت نرم ایران، مولفهٔ امنیت ملی نیز هست. باید بدانیم که استفادهٔ ما از ابزار‌های رایگان خدمات زبان، مانند صفحه‌کلید‌ها یا واژه‌پردازها، تهدید امنیتی است؛ زیرا به تقویت هوش مصنوعی با ذخیرۀ انواع شیوه‌های بیان ما کمک می‌کند. همچنین بی‌اعتنایی به خط و زبان و گویش‌های بومی، این زمینه را مهیا می‌کند که گویشوران آن‌ها در دام جدایی‌طلبان بیفتند. بماند که زبان ملی نیز تضعیف می‌شود و روزبه‌روز سرچشمه‌های خود را از دست می‌دهد.
شبکۀ ملی اطلاعات یا اینترنت ملی هم  که یکی از مسائل امنیت ملی است، بدون توجه به زبان فارسی توانمند نخواهد شد. همچنین است بحث‌های مرتبط با حکمرانی داده و اینترنت اشیا. حال، به‌جای این نگاه‌های کارکردی و سیاست‌گذارانه و آینده‌پژوهانه، در دانشگاه‌ها و مراکز علمی، پژوهش‌ها به‌سمت پژوهش‌های ناکارآمد و «پژوهش برای پژوهش» هدایت می‌شود و شوربختانه راه بر بقیه هم می‌بندد.

توسعه پایدار ایران، نمی‌تواند نسبت به زبان فارسی بی‌توجه باشد

هامون طهماسبی، دبیر همایش و مدیر برنامه مدرسۀ توسعه پایدار دانشگاه صنعتی شریف، ضمن تاکید بر غفلت‌های صورت گرفته نسبت به زبان فارسی، معتقد است زبان فارسی، جزوی جدایی ناپذیر از توسعۀ پایدار ایران است: متاسفانه در زمینه مسائل توسعه نگاه دانشگاهیان ما، نگاهی ترجمه‌ای، وارداتی و غیر درون‌زاست. در این نگاه رایج و ناقص، وقتی ما به مفهوم توسعۀ پایدار نگاه می‌کنیم، چشم‌مان به اسناد بین‌المللی است که آن‌ها چه می‌گویند و چه اهدافی را در زمینه توسعۀ پایدار باید دنبال کنیم که خب طبیعی است در این نگاه، صحبتی از زبان فارسی نیست و بیش از یک سری مسائل عام که کم و بیش همه از آن صحبت می‌کنند، نظیر محیط زیست و عدالت و نابرابری و ... دغدغه‌ای مطرح نمی‌شود. در حالیکه نگاه‌های درون‌زا و به ویژه نگاه ایرانی به مسئله توسعه پایدار به ما می‌گوید که در مسیر توسعه بایستی مراقب و دل‌نگران عناصر هویتی خود و ارزش‌ها و دارایی‌های فرهنگی و انسانی‌مان از جمله زبان فارسی هم باشیم.     

 

 

 

           
طهماسبی ادامه داد: زبان فارسی یکی از این دارایی‌های ارزشمند ماست که فقط هم چیزی برای پس‌انداز کردن یا افتخار کردن نیست؛ بلکه امروز داریم از آن استفاده می‌کنیم و در جای خود می‌توانیم بحث کنیم که تضعیف آن چطور به تضعیف فرهنگ، ارزش‌های اخلاقی و انسانی، تمدن، و حتی اقتصاد و امنیت ما منجر خواهد شد. ما شاید برای اولین بار تصمیم گرفتیم که این پیام را به دنبال کنندگان مباحث توسعه بدهیم که زبان فارسی هم جزئی جدایی‌ناپذیر از توسعۀ پایدار ایران عزیزمان است و امیدواریم که این همایش، بتواند به تقویت تلاش‌ها در این زمینه یاری برساند. ما احساس خطر و نیاز می‌کنیم که بایستی اقدامی جدی، فراگیر و به ویژه با ریشه‌های مردمی برای کمک به زبان فارسی صورت بگیرد.  

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات، برگرفته از ایبنا، تاریخ انتشار: ۲۰ اسفند ۱۳۹۹، کد خبر: ۳۰۳۹۹۴، www.ibna.ir