شورای انجمن های علمی، طفلی ١۵ ساله با قدرت انعقاد تفاهم نامه

تشکیل انجمن از امور اصولی و اساسی هر صنفی است انجمن‌ها توسعه برنامه‌ها و تداوم طرح هایی را تسهیل می‌کنند که برای بهبود وضع رفاهی و حقوقی اعضای شان طراحی شده‌است. آنها موجب پیشبرد طرح ها و فعالیت‌ها وجلب حمایت نهادها از حوزه تخصصی انجمن می‌شوند.

شعار سال: انجمن‌ها برای اعضای خود مقررات و آیین‌نامه رفتاری وضع می‌کنند. آنها جبهه متحدی در مقابل جهان گسترده می‌سازند و تداوم رشد و توسعه حرفه خود را از طریق آموزش منظم و جذب اعضای جدیدی که از مهارت بالایی برخودارند، تضمین می‌کنند.
بی تردید، حضور انجمن ها در هر جامعه ای می تواند به بهبود رفتارهای سازمانی و ارگان های مربوطه کمک کند. این انجمن‌ها از اهمیت کلیدی در جامعه‌شناسی علمی برخور دارند و شکل گیری آنها در رشد و توسعه رشته‌های جدید و رشته‌های حرفه‌ای مربوطه کمک شایانی می‌کند. وجود اجتماع علمی و همکاری های رشته‌ای و بین‌ رشته‌ای، علاوه بر آشنایی با تحولات و دستاوردهای جدید و تدوین معیارهای ارزیابی قوت و ضعف کار علمی، امکان نظارت بر اعمال و اجرای هنجارها و ضوابط و جلوگیری از انحرافات و انباشت و پیشرفت در محیط علم و پژوهش را فراهم می‌کند. یکی از ویژگی‌های مهم اجتماع علمی که تحقیقات پیشرفت در تولید و ترویج علم را سرعت می‌بخشد- فراهم شدن امکان ایجاد ارتباط بین دست‌اندرکاران علم و پژوهش است.

تاریخچه تشکیل انجمن های علمی در ایران
تاریخچه تشکیل انجمن های علمی در ایران با تشکیل ”جمعیت فیزیک و شیمی ایران" در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی با اجتماع تعداد کمی از فیزیکدانان کشور در آزمایشگاه فیزیک دانشکده علوم دانشسرای عالی آغاز شد. اما دیری نگذشت که به علت نبود ارتباطی منسجم و تعریف شده بین اعضا، فعالیت این انجمن متوقف شد. در حدود سال ۱۳۲۰ ”کانون مهندسین ایران"، ”مجمع وکلای دادگستری" و ”انجمن مامایی ایران" نیز فعالیت خود را آغاز کردند. در دهه ۱۳۳۰، ”انجمن پزشکی" فعالیت خود را شروع و در سال ۱۳۴۰ به انتشار نشریات مختلف گروه های پزشکی اقدام کرد.
در این دوره، که دوره اول فعالیت انجمن‌های علمی ایران نامیده می‌شود، گروه های کشاورزی، علوم پایه و علوم انسانی فعالیت چشم گیری نداشتند، البته در این دوره محفل‌های خصوصی و غیررسمی از استادان و دانشوران نیز تشکیل شد. دوره‌ دوم فعالیت انجمن های علمی سال های ۱۳۴۰ تا ۱۳۷۰ را در بر می‌گیرد. در این دوره نقش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در تشکیل انجمن های علمی محسوس بود. در واقع بیشتر انجمنهای علمی با کمک این وزارتخانه تشکیل شدند. این امر نتیجه آگاهی از نقش انجمن ها در پیشبرد علم بود. شکل‌گیری انجمن هایی مانند ”انجمن ریاضی"، ”انجمن مدیریت"، ”انجمن حسابداری" و ”انجمن روانشناسی" با کمک وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در آن سالها و تصویب طرح تشکیل انجمن های علمی از سوی شورای هماهنگی دانشگاه ها، جلوه‌های بارز آن رویکرد است.
به این ترتیب تا سال ۱۳۵۷، تعداد ۷۸ انجمن علمی در گروههای علوم پزشکی، علوم پایه، کشاورزی، فنی و مهندسی و علوم انسانی فعالیت خود را آغاز کردند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در سال ۱۳۶۲ مسئولیت انجمن‌ها و مجامع علمی کشور به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری واگذار گردید و دفتر همکاریهای علمی و بین‌المللی، زیر نظر معاونت پژوهشی، اداره امور انجمن ها را برعهده گرفت. در سال ۱۳۶۶ نیز ”آیین‌نامه نحوه صدور تأسیس انجمن های علمی کشور" تدوین شد. این آیین‌نامه به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری اختیار داد مجوز تأسیس انجمن های علمی را صادر یا فعالیت‌های آنها را تأیید کند. براساس مصوبه ۲۶۲ شورای عالی انقلاب فرهنگی، هم ‌اکنون کمیسیون انجمنهای علمی ایران در حوزه معاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری صدور مجوز تأسیس انجمن های علمی غیر پزشکی را برعهده دارد.

تاکنون ۱۹۷ انجمن علمی از کمیسیون انجمنهای علمی ایران مجوز دریافت کرده‌اند که از این تعداد ۲۴ انجمن در گروه علوم پایه، ۶۳ انجمن در گروه فنی و مهندسی، ۶۲ انجمن در گروه علوم انسانی و ۲۸ انجمن در گروه کشاورزی و۲۰ انجمن در گروه بین رشته ای قراردارند.

تمام آنچه گفته شد از ضرورت تشکیل تا تاریخچه انجمن علمی در کشور، بدون دانستن حتی قسمتی از مشکلات این انجمن ها، می شود یک شناسنامه ساده که در چشم به هم زدنی خوانده شده و ازیاد می رود. باید دید که ۱۹۷ انجمنی که مجوز لازم برای فعالیت را اخذ کردند تاکنون چه فعالیت هایی داشتند و با چه مشکلاتی دست و پنجه نرم می کنند. به همین منظور با شاهین روحانی دبیر انجمن فیزیک ایران به گفت وگو نشستیم.

وظیفه انجمن های علمی در ایران مشخص نیست
دبیر«انجمن فیزیک» درباره وضعیت انجمن های علمی در کشور گفت: انجمن های علمی در ساختار جامعه علمی ایران وضعیت مطلوبی ندارند و حتی جایگاه و کاربری آنها مشخص نیست در حالی که در ساختار علمی ایران، دانشگاه ها و وزارت علوم وضعیت مشخص و تعریف شده ای دارند. این امر باعث می شود این انجمن ها، فعالیت هایی به صورت جسته وگریخته داشته باشند، اما کلیه وظایف برای آنها، تعریف شده ومشخص نیست.

انجمن ها از دخالت در امور استخدامی واهمه دارند
دبیر انجمن فیزیک ادامه داد: سوالی که گاها مطرح می شود این است که آیا انجمن های علمی ایران می توانند در مورد وضعیت استخدامی اعضای هیئت علمی اظهار نظر کنند یا نه؟ برخی می گویند این مسئله، مقوله ای صنفی است و به انجمن ها مرتبط نمی شود به همین دلیل انجمن ها ابا دارند که وارد این مباحث شوند.
روحانی تاکید کرد: البته انجمن های علمی تلاش خود را می کنند تا در سیاست گذاری و ترسیم مسیر علمی کشور نقش داشته باشند و یکی از کارهایی که در همین حوزه انجام می شود نیز برگزاری و اجرای کنفرانس می باشد.
انجمن های علمی سعی دارند با برگزاری همایش نقش خود را ایفا کنند ولی متاسفانه وزارت علوم این انجمن ها را در فرآیند ترسیم مسیرعلمی کشور دخالت نمی دهد.

شورایی برای پیگیری دغدغه ها
اوایل دهه ۸۰ بود که انجمن ها به فکر تاسیس شورایی برای پیگیری مشکلات و دغدغه های صنفی خود افتادند. شورای انجمن های علمی با اساسنامه ای مدون تاسیس شد. از وظایف این شورا می توان به موارد زیر اشاره کرد:
• جمع‌آوری‌ و بررسی‌ پیشنهادهای‌ انجمن‌های‌ عضو و اتحادیه‌های مربوطه برای‌ کمک‌ به‌ امر سیاستگذاری‌ در زمینه‌های‌ توسعه‌ علوم‌، تحقیقات‌ و فناوری و دیگر حوزه‌های علمی و صنفی مرتبط؛
• ایجاد بستر مناسب به‌منظور نقش‌آفرینی انجمن‌های علمی جهت مرجعیت علمی کشور
• همکاری در برقراری‌ و تسهیل‌ ارتباط‌ انجمن‌های‌علمی‌ با مراکز آموزشی‌، پژوهشی‌، صنعتی‌ و دستگاه‌های اجرائی در سطح ملی و بین‌المللی
• همکاری در جهت دسترسی انجمن‌های‌ عضو به مباحث‌ جدید علمی
• تبادل‌ اطلاعات‌ و تجارب‌ میان‌ انجمن‌ها به منظور توسعه فعالیت‌های‌ آن‌ها و ایجاد وحدت‌ رویه
• برگزار کردن‌ گردهمایی های‌ علمی‌ در سطوح‌ملی‌، منطقه‌ای‌، بین‌المللی‌، یا همکاری‌ در برگزاری‌ آن‌ها
• تقدیر و تجلیل‌ از نخبگان و برجستگان علمی ملی و بین‌المللی به مناسبت‌های خاص واعطای جوایز به آنان
• تلاش‌ برای‌ تأمین‌ اعتبارات و منابع‌ مالی‌ و امکانات‌ مورد نیاز شورا
• اقدام و پیگیری به منظور اخذ کمک‌های‌ رفاهی، تسهیلات‌ وامتیازات‌ علمی‌ برای‌ انجمن‌ها
• تشکیل‌ مرجع‌ حل‌ اختلاف‌ میان‌ انجمن‌ها و اتحادیه‌های علمی ایران برابر مقررات
• برقرار کردن‌ رقابت‌ سالم‌ و سازنده و ایجاد رشد عمومی بین‌ انجمن‌های‌علمی‌
• تلاش در جهت صیانت حرفه‌ای از خدمات علمی و تخصصی انجمن‌ها در مجامع و دستگاه‌های کشور

حالا که تقریبا ۱۵ سال از روز تاسیس شورای انجمن علمی می گذرد، بد نیست از بنیان گذاران و مسببان اصلی تاسیس این شورا حالش را جویا شویم.
آیا عملکرد شورا در این دوره ۱۵ ساله، به اهداف آرمانی مندرج در اساسنامه نزدیک بوده یا مسیر کج شده و اعضای شورا، همچنان در راه منحرف شده می تازند؟
اکرم قدیمی ، مدیر انجمن ترویج علم ایران و رییس سال های گذشته شورای انجمن های علمی، از جمله کسانی است که به گفته خودش قدم های ابتدایی را برای تاسیس شورا برداشته است. از دوندگی برای خرید ساختمان شورا گرفته تا هماهنگی برای تدوین اساسنامه. اما او حالا از وضعیت موجود ناراضی است. فعالیت های اخیر شورای انجمن های علمی هم اورا بیشتر به گفت وگو با علمنا ترغیب کرد. همان طور که پیش تر گزارش دادیم، جلسه انجمن های علمی در دانشگاهی متعلق به یکی از بانک های خصوصی برگزار شد. همین امر باعث شد که "قدیمی” قفل دهان خود را گشود و به وضع موجود در شورا انتقاد کرد.

هدف شورا، حل مشکلات بود نه امضای تفاهم نامه
قدیمی عقیده دارد: هدف از تاسیس شورای انجمن های علمی، حل مشکلات این انجمن ها بود .البته که هدف امضای تفاهم نامه نبود، هدف این نبود که رییس بانک پاسارگارد از اعتبار انجمن های علمی استفاده کند. متاسفانه هیچ دوره ای این شورا نتوانست به اهداف و ماهیت اصلی خود دست پیدا کند. در زمان تشکیل شورا، رییس شورا را به عضویت کمیسیون انجمن های علمی درآوردیم تا در مجوزها نظارت داشته باشد و شورا برای توزیع اعتبار هم به کمسیون کمک می کرد ومی خواستیم با ارائه بودجه و اینگونه فعالیت ها به شورا هویت بدهیم، اما این بودجه ها صرف انجمن های علمی نشد.
مدیر انجمن ترویج علم ایران ادامه داد: در کشور باید نقش انجمن های علمی پررنگ شود و وزارت علوم توجه بیشتری داشته باشد. وزارت علوم نباید در توزیع بودجه واعتبارات همه انجمن ها را یکسان ببیند و باید بین انجمن فعال و تعطیل تفاوت قائل شد. وقتی دلیل این توزیع بودجه یکسان را پرسیدیم، گفتند قانون است در حالی که بنده از سازمان برنامه ریزی و بودجه پرسیدم، گفتند چنین قانونی وجود ندارد حتی اگر هم وجود دارد باید تغییر کند. اما، رضا منصوری، معاون پژوهشی سابق وزارت علوم و استاد دانشگاه صنعتی شریف نظر متفاوتی دارد.

نامگذاری دوران طفولیت برای شورایی ۱۵ ساله
منصوری درباره انتقادات به این شورا گفت: شورای انجمن های علمی در اوایل دهه ۸۰ تاسیس شد. انگیزه تاسیس این شورا ارتقای کیفیت ارائه تسهیلات به انجمن های علمی بود چرا که روند تشکیل و فعالیت انجمن علمی روند روبه رشدی بود و چون مشکلات و وظایف در تمامی این انجمن ها مشترک بود به یک نهاد غیر دولتی نیاز بود تا مشکلات را پیگیری و عملکرد را ارزیابی کند. اعضای این شورا نه افراد بلکه انجمن ها هستند و انگیزه کلی را می توان وظایف و مشکلات و نیازهای مشترک دانست.
او ادامه داد: البته واضح است که رسیدن به اهداف اولیه شورا زمان براست و مقدار زمانی طول می کشد تا نحوه عضوگیری وچگونگی انتخابات به بهترین نحو انجام شود. بهتراست به جای آنکه از موفق بودن یا نبودن انجمن در این سال ها سوال کنیم، به این نکته توجه کنیم که این شورا کم کم تداوم پیدا کرده و نقش خود را پیدا می کند، با اینکه فعالیت ها در حد انتظار نیست اما این شورا به عنوان نهادی برای انجمن های علمی هنوز دوران طفولیت خودرا طی می کند.
منصوری تاکید کرد که: انتقاد از نهادهای فعال، یک حرکت طبیعی وحتی لازم است چرا که انتقاد باعث سلامت هر نهادی می شود، اما این نهاد در دوران طفولیت خود به سر می برد و نباید آن را با نهادهای با قدمت مقایسه کرد. درحال حاضر در کشور، چند انجمن داریم که عمری بیش از ۱۰۰ سال دارند، یا مثلا انجمن ریاضی را داریم که عمری ۶۰ ساله دارد، اما تازه به مرحله بلوغ رسیده است. من به عنوان یک بانی و یک علاقه مند به شورا می گویم که با وجود آنکه در جریان تمام جزئیات اکنون آن نیستم اما تا کنون تخلفی در این شورا ندیدم و ارتباط با بخش های خصوصی وانعقاد تفاهم نامه با دیگر ارگان ها و مراکز و بخش های خصوصی هیچ اشکالی ندارد.
سخنان منصوری به عنوان یکی از اعضای موسس این شورا تامل برانگیز است اما اینکه بعد از ۱۵ سال شورایی هنوز در دوران طفولیت خود به سر می برد جای سوال دارد که یا اعضای شورا به کندی برای دستیابی به اهداف شورا گام برمی دارند یا به حاشیه بیشتر از هدف اصلی توجه دارند؟
به هرحال ۱۵ سال زمان کمی نیست. در این مدت، شورا می توانست تا حدودی نقش انجمن های علمی را در جامعه پررنگ کند و کمی بیشتر در تیتر اخبار علمی حاضر باشد.
آنچه واضح است، عدم دستیابی شورای انجمن های علمی به اهداف مندرج در اساسنامه –تا به امروز- است، چرا که طبق صحبت های قدیمی، فعالیت کنونی شورا این نهاد را از رسیدن به آنچه که باید به آن دسترسی پیدا کند، دور کرده و براساس سخنان منصوری، این طفل نوپا هنوز راه زیادی را درپیش دارد که باید برای بهترین شدن طی کند.
ما هم امیدواریم اعضای شورا در کنار حمایت هایی که از فعالیت های ریز ودرشت شان می شود کمی هم گوش به انتقادهایی بسپارند که شاید راهگشا باشند.