شعار سال: ثبت جهانی جنگل‌‌های ارسباران هر از چند گاهی از سوی مسئولان و دستگاه‌های متولی به نوعی خبرساز می‌شود و در روزهای اخیر نیز این مسأله از سوی معاون گردشگری اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان‌شرقی خبرساز شد. وی اعلام کرده که دو موضوع ثبت جهانی جنگل‌های ارسباران و ژئوپارک منطقه آزاد ارس در دستور کار این اداره‌کل قرار گرفته است.

در این میان آنچه قابل تأمل، بحث و بررسی است، این‌که در چند سال گذشته قرار بود پرونده دو میراث طبیعی ایران یعنی جنگل‌‌های ارسباران و کویر لوت برای ثبت جهانی و قرار گرفتن در فهرست آثار یونسکو آماده و معرفی شود که در این ارتباط بیابان لوت در تیرماه سال 1395 با شماره 1505 به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید، ولی با این حال به دلایل مختلف از جمله نحوه حفاظت از گونه‌های گیاهی، جانوری، اکوتوریسم، اکولوژی، زیست‌محیطی، حفظ معماری، پارامترهای فرهنگی، زندگی اصیل روستایی و... هنوز پرونده جنگل‌‌های ارسباران برای ثبت جهانی باید چشم‌انتظار روزهای دیگر باشد.

با این حال هرچند در سال‌های اخیر به خاطر تخریب عوامل انسانی، قطع گونه‌های جنگلی، آتش‌سوزی‌های گسترده، احداث جاده، فعالیت‌های معدنی، مسائل زیست محیطی و... نگرانی‌هایی را درباره احتمال حذف پرونده آن از فهرست موقت یونسکو برای ثبت جهانی به وجود آورده، اما با این وجود به عقیده مسئولان و دستگاه‌های متولی پرونده آن هنوز از فهرست موقت یونسکو حذف نشده است.

از این رو، هر چند در سال‌های اخیر مسئولان و مدیران اجرایی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور و استان بر لزوم ثبت هرچه سریع‌تر این اثر طبیعی در حافظه جهانی تأکید می‌کنند، ولی با توجه به اقداماتی که در این راستا صورت گرفته، به نظر می‌آید با این اوضاع و احوالی که هر ساله بر تخریب منطقه حفاظت شده این جنگل‌ها افزوده می‌شود، باید مراقب وضع موجود بود تا این‌که این جنگل‌ها با این روند ثبت جهانی شود.

جنگل‌های ارسباران، در تب و تاب جهانی‌شدن

ناگفته نماند که جنگل‌های ارسباران با احتساب عرصه و حریم‌ بیش از 160 هزار هکتار وسعت دارد و در شمال استان آذربایجان‌شرقی قرار گرفته است و صرف‌نظر از جاذبه‌های شکارگاهی، اقتصادی، اجتماعی‌ و فرهنگی به دلیل وجود گونه‌های گیاهی و جانوری کمیاب، چشم‌اندازهای بکر وسیع، شکنندگی و آسیب‌پذیری بالای خود در سال‌های 1350 و 1352 شمسی ابتدا به عنوان منطقه ممنوعه و سپس منطقه حفاظت شده تحت حفاظت و نظارت اعلام شد.

این منطقه با داشتن کم‌تر از 05/0 مساحت کشور، بیش از 13 درصد پوشش گیاهی ایران را در خود جای داده است و 29 درصد از پستانداران کشور، 44 درصد پرندگان ایران، 32 درصد از دوزیستان کشور، 9 درصد آبزیان و 20 درصد خزندگان ایران در این منطقه ارسباران زندگی می‌کنند. منطقه حفاظت‌شده ارسباران در 29 مرداد 1393 به شماره 204 در فهرست میراث طبیعی کشور ثبت شده است.

نکته قابل تأمل دیگر در این خصوص این‌که، اهمیت منطقه ارسباران تنها به دلیل ویژگی‌های خاص اکوتوریسمی، اکولوژیکی و توان‌های زیست‌محیطی آن نبوده، بلکه میراث تاریخی و فرهنگی این منطقه نیز از زمان‌های گذشته مورد توجه دوستداران این منطقه و جهان بوده، به‌طوری‌که هر ساله هزاران گردشگر و محقق را به این منطقه جذب می‌کند.

بنابراین، آنچه اختصاصاً در این زمینه مورد تأکید است این‌ است که جنگل‌های ارسباران از سوی یونسکو به عنوان منطقه‌ای حفاظتی و ذخیره‌گاه بیوسفر (ژنتیکی) در کره زمین انتخاب شده، ولی با این وجود هر ساله به دلایل مختلف از جمله بی‌توجهی مردم و مسئولان و نبود امکانات و تجهیزات لازم روز به روز از وسعت این جنگل‌ها کم می‌شود.

از سوی دیگر، منطقه ارسباران به دلیل موقعیت خاص و ویژگی‌های منحصر به‌فرد، شهره عام و خاص شده است. ساخته‌شدن نخستین گنبد جهان در آن، دقیق‌ترین شهر دایره‌ای جهان، سیستم شهرسازی منحصر به‌فرد، تکنولوژی مواد و مصالح و ساخت برای نخستین بار از دیگر ظرفیت‌های این منطقه برای ثبت جهانی است.

در کنار موارد بیان شده، در این جنگل بیش از یک‌هزار و 80 گونه گیاهی و 320 گونه جانوری شناسایی شده که سیاه خروس، قرقاول ارسبارانی، پلنگ، شوکا، کل و بز وحشی، گربه وحشی و جنگلی، عقاب طلایی، عقاب شاهی، سارگپه جنگلی، طرلان، بحری، بلوط، سرخدار، گلابی، گیلاس وحشی، انار، زرشک، سماق، ارس، پیرو، زغال اخته، افرا، گردو، ممرز، گونه‌های متنوع گراس و نباتات علوفه‌ای مناطق نیمه خشک استپی و... از جمله مهم‌ترین گونه‌های جانوری و گیاهی منطقه است.

از دیگر جاذبه‌های گردشگری منطقه ارسباران می‌توان به وجود گورستان‌ها و کلیساهای تاریخی متعدد همچون کلیسای آینالو، وینق و ناپشته و از گورستان‌ها به گورستان وینق، داش‌باشی، تازه‌کند و آینالو اشاره کرد.

قلعه‌های تومانیانس وینق، قره‌قوچ، قله دره‌سی وینق، آغی، تاتار، تومانیانس آینالو، ابریق و مکیدی، درخت کهنسال بلوط در روستای چریق و درختان چنار کهنسال در روستاهای شاه حیدر، مکیدی و طوعلی سفلی، یخچال طبیعی مابین روستاهای گندم نان، شیخ حسین‌لو و... از جمله دیگر جاذبه‌های بی‌شمار منطقه حفاظت‌شده ارسباران است.

نکته مهم‌تر وجود موقعیت ملی و جهانی منطقه حفاظت شده ارسباران است که در حال حاضر 29 درصد از پستانداران کشور، 44 درصد پرندگان ایران، 32 درصد از دوزیستان کشور، 9 درصد آبزیان و 20 درصد خزندگان ایران را در خود جای داده است.

منطقه ارسباران در مقیاس جهانی نیز به تنهایی معادل 34 درصد پوشش گیاهی کشور ارمنستان، 25 درصد از پوشش گیاهی کشور آذربایجان، 25 درصد پوشش گیاهی فرانسه، 25 درصد پوشش گیاهی گرجستان و 17 درصد پوشش گیاهی کشور ایتالیا است.

ثبت جهانی جنگل‌‌های ارسباران؛ از سراب تا واقعیت

افزون بر آنچه گفته شد، جنگل‌های ارسباران به دلیل قرار گرفتن در محل تلاقی رشته کوه‌های البرز و زاگرس، میزبان برخی گونه‌های زاگرسی نیز است.

منطقه جنگلی ارسباران در گذشته نه چندان دور دارای وسعت زیاد بوده، ولی به علت قطع یک‌سره درختان برای تأمین زغال وسعت زیادی از آن از بین رفته است. طبق آخرین اطلاعات، وسعت جنگل ارسباران 164 هزار هکتار بوده که از این وسعت 148 هزار هکتار از آن جنگل حمایتی و حفاظتی است.

ارسباران که در گذشته‌ای نه چندان دور به محدوده وسیعی از کناره رود ارس حدفاصل جلفا تا مغان و بلندی‌های سبلان، بزقوش و سهند اطلاق می‌شد، اکنون به دلایل متعدد از قبیل تخریب عرصه‌های منحصر به‌فرد جنگلی، به مرزهای شهرستان‌های کلیبر و اهر محدود می‌شود.

این منطقه حفاظت شده در شمال‌غربی آذربایجان‌شرقی میان سه رودخانه مهم « ارس» در شمال، «ایلگنه چای» در غرب و «کلیبرچای» در شرق واقع شده و از جنوب به ارتفاعات «سایگرام» متصل است.

ارسباران یا قره‌داغ یک ناحیه کوهستانی و جنگلی است که در شمال استان آذربایجان‌شرقی و جنوب رودخانه ارس واقع شده ‌است. ارسباران در محدوده جغرافیایی 38 درجه تا 39 درجه و دو دقیقه عرض شمالی و 5/46 الی 5/47 درجه طول شرقی در شمال‌غرب ورزقان قرار دارد.

این منطقه از شمال به رود مرزی ارس، از شرق به استان اردبیل، از جنوب به هریس و از غرب به مرند و جلفا محدود است. ارتفاع این منطقه از سطح دریا دو هزار و 896 متر با دمای متوسط سالانه 10 درجه سانتی‌گراد و بارندگی برابر 275 میلی‌متر و دارای اقلیمی نیمه‌خشک و نیمه مرطوب و معتدل است.

این منطقه یکی از سحرانگیزترین مناطق کشور و جلوه‌گاه شکوه طبیعت در ایران و جهان است. کوه‌های صعب‌العبور و سر به فلک کشیده این منطقه، سال‌های متمادی بافت طبیعی خود را از انواع حوادث طبیعی و مصنوعی حفظ کرده و چهره زیبا و استوارش را به صورت طبیعی دارد.

جنگل‌های ارسباران از انبوه‌ترین مناطق جنگلی محسوب می‌شود، به‌گونه‌ای که ورود به آن‌ها برخلاف جنگل‌های شمالی کشور به آسانی ممکن نیست. دامنه‌ها و دره‌های سرسبز آمیخته از درختان، درختچه‌ها، گل‌های رنگارنگ، چمنزارها، چشمه‌سارها و نهرها همراه با آبشارهای مرتفع و دیدنی با حیات وحش منحصربه‌فرد ترکیبی بی‌نظیر و بی‌همتا از ذخیره‌گاه‌های بیوسفر جهان به وجود آورده است. طبق مطالعات انجام شده، تاکنون بیش از یک‌هزار و 344 گونه گیاهی در منطقه شناسایی شده است که به 493 جنس و 97 تیره تعلق دارند.

از این تعداد، 80 گونه از آن‌ها جنگلی بوده که 40 مورد آن جزو گونه‌های مهم دارویی است. برخی از گونه‌ها از لحاظ تنوع ژنتیکی، اسانس و ترکیب موجود، منحصر به‌فرد است.

از سوی دیگر، جنگل‌های ارسباران از نظر جغرافیایی به اتفاق جنگل‌های خزری در زمره منطقه جنگل‌های هیرکانی قرار می‌گیرد و شباهت زیادی به جنگل‌های خزری و جنگل‌های کناره دریای سیاه دارد، با این تفاوت که به جای درختان راش و توسکای جنگل‌های شمال کشور و درختان کاج حاشیه دریای سیاه، درختان بلوط و ممرز در جنگل‌های ارسباران روییده است.

ارسباران، نامی آشنا اما غریب برای جهانیان

نظر به اهمیت ثبت جهانی جنگل‌های ارسباران و این‌که این جنگل‌ها به لحاظ تنوع گیاهی و جانوری جزو 15 منطقه غنی جهان است، ثبت جهانی آن ضمن آن‌که موجب رشد و توسعه صنعت گردشگری و بهبود وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم این منطقه خواهد شد، می‌تواند به حفظ و احیای این جنگل‌ها کمک شایانی کند.

بنابراین، برای ثبت جهانی آن مسئولان و دست‌اندرکاران این حوزه باید بیش از این‌ها به فکر حفظ و احیاء و به ویژه شناساندن ظرفیت‌های بالقوه توریستی و گردشگری این منطقه به جهانیان باشند.

حال سوالی که در این میان مطرح می‌شود، این است که منطقه حفاظت شده ارسباران که در حال حاضر به عنوان نگین تنوع زیستی جهان مطرح است و به خاطر موقعیت خاص و داشتن مناطق زیبای طبیعی بکر، تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری آیا استحقاق حفاظت و ثبت جهانی را ندارد و باید همچنان چشم انتظار جهانیان باشد؟

آنچه در این زمینه اهمیت دارد این است که آذربایجان با تاریخ عظیم و پشتوانه غنی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی خود تا به حال دو اثر میراث فرهنگی را در فهرست یونسکو برای جهانیان ثبت کرده است که به نظر می‌رسد با توجه به ظرفیت‌های استان آذربایجان‌شرقی در عرصه‌های مختلف تاریخی، فرهنگی و معنوی به ویژه طبیعی، این تعداد آثار ثبت شده جهانی از این استان، جای بسی تأمل دارد.

جنگل‌‌های ارسباران که از آن به عنوان دومین میراث طبیعی ایران یاد می‌شود، همچنان برای ثبت جهانی باید چشم انتظار روزها دیگری باشد، چرا که برای ثبت جهانی آن می‌گویند یک شیرمرد در قامت استاندار می‌تواند بخشی از منطقه حفاظت شده ارسباران را ثبت جهانی کند.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار ، شماره: 80691