شعارسال:  احمد مسجدجامعی‌، عضو شورای شهر تهران، در یادداشتی در روزنامه همشهری نوشت:
 
«بعد از پایان دوره معاون اولی زنده‌یاد آقای دکتر حسن حبیبی در دولت، روزی از ایشان درباره کارهای آینده‌شان پرسیدم. آقای حبیبی مطالبی گفتند، اما جمله‌ای از ایشان مرا تکان داد: «می‌خواهم باقیمانده عمر را به عبادت بپردازم.» این سخن متفاوت و عجیب در ذهنم باقی ماند. چند سالی از این گفت‌وگو می‌گذشت که روزی 2کتاب از بنیاد ایرانشناسی به دستم رسید: این آثار جزو «مجموعه کتاب‌های اماکن مذهبی ایران» منتشر شده از سوی بنیاد ایران‌شناسی هستند که مرحوم حبیبی ریاست آن را بر عهده داشتند. براساس اطلاعات روی جلد، این 2 کتاب محصول کارگروهی بنیاد ایران شناسی به همراه طرح، مقدمه، بررسی و تدوین نهایی ایشان بود. بعد از دیدن آنها، به یاد گفت‌وگوی آن روز افتادم که دکتر حبیبی از صرف باقی مانده عمر به عبادت خبر داده بود. تدوین این دو کتاب ارزشمند احتمالا بی‌ارتباط با آن سخن نیست و می‌بایستی آن را محصول نگاه ایشان به عبادت دانست. عبادتی که چیزی نیست جز اندیشه و تفکر، این آثار یکی از مجموعه‌های تقریبا کامل از امامزاده‌ها، بقاع متبرکه و مساجد قدیمی شهر تهران هستند.
 
این دو اثر به‌همراه کتاب سرگذشت بازار بزرگ تهران جزو کتاب‌هایی با موضوع تهران در بنیاد ایران‌شناسی است، که مرحوم حبیبی شخصا به گردآوری آن همت گماشته‌اند. در ابتدای هر یک از این کتاب‌ها مقدمه‌ای نوشته است که خود گویای کامل نگاه ایشان به گردآوری این آثار است، و از جنبه‌های مختلفی اهمیت دارد. یکی از ویژگی‌های مهم این کتاب‌ها، اختصاص ‌شأن و اعتبار به تهرانشناسی است. آثاری که در دهه‌های گذشته تا به حال به موضوع تهران پرداخته‌اند، اطلاعات خود را بیشتر براساس منابع کتابخانه‌ای یا خاطرات شخصی بنیان گذاشته‌اند. درحالی‌که در این 3کتاب، علاوه بر تحقیقات کتابخانه‌ای، تحقیقات میدانی، مشاهده مستقیم نیز جزو روش‌های اصلی پژوهش است و از این‌رو اطلاعات زیاد و کاملا نویی در مورد امامزاده‌ها، مساجد قدیمی و بازار تهران به‌دست می‌دهند. از دیگر ویژگی‌های منحصربه‌فرد این کتاب‌ها، استفاده از محققین بسیاری است که به گردآوری اطلاعات پرداخته‌اند. تعداد این افراد قابل اعتناست به‌طوری‌که تعداد پژوهشگران و کارشناسانی که به جمع‌آوری اطلاعات کتاب امامزاده‌ها پرداخته‌اند بیش از 50نفر، در کتاب مساجد دیرینه سال حدود 30نفر ذکر شده است. علاوه بر این نظارت دقیق و واقعی بر روند تحقیقات تا تدوین نهایی کتاب، از دیگر ویژگی‌های منحصر به فرد آنها است، آن هم در کشوری که کارگروهی و جمعی تقریبا به سرانجامی‌نمی‌رسد. این آثار هر کدام مرجع موثقی برای امامزاده‌ها، مساجدو بازار تهران هستند. این در حالی است که از مدت‌ها پیش، از این دست کتاب‌های مرجع با موضوع تهران نداشتیم. کار جمع‌آوری اطلاعات کتاب امامزاده‌ها از سال83 شروع شده و 2سال به طول انجامیده است. بعد از آن کار بازبینی و تدوین نهایی اثر آغاز و تا سال87 یعنی 4سال پیاپی ادامه می‌یابد، تا اینکه این اثر در سال88 به چاپ می‌رسد. در این کتاب 118 امامزاده، بقعه و زیارتگاه در تهران، شمیران و ری مورد بررسی قرار گرفته است. ترتیب قرار گرفتن مطالب در توضیحات هر 118 امامزاده هم روش یکسانی دارد، که به این ترتیب است:
 
موقعیت بقعه: که در آن موقعیت جغرافیایی دقیق بقعه و راه‌های دسترسی به آن و توضیح کوتاهی راجع به محیط پیرامونی بقعه داده شده است.
 
تاریخچه بقعه: که خود به  2 بخش الف) نام و نشان صاحب بقعه شامل: تاریخچه‌ای از نسب، تبار، تولد، حیات و مرگ و آثار صاحب بقعه؛ ب) سابقه بنا و حدود و ثغور آن در برگیرنده چگونگی و زمان ساخت بقعه، گزارشی از مرمت‌ها و بازسازی‌ها و توضیحی درباره گذشته عناصر معماری و اجزای بقعه است.
 
 محوطه معماری کنونی بقعه شامل توصیف کامل بنا که بدین‌منظور نحوه ورود به بقعه و مسیر رسیدن تا حرم و ضریح توصیف شده است. ابتدای ورودی اصلی، صحن و تمام متعلقات به آن، نمای بیرونی بنا، ورودی‌های بقعه، حرم و اجزای آن، ضریح، منبر.
 
در پایان ملحقات می‌آید: شامل تأسیساتی که به بقعه اصلی اضافه و الحاق شده‌اند مانند حسینیه، درمانگاه، دفتر بسیج و... شرح داده شده‌اند.
 
4- توضیحات تکمیلی و ملاحظات، شامل: 1) زائران 2) نذورات 3) موقوفات 4) مراسم 5) دفن‌شدگان 6) بانیان و هنرمندان 7) متولیان و خادمان.
 
اطلاعات بخش تاریخچه بقعه و بخش‌های کمی‌از توضیحات تکمیلی و ملاحظات، براساس مطالعات کتابخانه‌ای است و اطلاعات باقی بخش‌ها از تحقیقات میدانی و مشاهده به‌دست آمده است، که حجم این اطلاعات قابل ملاحظه است. مرحوم حبیبی در مقدمه کتاب می‌نویسد: شاید بعضی بگویند این همه طول و تفصیل برای چیست و مگر تهیه یک فهرست کوتاه که هم دارای هزینه کمتری است و هم می‌تواند فراگیر باشد، چه عیبی دارد که    این کار با این هیأت و قد و قامت می‌تواند آن عیب را نداشته باشد و محاسنی را نیز در خود جمع کند؟ پاسخ می‌دهند که به‌نظر ما امامزاده‌ها و تربت پاکان و نیکان هم از جهت صورت و هم از لحاظ معنی و محتوا در ردیف و یا برتر از انواع دیگر میراث تمدنی و فرهنگی ما هستند. از لحاظ آرمانی و اعتقادی به هر حال برای پاسداری از هویت تاریخی و کنونی ما و تحکیم آن، از آن جهت که با باور و ایمان ارتباط استوار دارند، با دیگر میراث‌های ما تفاوت ماهوی دارند و علاوه بر آن از جهت دیگر نیز با میراث‌های فرهنگی و تمدنی و معنوی و معنی دارمان به‌طور اعم مشترکند.
 
هر استدلال عقلانی و عاطفی که برای نگهبانی و پاسداری میراث‌های با ارزش تمدنی و فرهنگی مان از یک سو و برای انتقال اطلاعات و مفاهیم آنها به نسل آینده از سوی دیگر با شور و شوق مطرح و هر هزینه معنوی و مادی که برای عرضه بهتر آنها به ایرانیان و دیگر مردم جهان پرداخت می‌شود باید با برنامه‌ریزی دقیق انجام گیرد. خصوصا به طریق اولی برای این بخش از میراثمان که به تاریخ سرزمین مان مربوط است. در واقع همه نگرانی‌های مربوط به در خطر قرار گرفتن میراث ملی و میهنی‌مان در این بخش نیز بجا و به‌مورد و ستودنی است. به‌ویژه زندگی ماشینی دنیاباره، یا جهان‌وطن نباید آنچه را با هویت اعتقادی و نیز هویت ملی مردم رابطه‌ای به درازای عمر یک تمدن دارد، در معرض سهل انگاری و بی‌اعتنایی قرار دهد.
 
در این کتاب روایت راویان محلی از نسب امامزاده به همراه اسناد مکتوب و متن زیارت‌نامه‌های موجود درباره آن آورده شده که در بعضی موارد با هم اختلاف دارند. اما ثبت روایت شفاهی اهالی بسیار مهم است. از سوی دیگر در این کتاب به توصیف زائران، مراسم، متولیان و خادمان پرداخته شده که تاکنون هیچ اثری به این موضوعات نپرداخته است. همچنین نام بانیان و هنرمندانی که از ابتدا تا به امروز در بنای امامزاده‌ها دست داشته و نامشان باقی مانده ذکر شده است که این کار در نوع خود نظیر ندارد. علاوه بر ذکر نام این افراد در بخش مربوط به هر یک از امامزاده‌ها، در قسمت پایانی کتاب، جدولی ارائه می‌شود که نام تمام هنرمندان نقش‌آفرین در بنای امامزاده اعم از معمار، کاشی‌ساز و کاشی‌کار، خوشنویس، خشت زنی و زرگری، صندوق ساز و نجار (خاتم کاری) که نامشان مشخص است، به تفکیک هر امامزاده می‌آید. همچنین متن تمامی‌نوشته‌ها، اعم از شعر و متن وقف نامه نقل شده است. به اضافه در این کتاب نام افراد معروف دفن شده در هریک از امامزاده‌ها ذکر شده که تاکنون در هیچ اثر دیگری با این گستردگی وجود ندارد. این افراد ممکن است افراد صاحب نام در سطح ملی و یا محلی باشند.
 
از دیگر نقاط قوت کتاب، استفاده از عکس‌های جدید و قدیم این امامزاده‌هاست که در کنار مطالب ارائه شده، در شناخت فضا و معماری امامزاده کمک شایانی می‌کند. همچنین برای بیشتر امامزاده‌ها تصویر و طرحی سه‌بعدی از فضا و بناهای مختلف امامزاده‌ها ارائه شده که بسیار ارزشمند است.
 
در ابتدای این کتاب نیز مقدمه‌ای آمده که به قلم خود مرحوم حبیبی است. این مقدمه اطلاعاتی درباره اهمیت زیارت، نحوه ورود امامزاده‌ها به ایران و شرایط آن روزگار، شکل‌گیری بقعه امامزاده‌ها، ثواب زیارت و... ارائه می‌دهد. ایشان در بخش دیگری از این مقدمه، به معماری بنای امامزاده‌ها می‌پردازد. در بخش دوم مقدمه نیز مراحل پژوهش و روش تدوین کتاب ارائه شده است. ایشان در بخشی از این قسمت می‌نویسند: « صادقانه و صمیمانه می‌گویم که آنچه به جامعه فرهیخته و خوانندگان جست‌وجوگر ارمغان می‌شود نه کاری منحصر و برای نخستین بار است و نه کاری کارستان. هم گزارش‌های مختصر و مفصل از امامزاده‌ها و مرقدهای بزرگان گوشه و کنار کشور وجود دارد و هم کارهای شایسته و خوب یا به نسبت خوب به اهل تحقیق عرضه شده‌اند. اما این کار از چند جهت در عین توجه به اهمیت کارهای پیشروان و پیشکسوتان، با کارهای دیگر تفاوت‌های آشکار و پنهان دارد که ازجمله آنها گردآمدن تعداد قابل ملاحظه‌ای از سرگذشت امامزادگان، بقاع متبرک و تربت برخی از پاکان و نیکان 3شهرستان تهران و شمیران و ری به‌عنوان سرآغاز و الگو با یک روش در یک مجموعه است.»
 
در کتاب مساجد دیرینه سال تهران نیز، اطلاعات مربوط به 132مسجد ذکر شده است. این مساجد در محدوده جغرافیایی تهران قدیم قرار دارند و بنابراین مساجد مناطق 11 و 12 تهران را شامل می‌شوند. کار جمع‌آوری اطلاعات و تدوین این کتاب نیز از سال83 آغاز و تا سال87 ادامه داشته است. این کتاب هم در سال88 به چاپ رسیده است. روش تدوین اطلاعات هر یک از مساجد نیز به این شرح است: 1- موقعیت مکانی مسجد 2- تاریخچه: بنای اولیه مسجد و گزارشی از مرمت‌ها 3- بنای کنونی و مشخصات آن و بخش ملحقات شامل: کتابخانه‌ها، پایگاه بسیج، آب انبار، صندوق ذخیره امید و مؤسسه خیریه 4- ملاحظات و توضیحات تکمیلی شامل بانیان، متولیان، معماران و هنرمندان، امامان جماعت، واعظان، مداحان، خیرین، خادمان، اقامه نمازهای یومیه و برگزاری مراسم، اهمیت تاریخی مسجد که داری 3 بخش است: 1- وقایع مهم تاریخی 2- سخنرانی‌های مهم 3- مراسم و اعیاد. استفاده از عکس و پلان نیز از ویژگی‌های بارز این کتاب است. بخش زیادی از اطلاعات این کتاب نیز از تحقیقات میدانی و مشاهده است و چنین کاری تاکنون درباره مساجد ایران صورت نگرفته است. در بخش مقدمه آقای حبیبی یادآور می‌شوند که چنین طرحی می‌تواند الگوی سایر مساجد کشور قرار گیرد و اطلاعات مربوط به آنها نیز به همین روش گردآوری شود. بعد از مقدمه این کتاب، دو نمونه وصف مسجد الحرام به روایت ناصرخسرو و ابن بطوطه آورده شده است. در مقدمه در این‌باره می‌خوانیم: این 2 گزارشگر بزرگ و توانا در وصف مسجدهایی که در طول سفر خود دیده‌اند به نکته‌های مهمی ‌اشارت کرده‌اند که ساختار مادی و تا حدودی معنوی این مسجدها را بیان می‌کنند و از جهات متعدد با الگویی که در این کتاب استفاده شده، شباهت دارد و نشان می‌دهد که به آثار تاریخی باید با وصف‌هایی این چنین و با تفصیل بیشتر پرداخت. کتاب سرگذشت بازار تهران نیز یک سال بعد و در سال1389 به چاپ رسید، که صحبت درباره آن مجال دیگری می‌طلبد.
 
با همین رویکرد شناخت و معرفی جلوه‌های فرهنگ و هنر ایران اقدام دیگری است که در جای خود شایسته تأمل و تحسین است. بدین قرار که در دوران تصدی معاون‌‌اولی در دولت اصلاحات با ابتکار و همت ایشان مکتب خیال‌نگاری (نقاشی قهوه‌خانه‌ای) احیا و تقویت شد. ایشان در روزهای پنجشنبه هر‌ماه یک‌بار در فرهنگسرای نیاوران حاضر می‌شد تا ضمن سرکشی به کارگاه خیالی نگاری هنرمندان و بازدید از آثار که در یک‌ماه قبل از آن خلق می‌کردند، در جریان روند روبه رشد این مکتب مهم و در حال فراموشی از نقاشی معاصر ایران قرار بگیرند. در این کارگاه هنرمندان بزرگ این عرصه همچون بلوکی‌فر، اسماعیل‌زاده، همدانی، خلیلی، حمیدی و... زیرنظر شواری سیاست‌گذاری مرکب از مهندس کاظمی، دکتر حجت، مهندس بهشتی و نگارنده به بررسی و تجزیه و تحلیل آثار می‌پرداختیم. مدیر اجرایی این کارگاه سیف بود که خود از منتقدان هنر و مولف آثاری ارزشمند در حوزه تزئینات معماری شهری است. حاصل این فرایند که قطعا مدیون زحمات مرحوم حبیبی است، مجموعه‌ای شامل بیش از 60تابلو بسیار ارزشمند از خیال ‌نگاران معاصر و در موضوعات مختلف اساطیری- اجتماعی-دینی و عاشورایی است که خوشبختانه در فرهنگسرای نیاوران و موزه امیرکبیر حفظ می‌شود و امید است روزی شاهد بهره‌برداری مناسب‌تر از این آثار به شکل‌های مختلف باشیم.
 
اما آنچه جای دریغ و درد دارد، توقف این روند است. گویی زمانه ما به دکتر حبیبی دیگری نیازمند است.»


شعار سال،با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته  از پایگاه خبری جماران   ،تاریخ انتشار:   18 بهمن    1398،کدخبر: 1347642  ، www.jamaran.news