شعار سال: اگر در سنین بزرگسالی هستید و اهل مرور کردن خود و رفتار خود، به احتمال زیاد متوجه شده‌اید که بسیاری از رفتار‌ها و مسائلی که در بزرگسالی تجربه می‌کنید به دوران کودکی بر می‌گردد. به همین خاطر است که علمای علم روانشناسی اهمیت ویژه‌ای برای کودکی قائل هستند. در نظام‌های تعلیم و تربیت نیز دوران ابتدایی به شدت با اهمیت است. اما این اهمیت مختص دوران ابتدایی نیست و دوران قبل از آن نیز باید مورد توجه قرار بگیرد.

پیش دبستانی، آمادگی، مهد کودک یا هر اسم دیگری که برای این دوره استفاده شده است یکی از دوره‌های با اهمیت در دوران کودکی محسوب شده که نظام‌های مختلف آموزشی برای آن برنامه‌ریزی‌های مختلفی انجام می‌دهند. مقام معظم رهبری نیز در شهریور ۹۹ این دغدغه را در یکی از دیدار‌های خود با مدیران و روسای آموزش و پرورش سراسر کشور مطرح کردند. ایشان درباره وضعیت مهدکودک‌ها هشدار دادند و به این نکته اشاره داشتند که «بر اساس گزارش‌های رسیده وضعیت مهد کودک‌ها به هیچ وجه خوب نیست و نباید به مهدکودک‌ها نگاه مراکز خدماتی داشت بلکه مراکز مهم آموزشی و پرورشی هستند».

این صحبت‌ها باعث شد که توجه مسئولین و نهاد‌های فرهنگی به مهد کودک‌ها و پیش دبستانی‌ها جلب شود و در همین راستا شورای عالی انقلاب فرهنگی مصوبه‌ای داشت. بر اساس این مصوبه کلیات واگذاری امر تربیت کودکان از صفر تا شش سال از مهدکودک‌ها تا پیش دبستانی به صورت یکپارچه به وزارت آموزش و پرورش سپرده شده است. هنوز از جزییات این طرح خبری نیست و نهاد‌های مسئول مشغول تهیه طرح نهایی هستند.

از آن جایی که دوره پیش از دبستان در حال حاضر اجباری نیست بسیاری از خانواده‌ها با اهمیت این دوره آشنا نیستند. مثلا برای نوشتن این گزارش از اعضای تحریریه دیدار پرسیدم که آیا قبل از مدرسه مهدکودک یا پیش دبستانی رفته اند یا نه؟ از ۹ نفر که پرسیدم ۵ نفر این تجربه را داشتند و از آن جالب‌تر این بود که در بین افرادی که به پیش دبستانی رفته بودند هم متولد دهه ۵۰ دیده می‌شد و هم متولد دهه ۶۰. من به عنوان کسی که متولد ۷۱ هستم به مهد کودک یا پیش دبستانی نرفته‌ام و دیگر همکارم که متولد دهه ۷۰ است رفته است.

اگر از اطرافیان‌تان هم بپرسید به احتمال زیاد با همین الگو روبرو خواهید شد که متناسب با شرایط خانواده‌ها (شاغل بودن مادر) و شرایط اقتصادی و فرهنگی، بچه‌ها به مهد کودک یا پیش دبستانی می‌رفتند. این روز‌ها البته با تأکید روان‌شناسان بر اهمیت نخستین سال­‌های کودکی و نیز محروم بودن بسیاری از خانواده‌ها از فضا و وسایل مناسب برای فعالیت و بازی­‌های کودکان خردسال، سبب شد که کودکستان رونق و افزایش یابند.

مهدکودک در ایران و جهان
به مانند بسیاری دیگر از مسائل این پدیده نیز در یونان باستان ریشه دارد. افلاطون از جمله متفکرانی است که بر اهمیت نظام‌های آموزشی و توجه به کودکان تاکید ویژه‌ای داشته است، ولی در دوران جدید قرن نوزدهم به‌عنوان سرآغاز آموزش پیش از دبستان مطرح‌شده است و قبل از این تاریخ این اندیشه که کودکی یک دوران منحصربه‌فرد است، به‌طورکلی موردپذیرش واقع نشده بود.

اگرچه آغاز رشد کودکستان‌ها در اروپا ثمره تفکر فروبل، کمینیوس، روسو، پستالوژی و هربارت هست، ولی در حقیقت این فردریک فروبل آلمانی بود که اولین کودکستان را در سال ۱۸۳۷ در بلومبرگ آلمان بنا نهاد و از همان زمان، نام کودکستان (باغ کودکان) معمول گشت.

این مراکز در اوایل قرن بیستم، بار دیگر دستخوش تغییراتی شد و این تغییرات متاثر از عقاید مربیانی، چون ماریا مونته سوری بود. وی با دنبال کردن کار‌های دو دانشمند فرانسوی جان ایتارد و ادوارد سگن توانست تجربیاتی کسب نماید که افراد بسیاری را در جهان از اندیشه‌ها و کارهایش متاثر کرد. بدین ترتیب کودکستان‌های آمریکایی و نیز سایر کشور عقاید و نظرات نوآورانه او را پذیرفتند. می‌توان تحولات بعد از ۱۹۴۰ را زمان گسترش عمیق‌تر کودکستان‌های ضمیمه مدارس دولتی در بسیاری از کشور‌ها دانست. در این قرن، مربیانی، چون جان دیویی، در ابداع روش‌های سنجیده‌تری توفیق یافتند.

در ایران باستان نیز هر چند مسائل مربوط به تعلیم و تربیت غالبا رنگ و بوی طبقاتی داشت، ولی توجه به آموزش کودکان در آن دوره نیز وجود داشت. با ظهور اسلام در ایران تعلیم و تربیت رفته رفته در مکان‌هایی مانند مدرسه، مسجد، مکتب خانه، مدرسه خلافتی، مدارس، کتابخانه‌ها، خانقاه، مجالس وعظ و خطابه و محافل ادبی، نظامیه‌ها، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی صورت می‌گرفت.

اولین کودکستان در ایران به سال ۱۳۰۳ بر می‌گردد. جبار باغچه‌بان در شهر تبریز و در محله صفی بازار جایی به نام باغچه اطفال تأسیس کرد. در ۲۷ بهمن ۱۳۰۳ آیین‌نامه مکتب‌خانه‌ها که فقط در تهران قابل اجراء بود، توسط شورای عالی فرهنگ تصویب شد. در سال بعد یعنی از ۲۹ فروردین ۱۳۰۴ نظامنامه مکاتب محلی نیز به تصویب رسید که این نظامنامه عیناٌ مانند نظامنامه مکاتب تهران بود. باغچه‌بان در سال ۱۳۰۷ کودکستان دیگری در شیراز تأسیس کرد.

اولین امتیاز تاسیس کودکستان از طرف وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به نام خانم برسابه هوسپیان در تاریخ ۳۱/۴/۱۳۱۰ صادر شد. شاید بتوان گفت با اینکه اولین کودکستان‌ها در ایران به‌صورت پراکنده و خصوصی تأسیس شدند، سال ۱۳۱۰ سرآغاز جدیدی در تاریخ آموزش و پرورش پیش از دبستان در ایران است و طی سال‌های قبل از آن سازمانی جهت آموزش و پرورش پیش از دبستان در ایران به معنی اولین آیین‌نامه کودکستان‌ها وجود نداشت. این آیین نامه در سال ۱۳۱۲ به تصویب شورای عالی فرهنگ رسید که در ماده اوّل آن سن اطفال مورد پذیرش در کودکستان‌ها را چهار تا هفت سال در نظر گرفته بود.

در سال ۱۳۵۰، اداره کل تعلیمات ابتدایی به دفتر برنامه‌ریزی آموزش ابتدایی تغییر نام داد و واحد کودکستان‌ها مسئولیت طرح و برنامه‌ریزی و پرورش پیش از دبستان را عهده‌دار شد. در سال ۱۳۵۳ وزارت آموزش و پرورش طی بخشنامه‌ای اصلاحاتی در مواد آیین‌نامه مذکور صورت داد که بر اساس آن فقط کودکان ۵ سال تمام حق ثبت‌نام در کودکستان (آمادگی) را داشتند.

برای کودکان سنین پایین‌تر نیز صدور امتیاز تشکیل کلاس‌های آمادگی برای نگهداری کودکان (۳ تا ۶ سال)، به عهده وزارت آموزش‌وپرورش بود، ولی محل‌هایی هم برای نگهداری کودکان زیر ۳ سال به‌صورت شبانه‌روزی وجود داشت که به نام پانسیون یا مهدکودک خوانده می‌شدند و امتیاز این‌گونه مراکز را اتاق اصناف صادر می‌کرد. شاید ریشه‌های ورود سازمان بهزیستی در سال‌های بعد از انقلاب به این حوزه را بتوان در این دوره جست‌وجو کرد.

البته باید به این نکته اشاره کرد که در سال ۱۳۵۶ به‌منظور تشکیل مهدکودک و نگهداری کودکان زنان شاغل بودجه‌ای در کلیه وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی پیش‌بینی گردید و سازمان زنان مسئولیت تشکیل و نظارت بر آن‌ها را به عهده داشت که بعد از انقلاب اسلامی و ادغام سازمان زنان این وظایف به عهده سازمان بهزیستی کنونی واگذار گردید.

پس از انقلاب اسلامی بر اساس «آئین‌نامه تأسیس و اداره مهد‌های کودک خصوصی» مورخ ۳۰/۱۱/۱۳۶۷، وظیفه نگهداری و پرورش کودکان از سه‌ماهه تا پایان ۵ سال به عهده سازمان بهزیستی گذاشته شد و وزارت آموزش‌وپرورش نیز بر پایۀ «قانون تأسیس مدارس غیرانتفاعی» مصوب مجلس شورای اسلامی در تاریخ ۰۵/۰۳/۱۳۶۷ و آئین‌نامه اجرایی آن مسئولیت کودکان پیش‌دبستانی که شامل یک سال پیش از دبستان می‌شد بر عهده گرفت؛ بنابراین طول دوره پیش‌دبستانی یک سال تعیین گردید و مقرر شد کودکان از پایان ۶ سالگی وارد کلاس اول ابتدائی شوند.

در سال ۶۳ گذراندن دوره‌های آمادگی برای ورود به کلاس اول اجباری شد، ولی آموزش و پرورش این قانون را لغو و تمام دوره‌های آمادگی تابعه خود را منحل کرد. اما مهدکودک‌ها و کودکستان‌های دولتی، خصوصی و یا وابسته به اداره‌ها و شرکت‌ها هنوز دورۀ آمادگی را برای کودکان خود داشتند.

پس از تصویب اساسنامه پیش‌دبستانی توسط شورای عالی آموزش‌وپرورش در سال ۱۳۸۲ و توسعۀ دورۀ پیش‌دبستانی از یک سال به دو سال، وضعیت کودکان ۴ سال تمام، مورد اختلاف دو دستگاه قرار گرفت. رد پای این اختلافات بین دو دستگاه تا سال ۱۳۸۷ و تصویب «اصلاح قانون تأسیس مدارس غیرانتفاعی» توسط مجلس شورای اسلامی مشهود است. در این اصلاحیه سازمان بهزیستی در خصوص کودکان ۴ سال تمام از جهت مجوز، نظارت و محتوا می‌بایست تابع مقررات آموزش‌وپرورش در خصوص مراکز پیش‌دبستانی باشد، اما؛ سازمان بهزیستی از پذیرفتن آن سرباز زد تا برای رفع مشکلات تفاهم‌نامه‌ای در سال ۱۳۸۹ بین هر دو مدعی تولیت پیش‌دبستانی منعقد گردید که این تفاهم‌نامه هم نتوانست راه‌حل عملی باشد و اختلافات باقی ماند.

برای جمع بندی باید گفت که در حال حاضر دوره پیش دبستانی در ایران به دوره دوساله رسمی و غیراجباری اطلاق می‌شود که کودکان گروه سنی ۵ و ۶ سال را تحت پوشش برنامه‌های آموزشی و تربیتی قرار می‌دهد.

ویژگی‌های یک مهد کودک استاندارد
به احتمال زیاد این روز‌ها گروه‌های تحقیقاتی مشغول تدوین طرحی هستند که مهدکودک‌ها به صورت منسجم زیر نظر آموزش و پرورش فعالیت خود را دنبال کنند. محتوای آموزشی و تربیتی در این طرح باید دیده شود و سازوکار‌های اجرایی نیز باید در نظر گرفته شود. اما چند نکته مهم شاید به نگارندگان این طرح و خانواده‌ها کمک کند.

مربیان پیش دبستانی و مهد کودک‌ها یکی از مهم‌ترین افرادی هستند که در این محیط حضور دارند و بعد از مادر و پدر کودک، او است که باید با کودک در آن سنین مهم ارتباط برقرار کند. امروز بسیاری از مهد‌های کودک و پیش دبستانی‌ها با حقوقی ناچیز فردی را استخدام می‌کنند و معمولا صلاحیت‌های عمومی را دارند و از صلاحیت‌های تخصصی و حرفه‌ای بی بهره هستند. آموزش و پرورش در جذب مربیان مهد و پیش دبستانی باید دقت ویژه‌ای داشته باشد و همچنین در دوره‌های ضمن خدمت نیز باید توجه به این گروه را بیش از پیش در دستور کار خود بگذارد.

بحث دیگر اجباری کردن و عمومی و رایگان کردن این حوزه است. همانطوری که در قانون اساسی آمده آموزش و پرورش عمومی و رایگان در نظر گرفته شده، ولی در عمل ما شاهد مدارس خصوصی زیادی هستیم که از لحاظ کیفی تفاوت زیادی با مدارس دولتی دارند. این وضعیت نباید در پیش دبستانی هم تکرار شود. هر چند که امروز شاهد مراکز پیش دبستانی و غیردولتی زیادی هستیم که با شهریه‌های هنگفت خدمات لوکسی به خانواده‌ها ارائه می‌کنند. عدالت آموزشی از این نقطه شروع خواهد شد و مسئولان این بار با بهانه کسری بودجه و کمبود امکانات بخش خصوصی (البته بخش خصوصی که خود در آن ذی نفع هستند) را گسترش داده‌اند و فاجعه عدالت آموزشی را این روز‌ها می‌بینیم.

نظافت و امنیت کودکان، چون در سنین خاصی هستند جزو بدیهیات این حوزه است. به این خاطر که در گذشته مواردی از کودک آزاری در مهد‌های کودک گزارش شده لازم است که این طرح در بخش نظارت تمرکز ویژه‌ای داشته باشد.

احتمالا یکی از جنجال‌هایی که بعد از انتشار طرح نهایی با آن روبرو خواهیم شد جداسازی دختران و پسران در مهد‌های کودک باشد. امروز بسیاری از نظام‌های تعلیم و تربیت از این مساله گذشته‌اند و دیگر اختلاط دختر و پسر در محیط‌های تربیتی به یک امر عادی تبدیل شده است. در نظام تعلیم و تربیت ما به خاطر مسائل ایدئولوژیک و شرعی دختران و پسران در مدارس از هم جدا هستند. سنین کودکی فرصت مناسبی است که کودکان فارغ از جنسیت کنار هم مسائل آموزشی و تربیتی را دنبال کنند و قاعدتا نباید هیچ مشکل شرعی برای آن سنین وجود داشته باشد. بهتر است نویسندگان طرح و مسئولان به جای توجه به این مساله به سراغ مسائل مهم‌تری بروند.

یکی از مهم‌ترین مسائل، محتوای آموزشی است که باید به آن توجه کرد. بازی محوری و فعالیت‌های گروهی می‌تواند محور محتوای ارائه شده در این دوره باشد که نباید با محتوا‌های خشک آموزشی و متن محور اشتباه گرفته شود. روش‌های نوین آموزشی که به صورت فعالیت محور است در بسیاری از ساختار‌های آموزشی دنیا در حال اجرا است و این دوره می‌تواند شروع این جنس از فعالیت‌ها در آموزش و پرورش ایران باشد که در ادامه در مقطع ابتدایی هم تسری پیدا کند.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات، برگرفته از دیدارنیوز، تاریخ انتشار: ۱۱ دی ۱۳۹۹، کد خبر:۷۹۰۱۰، didarnews.ir