شعار سال: کشاورزی و باغداری پرهزینه سنتی با اینکه تلاشی برای امرار معاش و تکمیل و تأمین زنجیره غذایی مردم به شمار میرود؛ اما در این سالهای کم بارش به دلیل بیتوجهی به شیوه مناسب، منابع آبی مناطقی همچون استان پرجمعیت البرز را به تاراج داده است. همزادی دهههای مهاجرپذیری با پدیده دگرگونی اقلیم یا خشکسالی، ماهها و سالهای پر تنش آبی را پیش روی البرز قرار داده؛ چالشی که اگر توسط مردم و مسئولان به ویژه کشاورزان و باغداران مدیریت نشود، سفرههای زیر زمینی این استان را نابود خواهد کرد.
وجود محدود اراضی کشاورزی و باغی (حدود 75 هزار هکتار) در استان کموسعت البرز اگر چه به خاطر مرغوبیت و حاصلخیزی زمین، سالهای پرمحصولی را برای بهرهبرداران رقم میزند؛ اما مکیدن آبهای سطحی و زیر زمینی بدون توجه به روشهای نوین آبیاری، منابع آب را در ورطه نسیان قرار داده است. از دیگر سو در این سالها که دسترسی به سفرههای زیرزمینی دشوار شده، زارعان و باغداران با حفر دهها حلقه چاه عمیق، آب را در اعماق البرز جستوجو میکنند. با اینکه تأمین آب از لایههای زیرین خاک هزینههای سنگین روی دست بهرهبرداران میگذارد؛ اما روشهای ناصحیح آبیاری نیز آب گرانقیمت و کمیاب را به کام آسمان (تبخیر) میبرد. همچنین در این وضعیت تنش آبی تولید محصول زارعی و باغی به قیمت نابودی سفرههای زیر زمینی و آبهای سطحی تمام میشود و نداشتن برنامه و روش کشت نیز، ضایعات سنگین کشاورزی روی دست زارعان میگذارد. با این حال شمار پرتعداد چاههای غیرمجاز در دل دشتهای تشنه البرز، سطح دسترسی به آبهای زیرزمینی از 15 تا 40 متر دهه 70 را به بیش از300 متر در زمان حال رسانده و چالش دیگری به نام فرونشست به وجود آورده است.
از سویی مهاجرتهای بیرویه و پدیده خشکسالی قرن یا تغییر اقلیم سبب شده تا هر روز بر میزان تکیدگی منابع آبی افزوده شود و چالش آب را سرفصل مشکلات قرار دهد. تأمین آب برای جمعیت میلیونی البرز در گستره جغرافیایی پنج هزارو 800 کیلومتر مربع این استان، موضوعی است که در این سال با صرف هزینههای گزاف همراه شده و تهیشدن سفرههای زیر زمینی با حفاریهای متعدد و جستوجوی برای آب گره خورده است. زنگ کمآبی از دو دهه گذشته در استان پرجمعیت و مهاجر پذیر البرز به صدا درآمده، خطری که مردم استان و گونههای گیاهی و جانوری را تهدید میکند. استان البرز که در زمان ترسالی میانگین بارندگی آن از 350 میلیمتر فراتر رفته، در این سالها آسمانش همچون گذشته نگاه سخاوتمندانه به کوهها و دشتهایش ندارد. آنطور که شاخصها نشان میدهد، میانگین بارندگی این استان در دو دهه اخیر به کمتر از300 میلیمتر رسیده و سال زراعی جاری کم بارشترین سال البرز در 100 سال گذشته گزارش شده است.
در این حال سیل جمعیت در استان البرز سبب شده که در طول حدود چهار دهه شمار ساکنان این استان از نزدیک به 150 هزار نفر به حدود سه میلیون نفر برسد؛ جمعیتی که برای تأمین آب آشامیدنی آنها از سدها تا سفرههای زیرزمینی مدد گرفته شده است. با اینکه سفرههای آبی استان البرز خواسته یا ناخواسته باید با استانهای همسایه تقسیم شود، لیکن آنچه در این سالها سبب تهیشدن سفرههای زیرزمینی البرز شده، حفر بیرویه چاههای غیرمجاز است که شمار آنها در مناطقی مانند ساوجبلاغ از مرز یک هزار حلقه گذشته است. آمار ارائه شده درباره تعداد چاههای غیرمجاز آب در استان کموسعت و درعین حال پرجمعیت البرز بیشتر از حد تصور است و به گفته کارشناسان یکی از عوامل عمده تهیشدن سفرههای زیرزمینی در کنار کاهش بارندگی، حفر بیرویه چاههای غیرمجاز است. طبق بررسیهای علمی میزان فرونشست زمین در دشتهای البرز به حدود یک متر رسیده است. به گفته داوود نجفیان، مدیرعامل آب منطقهای البرز، تاکنون 11هزار حلقه چاه غیرمجاز در مزارع کشا ورزی، باغها و ویلاها ی استان شناسایی شده است. او میگوید: سالانه 70 میلیون مترمکعب آب بیشتر از ظرفیت سفرههای زیرزمینی در استان البرز برداشت میشود. مدیرعامل آب منطقهای استان البرز اعلام کرد: طی 16 سال گذشته یک میلیارد و 100 میلیون متر مکعب از آبخوانهای این استان خالی شده که میبایست طی سه تا چهار سال آینده کسری آبخوانهای البرز جبران شود. وی ادامه داد: در صورت تقویتنشدن سفرههای زیرزمینی آب، جبران خسارت این منابع آبی البرز امکانپذیر نیست. این مسئول با اشاره به اینکه بیشتر کشورها منابع آبی و طبیعی را برای آیندگان ذخیره میکنند، بیان داشت: مدیریت مردم در مصرف آب و کاهش مصارف کشاورزی لازمه پیشگیری از هدرروی آب است.
به گفته نجفیان، اکنون 85 درصد آبخوانهای کشور مصرف میشود که قرار است در برنامه ششم توسعه به 60 درصد کاهش یابد. مدیرعامل آب منطقهای البرز با بیان اینکه در بخش کشاورزی بعضی از محصولات نیاز به آب زیادی دارند، گفت: برای کاهش مصرف در بخش کشاورزی باید به شیوههای جدید آبیاری متوسل شد. نجفیان ادامه داد: دولت سال گذشته کارگروه سازگاری با کمآبی را تشکیل داد تا شرایطی پایدار به وجودآید و در پایان پنج ساله ششم 25 درصد برداشت از آبخوانها کاهش یابد. وی اظهار داشت: 92 درصد آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی و مابقی آن به سایر بخشها اختصاص دارد.
کشاورزی سنتی از عوامل مصرف زیاد آب
این مسئول، کشاورزی سنتی را یکی از عوامل اصلی مصرف زیاد آب و برداشت بیرویه از آبخوانهای البرز عنوان کرد و اظهار داشت: در بسیاری از کشورها با اجرای کشاورزی صنعتی، افزون بر تنوع محصولات و عملکرد بالای تولید بر مشکل کمآبی هم غلبه شده است. نجفیان خاطرنشان کرد: مصرف آب در کشاورزی صنعتی یک دهم کشاورزی سنتی است و برای اینکه در بخش کشاورزی و مصرف آب نیازهای کشور تحقق یابد، کشاورزی سنتی را باید کنار بگذاریم. مدیرعامل آب منطقهای البرز گفت: متوسط مصرف منابع آب در بخش کشاورزی ایران 35 درصد و در البرز 42 درصد است. وی افزود: درصورتی که بتوانیم حتی 15 درصد مصرف آب را در بخش کشاورزی کاهش دهیم، مشکل کمآبی دیگر بخشها را مرتفع کردهایم. مدیرعامل آب منطقهای البرز، یادآورشد: دولت مجبور است در بخش کشاورزی الگوهای مصرف را تغییر دهد، چرا که در این بخش پتانسیلهای زیادی وجود دارد. نجفیان گفت: استفاده از آبیاری قطرهای مصرف آب را به یک سوم میرساند و میبایست در این زمینه فرهنگسازی و اجبار صورت بگیرد. این مسئول با اشاره به اینکه هزینه استفاده از آبخوانها بسیار کم و دسترسی به آنها آسان است، افزود: این امر سبب شده تا همچنان در ایران کشاورزی سنتی متداول باشد و کشاورزان رغبتی به صنعتیشدن نشان ندهند.
وی اظهارداشت: کارگروه طرح احیاء و تعادلبخشی آبهای زیرزمینی به تصویب شورای آب رسید و برای وزرات جهاد کشاورزی تکالیفی است که افزایش عملکرد کشاورزی و تغییر الگوهای کشت را در پی دارد. نجفیان خاطرنشان کرد: اکنون در استان البرز وابستگی به آبهای زیرزمینی بیش از 70 درصد است و هر ساله یک متر مربع کاهش سطح آبی زیر زمینی داریم. وی تعداد چاهای غیرمجاز البرز را حدود 11 هزار حلقه چاه عنوان کرد و گفت: این تعداد چاه غیرمجاز به منابع زیر زمینی آسیب غیرقابل جبران وارد میکند. مدیرعامل آب منطقهای البرز درعین حال بیان داشت: حدود پنج هزار و 600 حلقه چاه مجاز در البرز وجود دارد. نجفیان گفت: نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاههای آب از دو سال پیش تاکنون در دستور کار آب منطقهای البرز قرار گرفته و در سال 94 حدود 245 حلقه چاه مجاز مجهز به کنتور آب شد. وی گفت: در سال 95 نیز 565 حلقه چاه کنتوردار شد که با توجه به اعتباری که امسال برای نصب کنتور اختصاص یافته، تا پایان سال تعداد بیشتری از چاهها مجهز به کنتور میشوند. نجفیان افزود: نصب کنتورهای هوشمند میزان آب مصرفی چاهها را مشخص میکند و با این اقدام از مصرف بیرویه آبهای زیر زمینی جلوگیری میشود. وی در بخش دیگری از سخنانش اظهار داشت: از ابتدای سال 91 تا 96 یک هزار و 646حلقه چاه غیرمجاز مسدود شد.
298میلیمتر بارش در البرز از ابتدای سال زراعی تاکنون
نجفیان گفت: از ابتدای مهر ماه سال گذشته تاکنون 298میلیمتر بارش در البرز داشتیم که در مدت مشابه سال گذشته 404 میلیمتر و متوسط بلندمدت 367 میلیمتر بوده است. وی افزود: طی این مدت 26/2 درصد کاهش بارندگی داشتیم و در بلندمدت نیز با کاهش 19 درصدی بارش مواجه هستیم. وی بیان داشت: اکنون میزان ذخیره سد کرج 79 درصد است که نسبت به سال گذشته 15 درصد کاهش دارد و میزان ذخیره سد طالقان 71 درصد ثبت شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل 26درصد کاهش آب نشان میدهد.
آبیاری فضاهای سبز شهری با آب غیر شرب
قاسم صالحی، معاون بهرهبرداری آبفای البرز، با بیان اینکه سازمانهای فضای سبز شهرداریهای استان موظف به تأمین آب از منابع غیر شرب شدهاند، گفت: اکنون زیرساختها فراهم نیست و حدود 300 لیتر در ثانیه آب برای مصارف فضای سبز شهری استفاده میشود. وی ادامه داد: در برخی مناطق شهری البرز پساب تصفیهشده فاضلاب برای آبیاری فضای سبز شهری اختصاص یافته است. وی گفت: با توجه به کمبود آب، تغییر نوع آبیاری فضای سبز شهری، مزارع کشاورزی و باغها باید در اولویت کاری قرار گیرد. صالحی بیان داشت: برای کاهش مصارف آب فضای سبز، نخستین تصفیهخانه فاضلاب در کرج راهاندازی شده و قرار است تعداد دیگری ساخته شود. وی نیز به ساکنان شهرهای استان توصیه کرد از شیرآلات هوشمند برای مصارف خانگی استفاده کنند تا از هدرروی آب جلوگیری شود. معاون آبفای البرز گفت: 180 هزار مشترک پرمصرف در استان البرز شناسایی شده که بالاتر از میانگین الگوها، آب مصرف میکنند. وی اظهار داشت: برای مدیریت فشار در شبکه و اصلاح و بازسازی شبکههای قدیمی طرحهایی داریم که مطابق برنامه تأمین مالی به جلو خواهد رفت. صالحی بیان داشت: بیشتر آب مصرفی مناطق شهری البرز از منابع زیرزمینی است و این منبع در حال افت است و شرایط خوب نیست. وی گفت: اکنون دو پدیده در بخش سفرههای زیر زمینی آب در حال رخ دادن است که یکی عمیقتر شدن سطح دسترسی به سفرهها و دیگری فرونشست زمین است. وی بیان داشت: به علت خشکشدن منابع آب زیرزمینی طی پنج سال گذشته 63 حلقه چاه آب شرب در استان البرز از مدار خارج شد. صالحی، همچنین میزان هدرروی آب براثر فرسودگی شبکههای آب البرز را 15 درصد اعلام کرد.
ضرورت راهاندازی تصفیهخانههای پساب
عضو شورای اسلامی شهر و مدیرعامل پیشین سازمان پارکها و فضای سبز شهرداری کرج نیز با اشاره به محدودیت منابع آبی در استان البرز و کشور، گفت: امروز زمان توسعه تصفیهخانههای فاضلاب و بازچرخانی آب فرا رسیده است. عباس زارع افزود: برهمین اساس برای سال جاری شش پروژه تصفیهخانه فاضلاب (لوکال) در کرج اجرا میشود. وی با اشاره به اینکه مدیریت و نظارت بر چاههای غیرمجاز ضعیف است، افزود: وقتی موفق هستیم که یک چاه آب غیرمجاز را مسدود کنیم. وی ادامه داد: باید نظارتها در این بخش قویتر و دقیقتر شود و به سمت استفاده از آبهای غیر متعارف برویم و از آب خام و سفرههای زیر زمینی برای آبیاری فضای سبز استفاده نکنیم. زارع خاطرنشان کرد: الگوهای کاشت طی چهار سال گذشته تغییر کرد و در این حوزه باید وسواس داشت. این عضو شورای شهر کرج گفت: دولت تمام دستگاههای اجرایی را مکلف کرده تا سال 1400 آب فضای سبز را از منابع غیر شرب تأمین کنند. وی ادامه داد: براین اساس شهرداری کرج برای آبیاری فضاهای سبز و باغهای این کلانشهر به سمت بازچرخانی آب پیش میرود. به گفته کارشناسان، مدیریت آب با تغییر الگوی کشت و آبیاری در مزارع کشاورزی و فضاهای سبز این امکان را میدهد که چالش و بحران آب از پیش پای مردم کنار گذاشته شود. آنان میافزایند: توسعه کشاورزی صنعتی و بهکارگیری روشهای آبیاری نوین مهمترین گام برای توسعه پایدار مبتنی بر اقتصاد کشاورزی است؛ ضمن آنکه صرفهجویی در منابع آب، تضمینی برای حیات و زندگی خوب آیندگان است. هوشمندسازی شیرآلات خانگی، اداری، تجاری و صنعتی گام دیگری است که مصرف را مدیریت خواهد کرد و مصارف را به حداقل میرساند. بازچرخانی آب از طریق تصفیه خانههای فاضلاب و تأمین آب کشاورزی و صنعتی نکته مهمی است که کارشناسان بر آن تأکید دارند. انسداد چاههای غیرمجاز و توزیع و مدیریت آب کشاورزی، باغها و صنایع توسط دستگاههای اجرایی و مسئول از کلیدیترین موضوعاتی است که در پس مکانیزهشدن سیستمهای آبیاری میتواند از چالش آب در کشور و استان البرز به میزان زیادی بکاهد.
سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار 30 اردیبهشت 97، کد مطلب: 44251، www.sabzineh.org