شعار سال: المپیاد زیست‌شناسی کشور امسال 20‌ساله شد. این المپیاد در سال 1377 و با تلاش‌های بسیار دکتر «محمد کرام‌الدینی» بنیان‌گذاری شد. دکتر «محمد کرام‌الدینی» رئیس کمیته ملی المپیاد زیست‌شناسی کشور و سردبیر مجله رشد آموزش زیست‌شناسی است. او به مدت ۴۳ سال در روستاها، شهرهای مختلف کشور، مدارس بین‌المللی تهران و نیز مدارس خارج از کشور معلم زیست‌شناسی بوده است. علاوه بر این، او دو دهه کارشناس برنامه‌ریزی درس زیست‌شناسی در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش‌وپرورش بود. دکتر «کـرام‌الدینی» تاکنون ده‌ها کتاب، انفرادی یا با همکاری دیگران، ترجمه یا تألیف‌ و ده‌ها مقاله در مطبوعات داخلی و خارجی منتشر کرده ‌است که برخی از آنها برای او افتخارهایی آورده‌اند. وی سال‌هاست که ریاست المپیاد زیست‌شناسی ایران را بر عهده دارد و در این مدت از داوران بین‌المللی المپیاد جهانی زیست‌شناسی نیز بوده است. المپیاد زیست‌شناسی کشور در این مدت، نه‌تنها مدال‌هایی از المپیادهای جهانی زیست‌شناسی براي کشور آورده، بلکه بر آموزش زیست‌شناسی کشور نیز اثرهای بسیار عمیقی گذاشته است. بیست‌ونهمین المپیاد جهانی زیست‌شناسی قرار است 24 تا 31 تیرماه با حضور دانش‌پژوهانی از ۷۵ کشور دنیا در ایران برگزار ‌شود. به همین مناسبت با او گفت‌وگو کردیم تا با اهداف و روش‌های برگزاری المپیاد زیست‌شناسیبیشتر آشنا شویم.

ایران درحال‌حاضر در کدام المپیادهای جهانی شرکت می‌کند و حضور دانش‌آموزان کشورمان در المپیادهای جهانی از سوی چه نهاد یا سازمانی در کشور پشتیبانی می‌شود؟
وزارت آموزش‌وپرورش به‌طور رسمی امکان شرکت دانش‌آموزان ایرانی را در شش المپیاد علمی بین‌المللی فراهم می‌کند: زیست‌شناسی، فیزیک، شیمی، کامپیوتر، ریاضی و نجوم. درحال‌حاضر این کار بر ‌عهده «مرکز ملی پرورش استعدادهای درخشان و دانش‌پژوهان جوان»، از مراکز درون وزارت آموزش‌وپرورش است که رئیس آن در واقع معاون وزیر آموزش‌وپرورش است. البته، این مرکز دو المپیاد دیگر را هم برگزار می‌کند که هنوز جهانی نیستند، بلکه در سطح کشوری برگزار می‌شوند: یکی «المپیاد ادبی» و دیگر «المپیاد آزمایشی سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی». باید اضافه کنم که چند المپیاد و مسابقه جهانی دیگر هم خارج از مدیریت این مرکز در کشورمان برگزار می‌شوند.
«مرکز ملی پرورش استعدادهای درخشان و دانش‌پژوهان جوان» همان «سمپاد» معروف است؟
خیر، سمپاد مخفف «سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان» است که چند سال است دیگر وجود ندارد. این سازمان در سال ۱۳۸۹ از سوی آقای حاجی‌بابایی، وزیر وقت آموزش‌وپرورش در دولت آقای احمدی‌نژاد با «باشگاه دانش‌پژوهان جوان» (که تا آن زمان مستقل از سمپاد مسئولیت برگزاری المپيادهای علمی–ادبی را بر ‌عهده داشت)، ادغام شد. در پی این ادغام، انتظار می‌رفت این نهاد گسترش یابد اما به‌عکس، به‌جای ارتقا، تنزل جایگاه پیدا کرد و به مرکزی عریض و طویل‌تر به‌ نام «مرکز ملی پرورش استعدادهای درخشان و دانش‌پژوهان جوان» تبدیل شد. یعنی، «سازمان» تبدیل شد به «مرکز» که از نظر اداری پایین‌تر است. بنابراین، درحال‌حاضر سمپاد وجود ندارد ولی هنوز از این «مرکز» که وارث آن «سمپاد» است، گاه با نام قدیم «سمپاد» یاد می‌شود.
ممکن است تاریخچه برگزاری المپیادها در ایران را به‌طور مختصر مرور کنید؟
توجه به پرورش استعدادهای درخشان در کشورمان سابقه ۴۷ساله دارد. سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان در سال ۱۳۵۵ بنیاد نهاده شد، اما سمپاد در سال ۱۳۶۶ تأسیس شد. «باشگاه دانش‌پژوهان جوان» که وظیفه اصلی آن اعزام دانش‌آموزان تیزهوش کشورمان به المپیادهای جهانی بود، در شهریور ۱۳۷۴ بنیان‌گذاری شد. البته از سال ۱۳۶۶، یعنی پیش از تأسیس «باشگاه دانش‌پژوهان جوان»، مرکزی به‌ نام «مرکز المپیادهای علمی کشور» وجود داشت. عرض کردم که در سال ۸۹ این باشگاه با سمپاد ادغام شد و مرکز ملی کنونی به وجود آمد. عمر المپیادهای مختلف یکسان نیست، برخی جوان‌ترند و برخی دارای سابقه بیشتر. مثلا امسال سی‌وششمین المپیاد ریاضی، سی‌ویکمین المپیادهای ادبی و فیزیک، بیست‌و‌هشتمین المپیادهای کامپیوتر و شیمی و بیست‌ویکمین المپیاد زیست‌شناسی و چهاردهمین المپیاد نجوم و اخترفیزیک در کشور برگزار شده‌اند یا می‌شوند.
اصولا چه لزومی برای ایجاد رقابت بین‌ دانش‌آموزان وجود دارد؟
پیش از آنکه به لزوم ایجاد رقابت بپردازیم، بهتر است ببینیم اصولا رقابت چیست و چرا به وجود می‌آید. رقابت فعالیتی طبیعی و عمدتا غریزی است که در همه موجودات زنده روی می‌دهد. شما می‌دانید که بنا بر تعریف، هرگاه دو یا چند موجود زنده از یک یا چند منبع مشترک استفاده کنند، می‌گویند آن موجودات در حال رقابت با یکدیگرند. چنانچه این موجودات با کمبود آن منبع روبه‌رو شوند، آن‌گاه ممکن است هنگام تلاش برای استفاده هرچه بیشتر از آن منبع یا منابع مشترک، دست‌کم یکدیگر را بترسانند، به یکدیگر آسیب وارد كنند یا دست بالا، یکی دیگری را سربه‌نیست کند. می‌دانید که رقابت در زیست‌شناسی تکاملی نیز مورد بحث است و رقابت را یکی از نیروهای ‌پیش‌برنده انتخاب طبیعی به شمار می‌آورند: محدودیت منابع زیستی سبب می‌شود افرادی که توانایی بیشتری برای استفاده از منابع مشترک دارند، در میدان رقابت پیروز شوند و بخت بیشتری برای ادامه حیات، ماندگاری، بقا و زادآوری داشته باشند. رقابت انسان، هم غریزی است هم اکتسابی. رقابت اکتسابی از طریق آموزش روی می‌دهد. یعنی رقابت و آموزش از یکدیگر جدانشدنی‌ و اجزایی از فرهنگ انسانی‌اند، به‌ویژه در دنیای امروز که رقابت در بسیاری از جنبه‌های اجتماعی به‌فراوانی روی می‌دهد مانند عرصه‌های سیاسی (انتخاباتی)، ورزشی، اقتصادی و... .
رقابت‌های المپیادی با چه هدف‌هایی روی می‌دهند و انگیزه‌های اصلی برگزاری آنها چیست؟
هدف رقابت در آموزش، بهبود، پیشبرد و پیشرفت آموزش است. توجه کرده‌اید که کودکان به‌طور طبیعی و غریزی در پی رقابت با همسالان‌اند، مثلا میل به مسابقه دو یا به کُشتی دارند. این مسابقه در‌واقع تمرین رقابت‌هایی است که فرد باید بعدا در جامعه انجام دهد. مسابقه‌های ورزشی و بازی‌های فکری بزرگسالان هم از همین جنس‌اند. آموزش و مسابقه ارتباط بسیار نزدیکی با هم دارند. بازی و مسابقه برای کودکان انسان و حتی بچه‌های حیوانات امری طبیعی است. آدمی از زمان‌های باستان از این غریزه طبیعی به بازی و رقابت، برای تربیت کودکان و نسل‌های بعدی استفاده کرده است.
در اینجا این سؤال پیش می‌آید که اصولا رقابت باید در خدمت آموزش باشد یا آموزش در خدمت رقابت؟
روشن است که رقابت باید در خدمت آموزش باشد، نه به‌عکس. بی‌گمان، برای ما معلمان یکی از آشناترین انواع رقابت‌ها «رقابت‌های آموزشی» است. ما معلمان گاه برای تحقق هدف‌های آموزشی و برای ترغیب و تشویق دانش‌آموزان و پویاکردن محیط آموزشی، دانش‌آموزان را وادار به رقابت با یکدیگر می‌کنیم. این رقابت را گاه میان دانش‌آموزان یک کلاس برگزار می‌کنیم و گاه آنان را در رقابت‌های بزرگ‌تر مانند شهری، استانی یا کشوری درگیر می‌کنیم. متأسفانه مشاهده می‌شود که در جامعه ما گاه اهداف برعکس می‌شوند. به‌جای اینکه رقابت در خدمت پیشبرد آموزش باشد، آموزش در خدمت رقابت است. همه می‌دانند که در جامعه ما گاه اهداف برنامه‌های درسی را کنار می‌گذارند و رقابت را مبنای آموزش قرار می‌دهند، یعنی آموزش را برای رقابت انجام می‌دهند. این یکی از انحراف‌های بزرگ آموزشی کشور و جامعه ماست.
تئوری‌های آموزشی درباره نقش رقابت در آموزش چه می‌گویند؟ موافق‌اند یا مخالف؟
تئوری‌های آموزشی درباره رقابت هم مانند سایر تئوری‌ها در زمینه‌های دیگر، متفاوت و حتی گاه متضادند و بدیهی است که همه درباره نقش مسابقات در آموزش یکسان فکر نمی‌کنند و اتفاق نظر ندارند. برخی تئوری‌ها می‌گویند که چون مسابقه بخشی از فرهنگ انسانی‌ است و چون آموزش باید فرهنگ را منتقل کند، پس لازم است که مسابقه هم در آموزش وجود داشته باشد. این تئوری‌ها می‌گویند مسابقه برای زندگی آینده دانش‌آموزان لازم است و آنان را برای رقابت‌های عرصه‌های مختلف زندگی اجتماعی آماده می‌کند. درحالی‌که برخی دیگر از تئوری‌ها بیان می‌کنند که مسابقه مانع همکاری است و باید آن را از جامعه انسانی بیرون برانیم و همکاری و صلح و دوستی را به جای آن بنشانیم. امروزه، رقابت در آموزش‌وپرورش جهانی مورد استفاده است. نظام‌های آموزش‌وپرورش بسیاری از کشورها، رقابت را بین دانش‌آموزان و دانشجویان به راه می‌اندازند. برخی کشورها، مانند چین، کره‌جنوبی، انگلستان و سنگاپور برنامه‌های خاصی برای تربیت افرادی دارند که در این مسابقات پیروز می‌شوند.
آیا شما در این مسیر به اهداف خود رسیده‌اید؟
اهداف ما دست‌یافتنی و نزدیک هستند و رسیدن به ‌آنها چندان دشوار نیست. می‌توانم بگویم اهداف ما در واقع کمک‌رسانی مستمر به آموزش است. من تصور می‌کنم نه‌تنها به هدف‌های خود رسیده‌ایم، بلکه از آنچه قبلا پیش‌بینی می‌کردیم، اندکی جلوتریم. 20 سال پیش که المپیاد زیست‌شناسی در ایران وجود نداشت، زیست‌شناسی درسی حفظ‌کردنی و پر از واقعیت‌هایی درباره جانداران بود که انتظار می‌رفت دانش‌آموزان حفظ کنند، در جلسه امتحان به‌ یاد بیاورند و به ‌سؤالات پاسخ دهند و بعد هم فراموش کنند. المپیاد زیست‌شناسی با ورود خود، نگرش به ‌موضوع زیست‌شناسی را متحول کرد. هم‌اکنون تعداد زیادی از دانش‌آموزان ما عاشقانه زیست‌شناسی را دوست دارند و سعی می‌کنند آن را به صورت یک تصویر بزرگ ببینند و به‌عنوان یک موضوع استدلالی، عمقی، چندرشته‌ای و مسئله‌محور به آن نگاه کنند. المپیاد باعث شده کتاب‌های متعددی در زمینه زیست‌شناسی منتشر شود. اینها همه باعث تحول آموزش زیست‌شناسی شده‌اند. البته، نمی‌خواهم ادعا کنم که همه پیشرفت‌های امروزی آموزش زیست‌شناسی در کشور مدیون المپیاد است، ولی می‌توانم ادعا کنم که المپیاد در آن نقش داشته و به این طریق به اهداف خود رسیده است.
بسیاری از کسانی که در المپیادها برنده ‌شده‌اند، در حال حاضر در خارج از کشور هستند و همین موضوع باعث می‌شود به کسانی که می‌گویند المپیاد باعث معرفی نخبه‌های ما به دانشگاه‌های کشورهای دیگر می‌شود، حق بدهیم.
به‌طورکلی المپیاد در بیشتر جوامع، واژه‌ای بحث‌بر‌انگیز است. معمولا وقتی در جمعی درباره المپیاد صحبت می‌کنیم، عده‌ای بلافاصله جبهه‌گیری می‌کنند و دو گروه موافق و مخالف المپیاد تشکیل می‌دهند. اما هر جامعه‌ای باید سازوکارهایی برای شناسایی، جلب و پشتیبانی از نخبه‌های خود داشته باشد. ما باید نخبه‌های جامعه را بشناسیم، از آنها حمایت و از توان آنها استفاده کنیم. نخبگان جامعه می‌توانند در حل مسائل جامعه بسیار کمک کنند و باعث پیشرفت و سرافرازی جامعه شوند. المپیاد، درواقع برای تحقق چنین هدفی رواج دارد. راه‌حل این نیست که فرایند شناسایی و جذب نخبگان را تعطیل کنیم، بلکه شایسته است به نحوی ایشان را راضی و علاقه‌مند کنیم که یا از کشور خارج نشوند یا اگر هم خارج می‌شوند، ترجیح دهند بازگردند و به هم‌وطنان خود خدمت کنند. اینجانب قریب به 20 سال است که با این نخبگان سروکار دارم. می‌توانم ادعا کنم که اکثریت قریب به اتفاق آنان میهن‌دوست و علاقه‌مند به سرزمین خود هستند. می‌توانم بگویم یک اشاره از ما کافی است که آنان به میهن بازگردند. از سوی دیگر نمی‌توانیم از خروج آنان از کشور جلوگیری کنیم و حق نداریم مانع تکامل دانش و مهارت‌های آنان شویم و نگذاریم از کشور خارج شوند. حذف المپیادها از خروج این نخبگان جلوگیری نخواهد کرد. بسیاری از این نخبگان در هر حال برای ادامه تحصیل خارج می‌شوند و مانعی هم ندارد. اما باید سازوکارهای جذب آنان را به کشور فراهم کنیم. البته، فرار مغزها در المپیاد زیست‌شناسی چندان فراگیر و جدی نیست. بسیاری از دانشجویان المپیادی ما هم‌اکنون در کشور هستند، بسیاری پزشک هستند و بسیاری دیگر هنوز مشغول به تحصیل‌اند.
آینده المپیاد در ایران را چگونه می‌بینید؟
المپیاد فرایندی ادامه‌دار است و تا هنگامی که زیست‌شناسی در کشور تدریس می‌شود، المپیاد هم در کنار آن به آموزش کمک‌رسانیخواهد کرد.
اجازه دهید برویم سراغ المپیاد جهانی زیست‌شناسی که قرار است امسال در تهران برگزار شود. اصلا المپیاد جهانی زیست‌شناسی چیست و چه اهدافی را دنبال می‌کند؟
المپیاد جهانی زیست‌شناسی، میدانی برای رقابت دانش‌پژوهان جوانی است که به زیست‌شناسی علاقه دارند، در مقطع متوسطه تحصیل می‌کنند و هنوز وارد تحصیلات دانشگاهی نشده‌اند. هدف‌های این رقابت جهانی را می‌توان به این صورت خلاصه کرد:
- جلب توجه و علاقه دانش‌پژوهان به زیست‌شناسی و تقویت و گسترش این علاقه
- ایجاد و گسترش محیطی دائمی برای تبادل اندیشه‌های دانش‌پژوهان در زمینه زیست‌شناسی
- ایجاد و تقویت صلح و دوستی میان ملت‌ها و کمک به همکاری و درک متقابل در زمینه زیست‌شناسی
- شناساندن اهمیت رشته زیست‌شناسی و نیز نمایاندن توانایی‌های دانشمندان و پژوهشگران این رشته برای حل مسائل اجتماعی انسانی، مانند حفاظت از محیط‌ زیست، حفظ سلامت و تأمین غذا که از مسائل مهم و حیاتی امروزند
- ایجاد محیطی مناسب برای تبادل‌نظر کارشناسانه درباره کمیت و کیفیت آموزش زیست‌شناسی در کشورهای عضو.
هدف پنجم برای کارشناسان، مسئولان و کسانی که به آموزش زیست‌شناسی در جهان علاقه دارند، فرصت بی‌نظیری است. همه‌ساله، علاوه بر آزمونی که بین دانش‌پژوهان برگزار می‌شود، جلسات تبادل‌نظری هم در چارچوب المپیاد جهانی زیست‌شناسی درباره آموزش زیست‌شناسی در کشورهای عضو برگزار می‌شود.
خاستگاه و تاریخچه المپیاد جهانی زیست‌شناسی کجا‌ست؟
در سال‌های ۱۹۸۵ تا ۱۹۸۹ رقابت‌هایی در زمینه زیست‌شناسی بین دانش‌پژوهان چکسلواکی (سابق) و لهستان برگزار می‌شد. برگزاری این مسابقه‌ها و همچنین تأثیر المپیادهای دانش‌آموزی دیگر، مانند المپیادهای ریاضی، فیزیک، شیمی و کامپیوتر که در آن زمان وجود داشتند، سبب شد یونسکو از چکسلواکی درخواست کند که به فکر برگزاری نخستین المپیاد جهانی زیست‌شناسی باشد. در پی آن، نخستین المپیاد جهانی زیست‌شناسی در نخستین روز از ماه جولاي ۱۹۹۰ در شهر تاریخی «اولوموتس» (Olomouc) که در منطقه «موراویا» (Moravia) در شرق جمهوری ‌چک واقع است، برگزار شد. شش کشور با ۲۲ دانش‌آموز در اولین المپیاد جهانی زیست‌شناسی شرکت کردند: بلژیک، بلغارستان، چکسلواکی، آلمان شرقی، لهستان و اتحاد جماهیر شوروی.
چرا امسال المپياد جهانی زیست‌شناسی در ایران برگزار می‌شود؟
المپیاد جهانی زیست‌شناسی به هیچ دولتی وابسته نیست، بلکه فقط با هزینه و کوشش‌های کشورهای عضو برگزار می‌شود. مطابق با قواعد و اصول این المپیاد که مورد تأیید همه اعضا، از جمله ج.ا.ایران است، هر کشور عضو باید در فرصت مناسبی بعد از عضویت، پیشنهاد میزبانی خود را به مجمع عمومی بدهد. به علاوه، برگزاری این رویداد جهانی فرصتی است برای نشان ‌دادن توانایی‌ها و دانش محققان و دانشمندان ایرانی به کشورهای عضو.
کشور ما از چه زمانی درخواست میزبانی داده و چه فرایندی را در این زمینه طی کرده است؟
نام جمهوری اسلامی ایران از سال ۲۰۰۵ در فهرست میزبانان آینده المپیاد جهانی زیست‌شناسی قرار داشته است. در سال‌های گذشته این میزبانی از سوی وزیر وقت آموزش‌وپرورش مورد تأیید و تصویب قرار گرفت و ج.ا.ایران متعهد شده که این المپیاد را برگزار کند. به علاوه، هیئت محترم دولت نیز در سال ۱۳۹۲ برگزاری این المپیاد را به تصویب رساند. بعدا مطابق با دستور دکتر «فانی» وزیر اسبق آموزش‌وپرورش مقرر شد که بیست‌ونهمین المپیاد جهانی زیست‌شناسی در تیرماه ۱۳۹۷ (جولاي ۲۰۱۸) در شیراز برگزار شود. اما به‌علت استقرار مجریان و برگزارکنندگان این المپیاد در تهران و نیز وجود امکانات علمی و آزمایشگاهی بیشتر در تهران، تصمیم گرفته شد این المپیاد به‌ جای شیراز، در تهران برگزار شود.
انتظار می‌رود نمایندگان چند کشور و در مجموع حدود چند میهمان از کشورهای دیگر در المپیاد ۱۳۹۷ ایران شرکت کنند؟
المپیاد جهانی زیست‌شناسی درحال‌حاضر ۷۲ کشور عضو دارد، اما نظر به اینکه قرار است امسال برخی کشورها برای اولین‌بار در این المپیاد شرکت کنند و به عضویت آن درآیند، انتظار می‌رود امسال تعداد اعضا افزایش یابد و حدود ۷۵ کشور (حدود ۳۰۰ دانش‌آموز با حدود ۴۵۰ نفر سرپرست) در ایران به رقابت بپردازند.
در المپیاد جهانی زیست‌شناسی دانش‌پژوهان در چه نوع آزمون‌هایی شرکت خواهند کرد؟ آیا آزمون عملی است یا نظری؟
المپیاد جهانی زیست‌شناسی هر دو نوع آزمون را دارد. هم آزمون‌های نظری و هم آزمون‌های عملی. معمولا آزمون‌های نظری در دو بخش الف و ب و آزمون‌های عملی در چهار بخش برگزار می‌شوند. یعنی هر دانش‌آموز باید دو آزمون نظری و چهار آزمون عملی انجام دهد. البته کشورهای میزبان گاه دو آزمون نظری را با هم ترکیب و یک آزمون نظری برگزار می‌کنند.
آزمون‌های عملی در چه زمینه‌هایی انجام خواهند شد؟
تعیین سرفصل‌های آزمون‌های عملی بر عهده کشور میزبان است. قرار است امسال دانش‌آموزان در این چهار موضوع امتحان بدهند: 1- بیوشیمی و زیست‌شناسی مولکولی 2- آناتومی، فیزیولوژی و سیستماتیک جانوری 3- آناتومی، فیزیولوژی و سیستماتیک گیاهی و 4- اکولوژی-تکامل-رفتارشناسی. آزمون عملی باید بر پایه فهرست مهارت‌های اساسی برای آزمون‌های عملی المپیاد جهانی زیست‌شناسی باشد. در صورت استفاده از هرگونه مهارت که در فهرست‌ مهارت‌های اساسی موجود نیست، این مهارت‌ها یا ابزارها باید تا پایان ماه مارس سال برگزاری، از سوی کشور میزبان به کشورهای عضو ارسال شود.
این مهارت‌های اساسی کدام‌اند؟
مهارت‌هایی تحت عنوان «مهارت‌های فرایندی علمی» که عبارت‌اند از: 1- مشاهده، اندازه‌گیری، گروه‌بندی یا رده‌بندی، کشف ارتباط‌ها، محاسبات، سازمان‌دهی داده‌ها و ارائه آنها 2- ترسیم و درک نمودار، جدول، دیاگرام و عکس، پیش‌بینی، فرضیه‌سازی، تعاریف عملیاتی شامل وسعت، وضعیت، فرض و گمان، شناسایی متغیرها و کنترل و 3- طراحی آزمایش، انجام آزمایش، ثبت داده‌ها/ نتایج، تفسیر نتایج و نتیجه‌گیری و نمایش نتایج به صورت عددی. علاوه بر اینها مهارت‌های اساسی زیست‌شناختی نیز عبارت‌اند از: مشاهده اشیای زیستی با ذره‌بین، کار با میکروسکوپ، کار با لوپ، رسم شکل اشیا از زیر میکروسکوپ و...، توصیف دقیق طرح‌های زیستی با استفاده از جداول اصطلاحات زیست‌شناختی و کدهای عددی. همچنین، شرکت‌کنندگان در المپیاد جهانی زیست‌شناسی باید با روش‌های زیست‌شناختی هم آشنا باشند.
مدت زمان آزمون نظری چقدر خواهد بود؟
مدت زمان آزمون‌های نظری و عملی باید بین چهار تا شش ساعت باشد. پرسش‌ها باید طوری طراحی شوند که این مدت زمان برای پاسخ‌دادن به آنها کافی باشد.
کیفیت پرسش‌های نظری و عملی المپیاد جهانی زیست‌شناسی باید چگونه باشد؟
اصول طراحی سؤالات برای المپیاد جهانی زیست‌شناسیاز این قرارند:
- پرسش‌ها، مسائل و آزمایش‌ها و پاسخنامه‌های آنها باید با حضور متخصصان آزمون و ارزشیابی طراحی شده باشند.
- پرسش‌ها، مسئله‌ها و آزمایش‌ها نباید مبتنی بر حفظیات مندرج در کتاب‌های درسی باشند. پرسش‌ها باید بر استدلال، حل مسئله و درک استوار باشند. باید حتی‌الامکان از طرح پرسش‌های حافظه‌ای پرهیز کرد.
- آزمایش‌ها باید به شیوه‌ای طراحی شوند که پاسخ دقیق داشته باشند تا بتوان پاسخ آنها را دقیقا ارزشیابی کرد.
- ریزِ بارم‌های هر پرسش باید در کنار آن در برگه آزمون نوشته شده باشد.
- پرسش‌های دشوار باید نسبت به پرسش‌های آسان‌تر، نمره بیشتري داشته باشند.
- اگر پرسشی شامل چند زیرپرسش است، باید نمره هر یک از اجزا مشخص باشد، به نحوی که اصل همه یا هیچ در آن مصداقنداشته باشد.
- پرسش‌های تراکمی که اشتباه در یک بخش از آنها باعث اشتباه‌های پی‌درپی آبشاری بعدی در همان پرسش می‌شوند، باید به شیوه‌ای ارزشیابی شوند که برای رقابت مناسب باشند.
- باید بارم‌ها و فرایند ارزشیابی یکایک سؤالات به تأیید داوران بین‌المللی که از نمایندگان کشورهای عضو هستند، برسد.
- مفاهیم و اصول زیست‌شناختی لازم برای حل مسائل باید در کتاب‌های زیست‌شناسی عمومی (نه تخصصی) موجود باشد. باید از این کتاب‌ها به‌عنوان مرجع استفاده کرد، نه به‌عنوان منبع پرسش.
- پرسش‌ها باید تا آنجا که امکان دارد، تصویری باشند و از نمودار، دیاگرام‌های تصویری و طرح در آنها استفاده کرد. توصیه شده است که از فایل‌های ویدئویی و صوتی نیز استفاده شود.
- ترجمه‌های انگلیسی و روسی پرسش‌ها باید از سوی افرادی که زبان‌های مادری آنان انگلیسی و روسی (ترجیحا زیست‌شناس) است، کنترل شود. به منظور سهولت ترجمه، پرسش‌ها باید حتی‌الامکان خلاصه و کوتاه باشند. باید از به‌کاربردن کلمات زاید خودداری کرد و در تصویرها و نمودارهایی که باید ترجمه شوند، به جای واژه‌ها، بیشتر از عدد یا کد استفاده کرد.
آیا پرسش‌های آزمون‌ها به‌منظور بررسی روایی و پایایی مورد بررسی و تحقیق هم قرار می‌گیرند؟
پرسش‌ها باید حداقل یک بار روی یک گروه دیگر مشابه شرکت‌کنندگان در المپیاد جهانی زیست‌شناسی پیش‌آزمون شده باشند.
‌پرسش‌ها باید چندگزینه‌‌ای باشند یا تشریحی؟ مشخصات ظاهری برگه‌های سؤال باید چگونه باشد؟
چون سؤالات به زبان‌های ملی کشورهای عضو ترجمه می‌شوند، پرسش‌ها نباید تشریحی باشند و به پاسخ‌های نوشتنی و شرح‌دادنی نیاز داشته باشند. معمولا دانش‌پژوهان باید در آزمون‌ها پاسخ‌های درست را با یک علامت تیک (√) مشخص کنند و نباید برای پاسخ‌دادن از واژه یا جمله استفاده کنند.
آیا برگه‌های پاسخنامه با نام دانش‌پژوهان به داورانعرضه می‌شود؟
داوران با شماره‌ها یا کدهای دانش‌پژوهان سروکار دارند، نه با نام‌های آنان. به منظور بی‌نام‌کردن دانش‌پژوهان باید به جای نام آنها از کدهای عددی استفاده کرد. توضیح در مورد کدها باید به زبان ملی آنها روی صفحه اول دفترچه‌های آزمون نوشته شده باشد. هرگونه توضیح شفاهی در شروع جلسه آزمون ممنوع است.
شرایط محیط آزمون باید چگونه باشد؟
هنگام آزمون‌ها باید خوراکی و نوشیدنی در اختیار دانش‌پژوهان باشد. فیلم‌برداری در طول آزمون‌ عملی به این شرط که مزاحم دانش‌پژوهان نباشد، مجاز است. دانش‌پژوهان شرکت‌کننده باید قبلا فرمی را امضا کرده باشند که مطابق آن هرگونه فیلم‌برداری و عکاسی غیرتجاری از آنان مجاز است.
در آزمون‌های نظری از چه بخش‌هایی از زیست‌شناسی پرسش مطرح می‌شود و با چه سهمی؟
حداکثر نمره کل آزمون نظری باید ۱۰۰ باشد. باید پرسش‌های این بخش براساس موضوع با این شرح گروه‌بندی شده‌ باشند: زیست‌شناسی سلولی 20 درصد، آناتومی و فیزیولوژی جانوری 25 درصد، آناتومی و فیزیولوژی گیاهی 15 درصد، رفتارشناسی پنج درصد، ژنتیک و تکامل 20 درصد، اکولوژی 10 درصد و بیوسیستماتیک پنج درصد. البته، جداکردن این گروه‌ها در برگه‌های آزمون‌ها لازم نیست، بلکه به عکس، پرسش‌های بین‌موضوعی توصیه شده است. همه کشورهای عضو موظف‌اند به منظور افزایش کیفیت پرسش‌های نظری، تعدادی پرسش به کشور میزبان ارسال کنند. کشور میزبان می‌تواند از بین پرسش‌های رسیده دست به انتخاب بزند.
برای برگزاری آزمون‌های عملی چه نکات مهمی وجود دارد؟
- هر آزمون عملی باید به چند بخش تقسیم شود؛ به‌طوری‌که دانش‌پژوهان بتوانند هر یک از بخش‌ها را انتخاب کنند و آن را انجام دهند. کمیته برگزارکننده باید مطمئن شود که همه گروه‌ها و همه دانش‌پژوهان با مواد، ابزار و دستور کار یکسان تجهیز شده‌اند.
- همه دانش‌پژوهان باید در شرایط یکسان و با ابزارهای یکسان در آزمون عملی شرکت داشته باشند.
- دانش‌پژوهان باید پیش از آزمون عملی اجازه داشته باشند با ابزارهای اختصاصی یا غیرمعمول آشنا و از درستی کار آنها مطمئن شوند.
- در طول آزمون نباید به دستور کار و توضیح اضافی از سوی مراقبان نیازی وجود داشته باشد.
- آزمایشگاه‌ها باید طوری تقسیم‌بندی شده باشند که در تعویض اتاق یا استراحت، تماسی بین دانش‌پژوهان گروه‌های مختلف برقرار نشود.
- در آزمون عملی رفتارشناسی می‌توان از ویدئو یا فایل‌های صوتی نیز استفاده کرد.
- دانش‌پژوهان باید روپوش آزمایشگاهی و در صورت نیاز عینک و دست‌کش بپوشند.
- پیپت‌کردن مایعات با دهان اکیدا ممنوع است: پیپت بال یا فیلر باید در اختیار همه دانش‌پژوهان باشد.
- استفاده از مواد سمی (مانند KCN) اکیدا ممنوع است. استفاده از مواد سمی‌ای مانند EtBr توصیه نمی‌شود، اما اگر احتیاط‌های لازم صورت بگیرد، مجاز است.
- نشانه‌های هشدار GHS باید روی ظروف به‌وضوح قابل مشاهده باشد و در متن نیز به آنها اشاره شده باشد.
- دانش‌پژوهان و سرپرستان کشورهای عضو المپیاد جهانی زیست‌شناسی باید توصیه‌ها، قواعد و دستورهای ایمنی معتبر کارهای علمی کشور میزبان المپیاد جهانی زیست‌شناسی را پذیرفته باشند.
- هیئت داوران بین‌المللی مسئول پرسش‌های المپیاد جهانی زیست‌شناسی است. کشور میزبان باید فهرستی از مواد شیمیایی مورد استفاده در آزمون‌های عملی را همراه با خطرات هر کدام به داوران بین‌المللی بدهد.
المپیاد جهانی زیست‌شناسی در کدام کشورها برگزار شده است؟
این المپیاد از سال ۱۹۹۰ تاکنون همه‌ساله به‌طور منظم و هر سال در یکی از کشورهای عضو برگزار شده است. از سال 1990 تا 2017 به‌ترتیب کشورهای جمهوری چک، شوروی سابق، جمهوری اسلواکی، هلند، بلغارستان، تایلند، اوکراین، ترکمنستان، آلمان، سوئد، ترکیه، بلژیک، لتونی، روسیه سفید، استرالیا، چین، آرژانتین، کانادا، هندوستان، ژاپن، کره‌جنوبی، تایوان، سنگاپور، سوئیس، اندونزی، دانمارک، ویتنام و انگلستان میزبان برگزاری این مسابقات بوده‌اند.
جمهوری اسلامی ایران از چه سالی در المپیاد جهانی زیست‌شناسی شرکت می‌کند و نتایج آن چه بوده است؟
جمهوری اسلامی ایران از سال ۱۹۹۹ به دهمین المپیاد جهانی زیست‌شناسی که در آن زمان در آلمان برگزار می‌شد، پیوست. مدال‌های اکتسابی تیم‌های جمهوری اسلامی ایران در این المپیاد تاکنون هشت مدال طلا، ۴۱ مدال نقره و ۲۳ مدال برنز بوده است.
میزبانان آینده المپیاد جهانی زیست‌شناسی کدام کشورها هستند؟
میزبانان رسمی المپیاد جهانی زیست‌شناسی که تا سال ۲۰۲۰ مورد تأیید قرار گرفته‌اند، عبارتند از: ایران (2018)، مجارستان (2019)، ژاپن، دومین‌بار (2020)، پرتغال (2021) و ارمنستان (2022).
زبان رسمی المپیاد جهانی زیست‌شناسی چیست؟
زبان رسمی المپیاد جهانی زیست‌شناسی انگلیسی است. پرسش‌ها به زبان انگلیسی به سرپرستان کشورها داده می‌شود. سرپرستان و مترجمان کشورهای مختلف آنها را به زبان‌های ملی خود ترجمه می‌کنند و به دانش‌آموزان می‌دهند. بنابراین، دانش‌آموزان با پرسش‌هایی که به زبان‌های ملی آنهاست، روبه‌رو می‌شوند. البته، کشور میزبان باید پرسش‌های نظری و عملی را علاوه بر زبان انگلیسی به زبان روسینیز ترجمه کند.
تیم المپیاد زیست‌شناسی ایران را چه کسانی تشکیل می‌دهند؟
کشور ما امسال، هم شرکت‌کننده است و هم برگزارکننده. بنابراین، دو سازوکار جداگانه برای شرکت در المپیاد امسال داریم. هم‌اکنون تیم برگزارکننده از سوی وزارت آموزش‌وپرورش و با همکاری دانشگاه شهید بهشتی در تدارک برگزاری مسابقات هستند. بیش از 30 استاد و مدرس دانشگاه و تعدادی کارشناس از سراسر کشور در کمیته علمی آن مشغول فعالیتند. استادانی از دانشگاه‌های تهران، تربیت‌مدرس، شهید بهشتی، دانشگاه شیراز و ... در آن مشغول فعالیتند. تیم شرکت‌کننده هم طبق معمول هر سال، در این طرف میز می‌نشیند و همراه با سایر کشورها در آزمون شرکت می‌کند. این تیم ارتباطی با تیم برگزارکننده ندارد و برای رقابت در کنار آنها آماده می‌شود.
وضعیت ایران و دیگر کشورهای شرکت‌کننده در المپیادهای زیست‌شناسی امسال را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ارزیابی تیم‌ها کار دشواری است. این کار مستلزم شناخت یکایک شرکت‌کنندگان است، چون در آزمون‌های رقابتی، افراد نسبت به‌ یکدیگر سنجیده و ارزیابی می‌شوند. می‌توان بر مبنای نتایج سال‌های گذشته حدس‌هایی مطرح کرد، اما این حدس‌ها اعتبار چندانی ندارند.
در ایران، دانش‌آموزان را برای شرکت در المپیاد، آموزش می‌دهند و به‌نوعی دوپینگ می‌کنند، درحالی‌که در کشورهای دیگر دوره آموزشی وجود ندارد.
به‌نظرم کاربرد واژه «دوپینگ» در مورد المپیادها نادرست است. دوپینگ یا زورافزایی برای شرکت در مسابقه‌های ورزشی با کمک داروها انجام می‌شود. دوپینگ اثر موقتی دارد و با خروج دارو از بدن از بین می‌رود. درحالی‌که آموزش برگشت‌ناپذیر است. اثر آن موقتی نیست و معمولا بخش عمده‌ای از آن دائمی است. لازم است عرض کنم که در کشورهای دیگر دوره‌های آموزشی برای شرکت‌کنندگان در المپیادها وجود دارد، منتها شدت و مدت آن متفاوت است. در برخی کشورها مانند چین، سال‌ها دانش‌آموزان خود را برای شرکت در المپیادها آموزش می‌دهند. از سوی دیگر معدودی از کشورها هم هیچ دوره آموزشی‌ای برای شرکت‌کنندگان در المپیادها تشکیل نمی‌دهند؛ مثلا به یاد دارم در سال ۱۹۹۹ دانش‌آموزان تیم سوئد که برای شرکت در المپیاد جهانی آمده بودند، در روز اول یکدیگر را نمی‌شناختند، چون قبلا یکدیگر را ندیده بودند و از روی اسامی دنبال یکدیگر می‌گشتند. در این نوع کشورها برنده‌بودن در المپیادها چندان مهم نیست و بازتاب اجتماعی چندانی ندارد و هدف فقط شرکت در المپیاد است. شاید به‌همین علت هم معمولا مدال‌های خوش‌رنگ را صاحب نمی‌شوند.
برخی می‌گویند المپیاد سرپوشی است بر ضعف سیستم آموزشی کشور ما، چون این‌گونه القا می‌کند که کیفیت سیستم آموزشی ما در حد جهانی است.
بدیهی است که آموزش‌وپرورش یک کشور بسیار بزرگ‌تر از آن است که در زیر سرپوشی به این کوچکی بگنجد. آنان که چنین می‌گویند احتمالا توجه ندارند که المپیادهای جهانی، آزمون‌هایی برای دارندگان استعدادهای درخشان است، نه برای دانش‌آموزان عادی. همان‌گونه که عرض کردم، در این آزمون افراد تیزهوش و نخبه نسبت به یکدیگر سنجیده می‌شوند و کاری با دانش‌آموزان عادی ندارند و بدیهی است که نمایندگان آنها نیستند. بنابراین، این قیاس مع‌الفارق است.
دانش‌آموزان المپیادی این امتیاز را دارند که بدون کنکور در هر رشته و دانشگاهی که مایلند، ادامه تحصیل دهند. اگر این دانش‌آموزان واقعا نخبه هستند، چرا این امتیاز را برای آنان قائل می‌شوید؟
تصور نمی‌کنم که این سؤال شما به آن معنی باشد که این دانش‌آموزان نخبه نیستند و اشتباهی وارد این سیستم می‌شوند. اگر چنین ادعایی مطرح می‌کنید که هیچ، اما در صورتی که قبول داشته باشیم آنان واقعا نخبه هستند، این سؤال مطرح می‌شود که چرا نباید این امتیاز را داشته باشند. این حداقل قدرشناسی از آنان است. من نسبت به حق معافیت از کنکور نظر خاصی ندارم، ولی باید عرض کنم که این قانون مصوب است و بنده در این قانون‌گذاری سهمی نداشته‌ام.
نکته دیگر این است که دانش‌آموزان المپیادی با توجه به حق انتخاب رشته و دانشگاه، معمولا در رشته‌ای غیر از رشته المپیاد خود تحصیل می‌کنند؛ برای مثال شیمی‌ها به پزشکی و فیزیکی‌ها به مهندسی می‌روند. آیا به نظر شما این کار نوعی نقض غرض نیست.
حق با شماست، هرچند باید توجه داشت که امروزه نگاه چندرشته‌ای و درهم‌تنیده در آموزش وجود دارد. همان‌طور که عرض کردم، یکی از هدف‌های المپیاد زیست‌شناسی، جذب استعدادهای درخشان به رشته زیست‌شناسی است، درحالی‌که بیشتر المپیادی‌های ما به رشته پزشکی جذب می‌شوند، اما اگر به‌جای اصطلاح «زیست‌شناسی»، اصطلاح «علوم زیستی» را در نظر بگیریم، شاید توجیهی برای آن داشته باشیم، چون علوم پزشکی از علوم زیستی است.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه شرق، تاریخ انتشار 14 تیر 97، شماره: 3187