حکایت‌های دره دو هزار ساله؛ از طمع دولت‌های خارجی تا ردپای پررنگ مهدی قلی‌خان هدایت

جالب است بدانید محله‌ای که امروز به‌عنوان یکی از محله‌های شمالی و مرفه‌نشین تهران شهرت پیدا کرده، در گذشته دور جولانگاه اتفاقات و وقایع خواندنی و محل رفت‌وآمد افراد بانفوذ زمان خود بوده است. «دروس» راوی نگفته‌های بسیاری است.

شعار سال: نام اصلی محله دروس در کتب نام‌های ایرانی «گروس» ثبت شده است. ولی امروز به دروس شهرت دارد. «حمید ناصری کرمانشاهی» پژوهشگر تاریخ معاصر و تهران‌ شناس در این‌باره می‌گوید: «چون اوایل حکومت قاجار، روس‌ها در دره‌های دروس ساکن شدند، حرف گاف ابتدای گروس را حذف و حرف دال را به معنای دره روس‌ها ابتدای آن اضافه کردند. سال 1346 حفاری‌هایی در دروس انجام شد. در این حفاری‌ها یک گورستان کشف کردند که به‌طور حتم اثبات می‌کرد حدود سه هزار سال پیش زندگی اجتماعی در محله دروس جریان داشته است.» «لویی واندنبرگ» باستان‌شناس درباره آثار تاریخی دروس می‌نویسد: «در دروس ظرف‌هایی سفالین تیره‌رنگ و ساده‌ای به دست آمد که به هزاره دوم پیش از میلاد یعنی دو هزار سال قبل تعلق دارد. کاوش‌های دروس نشان داد که کهن‌ترین مکان در منطقه مرکزی که برای استقرار اجتماعات انسانی مورد استفاده قرار می‌گرفت پس از دیواره هفت هزار ساله شهرری اطراف همین محله بوده است.»

محله دروس از قدیم‌الایام مورد توجه کشورهای روسیه، بریتانیا و آمریکا بوده است. ناصری، پژوهشگر تاریخ معاصر و تهران‌شناس می‌گوید: «دولت بریتانیا با عنایت محمد شاه قاجار باغ معروف قلهک را به تصرف خود درآورد. روس‌ها که دیدند از این ییلاقات بی‌نصیب هستند با توجه به اینکه ارامنه مدتی در محله دروس سکنی داشتند به همین بهانه، دره‌های محله را تصرف کردند. در مرکز دروس محلی بود که در آن قلعه‌ای وجود داشت به اسم قلعه ارامنه که امروزه از آن با نام چیذری یاد می‌کنیم. ارامنه مدت طولانی در این محل ساکن بودند. البته حضور روس‌ها در محله دروس به قبل از حکومت ناصرالدین شاه می‌رسد. ولی ورود آمریکایی‌ها به دروس بعد از جنگ جهانی دوم و تصرف تهران و نفوذ بیشتر در دربار شکل می‌گیرد که کنار باغ قلهک تصرف شده به دست دولت بریتانیا و دروسی که به دست روس‌ها افتاده بود آنها هم بخشی از اراضی دروس را (مکان فعلی فرهنگسرای پایداری) به کلوپ آمریکایی‌ها اختصاص دادند که محلی برای تجمع آمریکایی‌های مقیم تهران و جلسات محرمانه آنها بود.»

مهدی قلی‌خان هدایت

بی‌شک تأثیر و نفوذ مهدی قلی‌خان هدایت بر محله دروس را نمی‌توان نادیده گرفت. ناصری، پژوهشگر تاریخ معاصر در این‌باره می‌گوید: «مهدی قلی‌خان هدایت حاکم آذربایجان، نماینده مجلس و از مدافعان کودتای سوم اسفند سال 1299 رضاخان و سید ضیاءالدین طباطبایی پس از وزارت علوم و عدلیه در زمان سلطنت رضاشاه به مدت هفت سال نخست وزیر شد. او قسمت اعظم املاک دروس را خریداری کرد و علاوه بر سکونت در آنجا بیمارستان خیریه، مدرسه و مسجد تأسیس کرد. خیابانی که امروز به نام هدایت معروف است دلیل نامگذاری‌اش اراضی مهدی قلی‌خان هدایت بوده و چون در آنجا به امور خیریه می‌پرداخت به نام او نامگذاری شده. ضمن اینکه محل دفن وی در آرامگاهی به همین نام در خیابان هدایت است. مهدی قلی‌خان در زمره رجال نادری است که حوادث زندگی و اتفاقات دربار را به‌طور یادداشت‌های روزانه تهیه می‌کرد و بارها به نام خاطرات منتشر کرده است. او یکی از منابع باارزش تاریخ معاصر ایران در دوران پایان حکومت قاجار و پهلوی اول است.» مهدی قلی‌خان هدایت سال 1334 فوت کرد. خاندان هدایت که امروزه هدایتی یا همان هدایت نام گرفته‌اند نوادگان مهدی قلی‌خان هدایت ملقب به مخبرالسطنه هستند.

میدان احتشامیه

یکی دیگر از افراد تأثیرگذار در محله دروس، محمدعلی میرزا احتشام‌الملک از نوادگان فتحعلی شاه قاجار است که بخشی از اراضی محله دروس متعلق به وی بود. ناصری، پژوهشگر توضیح می‌دهد: «بعدها این املاک به نوادگانش رسید. از جمله نوادگان او دکتر احتشام بود که چون اراضی منطقه متعلق به پدرش بود و گرایش به حزب توده داشت با دکتر مرتضی یزدی که از سران حزب توده بود برای مدتی به دروس آمدند و به بهانه مطب پزشکی محلی جلسات حزب توده را آنجا برگزار کردند. دکتر احتشام قسمتی از اراضی پدر را وقف کرد که اکنون جزئی از آن به میدان احتشامیه معروف است. البته دکتر احتشام غیر از فعالیت‌های حزبی مدتی در مطب طبابت هم انجام می‌داد. با دستگیری دکتر یزدی دفتر حزب توده و مطب دکتر احتشام عملاً تعطیل و از آن به بعد محل حزب و جلسات حزب توده اطراف میدان بهارستان تشکیل شد.»

گاهشمار برخی حوادث تاریخی مهم در دروس

از جمله حوادث تاریخی مهم دروس بمباران به وسیله هواپیماهای روسی در ابتدای جنگ دوم جهانی بود. این به این دلیل بود که کارخانه اسلحه‌سازی سلطنت‌آباد یا مهمات‌سازی کنونی در شمال شرقی دروس قرار داشت و هدف روس‌ها بمباران کارخانه اسلحه‌سازی بود که به اشتباه دروس را بمباران می‌کنند.

از دیگر اتفاقات مهم قتل شیخ خزعلی والی جدایی‌طلب بوشهر و خرمشهر و همدست انگلیسی‌ها به دستور رضاخان در خانه‌ای در محله دروس به سال 1321 بود.

از دیگر وقایع مهم در محله دروس پذیرایی از عبدالعزیز بن سعود وهابی در سال 1308 بعد از جنگ بین‌المللی اول به همراه شیخ ابوالفضل، پسرش و سعید افندی در محله دروس و به دستور حکومت وقت بود.