برادران خیامی چگونه صنعت خودروسازی را در ایران پایه‌گذاری کردند؟

آن زمان که انوشیروان روحانی، آهنگ «تولدت مبارک» را برای جشن تولد نخستین خودروی تولیدی کشور خلق می‌کرد، نه گمان می‌برد که «پیکان» به نماد تولید در ایران بدل شود و نه تصور می‌کرد که این موسیقی سفارشی برای جشن تولد همه ایرانی‌ها ماندگار خواهد ماند. سه سال بعد از تولید پیکان در ایران از مدل جدید این خودرو با چراغ بنزی در استادیوم آزادی رونمایی شد. سازه بزرگی مانند کیک تولد طراحی شد که داخل آن یک دستگاه پیکان گوجه‌ای‌رنگ با چراغ بنزی گنجانده بودند. تعدادی جوان دور این کیک حلقه زدند و آهنگ «تولدت مبارک» را که انوشیروان روحانی روی شعر پرویز خطیبی ساخته بود می‌خواندند. در میانه‌های این قطعه موسیقی، کیک از وسط دو نیم شد و پیکان گوجه‌ای از دل آن بیرون آمد.

شعار سال: سه سال قبل از این مراسم باشکوه، خط تولید نخستین خودروی ایران به نشانه آغاز حیات دردانه صنایع کشور راه‌اندازی شد و نخستین مدل‌های آن با استقبال قابل‌توجه مقامات و مردم به بازار آمد. پیکان نخستین محصول کارخانه‌ای بود که پنج سال قبل از آن به راه افتاده بود اما ابتدا به ساخت اتاق اتوبوس و برخی قطعات تزئینی خودرو می‌پرداخت. کارخانه‌ای که با نام «ایران‌خودرو» شناخته می‌شود، آن زمان از سوی بخش خصوصی با نام «ایران ناسیونال» متولد شد. برادران خیامی، مالکان ایران ناسیونال در سال 1346 موفق شدند تکنولوژی تولید پیکان را از یک خودروساز انگلیسی دریافت کنند. محمود و احمد خیامی که از زادگاهشان مشهد با مکانیکی خودرو آغاز کرده بودند، بنای یکی از بزرگ‌ترین کارخانه‌های ایران را گذاشتند. 12مهرماه 1341 را باید روز بزرگی در تاریخ صنعتی کشور دانست. در این روز کارخانه ایران ناسیونال با سرمایه‌ای حدود 10میلیون تومان و با هدف مونتاژ و تولید انواع خودرو در خیابان اکباتان تهران متولد شد و از 28اسفند‌ماه سال 1342 با تولید اتاق اتوبوس کار خود را آغاز کرد. مؤسسان اولیه این کارخانه حاج علی‌اکبر خیامی، احمد خیامی، محمود خیامی، مرضیه خیامی و زهرا سیدی‌رشتی (همسران دو برادر) بودند. برادران خیامی و خانواده‌شان برای رسیدن به این موفقیت از مسیر سختی عبور کرده بودند.

کلنگ اول کارخانه

احمد قصد داشت رؤیای ساخت خودرو در ایران را عملی کند. در ابتدا ساخت اتاق اتوبوس که قبلا دیده بود را آغاز کرد. قطعه زمینی در جاده کرج بین جاده مخصوص و اتوبان کرج به قیمت متری یک تومان خرید تا سنگ بنای کارخانه فعلی ایران‌خودرو را گذاشته باشد. یک سالن بزرگ در آن ساخت و وسایل کار ساخت اتاق اتوبوس را در آن سالن نصب کرد. او شاسی اتوبوس‌های مرسدس بنز را از فریدون سودآور، نماینده مرسدس بنز در ایران می‌گرفت و روی آنها اتاق می‌ساخت. بعد‌ها به همان نسبت که کارش رونق پیدا می‌کرد قدم‌های دیگری برمی‌داشت؛ به‌جای به کار‌گیری چکش و اره معمولی وسایل برقی و ماشین به‌کار می‌برد. چند متخصص اتاق‌سازی‌ از آلمان آورد. به جای رنگ کردن اتوبوس با قلمو، اتاق رنگ درست کرد. در این اتاق، اتوبوس وارد می‌شد و رنگ‌پاش‌های برقی همه جایش را به‌طور مساوی رنگ می‌کردند. بعد از رونق کار، یک سالن دیگر برای تولید صندلی‌های راحت مخصوص اتوبوس ساخت. این کارگاه صندلی‌سازی‌ بعدها الهام‌بخش او در ساختن نخستین کارخانه بزرگ مبل‌سازی ایران به نام «مبلیران» شد.

برادر کوچک‌تر احمد که گاراژ خانواده خیامی را در مشهد اداره می‌کرد، با همفکری احمد تصمیم به تعطیلی آن گرفت و همراه با چند کارگر آن که متخصص و قابل اعتماد بودند، در سال 1328 راهی تهران شد. محمود همه امور مربوط به فروش قطعه خودرو را به‌دست گرفت. این دو‌برادر با یکدیگر همکاری نزدیک‌تری را آغاز کردند. با تقسیم کار میان احمد و محمود، برادر بزرگ‌تر به فکر تحقیق برای توسعه بیشتر افتاد.

سفرهای خارجی و رؤیای تولید سواری

محمود خیامی پس از مدتی کوتاه با همه کارهای فروشگاه قطعات یدکی اتومبیل که در خیابان اکباتان تهران به راه انداخته بودند و کارگاه ساخت اتاق‌های اتوبوس آشنایی پیدا کرد و فروشنده‌ها و خریداران را شناخت. احمد وقتی دید او به کارها تسلط پیدا کرده تصمیم گرفت تشکیلاتش را به برادر کوچک‌ترش بسپارد و به مسافرت دور دنیا برود. اول به ایتالیا رفت و کارخانه‌های فیات و لانچیا توجه او را جلب کرد. احمد خیامی از ایتالیا به اسپانیا رفت. در آن زمان کارخانه اتومبیل‌سازی فورد آمریکا در اسپانیا اتومبیل‌های کوچکی به نام «فی‌یستا»تولید می‌کرد. خیامی این اتومبیل را هم پسندید و آن را در اولویت قرار داد. او از اسپانیا راهی آلمان، فرانسه، انگلستان، سوئد و آمریکا شد.

او از کارخانه‌های اتومبیل‌سازی‌ فولکس واگن، مرسدس بنز، دکا و آلمان، پژو، سیتروئن، رنو فرانسه و کارخانه «روتس» سازنده اتومبیل‌های هیلمن، آرو و آونجر و همچنین از جگوار در آن کشور بازدید کرد و بیش از همه مجذوب فولکس واگن و مرسدس‌بنز شد. در سوئد هم اتومبیل‌های «ساپ» و «ولوو» توجهش را جلب کرد. یکی از همراهان احمد خیامی روایت کرده است که او از مشاهده کارخانه‌های بزرگ اتومبیل‌سازی‌ اروپا و آمریکا با ده‌ها و صد‌ها هزار کارگر و کارمند چنان به هیجان آمده بود که دائم در حال برنامه‌ریزی بود که در ایران یک کارخانه اتومبیل‌سازی‌ بزرگ تأسیس کند.

انتخاب نخستین خودروی ایرانی

در بازگشت به ایران اطرافیان خیامی انتظار داشتند اعلام کند که قصد مونتاژ فیات یا فی‌یستا یا ولوو یا یک اتومبیل آلمانی یا فرانسوی را دارد اما با کمال تعجب شنیدند که وی می‌خواهد اتومبیل «آرو» از محصولات کارخانه روتس انگلستان را مونتاژ کند. روتس در آن زمان یک کارخانه اتومبیل‌سازی‌ ورشکسته بود و خیامی در بازدید از آن کارخانه به تولیدات آن از همه کمتر امتیاز داده بود. او دلیل این انتخاب را اینگونه توضیح داده بود:« در زندگی انسان همیشه مختار نیست هر کاری را که می‌خواهد انجام بدهد». او سپس تأکید کرده بود که به‌زودی خواهید دید من این مدل ورشکسته را به یکی از معتبرترین اتومبیل‌های جهان تبدیل می‌‌کنم.

تولید پیکان

نامی که احمد به‌عنوان برادر بزرگ‌تر برای کارخانه اتومبیل‌سازی‌‌اش انتخاب کرد ایران‌ناسیونال بود که امروز به ایران خودرو تغییر نام داده است، با آرم یا علامت گردونه‌ای باستانی که به وسیله اسب کشیده می‌شد. روحیه ملی او و خاطرات تلخی که از اشغال مشهد توسط متفقین به یاد داشت موجب شد تا نام ایران‌ناسیونال را برای کارخانه انتخاب کند. در مورد اتومبیل هم او نام‌ آرو را نپسندید و تصمیم گرفت برای آن مارک اتومبیل کارخانه روتس انگلستان یک نام ایرانی انتخاب کند. کلمه آرو در فارسی به معنی تیر، خدنگ و پیکان آمده. او در میان این کلمات پیکان را پسندید.

رونق سریع تولید

قراردادی بین ایران ناسیونال و تالبوت زیرمجموعه شرکت کرایسلر در مورد مونتاژ و ساخت خودروی پیکان در سال 1345 منعقد شد. نخستین پیکان تولیدی پاییز سال 1346 به بازار آمد. متخصصانی از کارخانه تالبوت برای آموزش پرسنل به کارخانه آمدند. همچنین 18نفر شامل 6 مهندس و 12کارگر به انگلیس اعزام و در آنجا دوره کامل فنی در مورد موتور و گیربکس پیکان را گذرانند. در سال 1348 نیز مدل دولوکس پیکان به تولید رسید.

خط تولید وانت نیز در سال 1353به بهره‌برداری رسید. در سال 1355تولید وانت پیکان به 17هزار و 500دستگاه رسید و در سال 1357 به 7هزار دستگاه کاهش یافت. در سال‌های 1358تا 1368 مجموعا 110هزار وانت پیکان تولید شد. در همان سال‌های آغاز تولید، خیامی به فکر راه‌اندازی مجموعه‌ای تولیدی برای ساخت قطعه افتاد و زمینه آن را فراهم کرد. در سال 1353کارخانه ریخته‌گری و موتورسازی دایر شد تا 6 قسمت از موتور پیکان 1600 را تولید کند.

تنوع مدل

بهترین مدل پیکان که در ایران معروف به پیکان اونجر است در سال 1354ساخته شد. تا قبل از انقلاب، پیکان در 6 مدل تولید شد که استیشن، دولوکس، کار و جوانان نیز در کنار وانت و اونجر به تولید رسید. در روزهای آغاز فعالیت، روزانه 10دستگاه سواری و هفت دستگاه اتوبوس و کامیون تولید می‌شد اما در پایان سال اول با 250پرسنل ،هفت هزار دستگاه خودرو به تولید رسید. پیکان آن‌قدر در میان خانواده‌ها جا باز کرد که رقبای خارجی را از میدان به در کرد تا به‌خودرویی تاریخ‌ساز بدل شود. در سال 1357تولید پیکان به 136هزار دستگاه رسید. ایران‌خودرو طی 10سال توانسته بود 22درصد از قطعات پیکان را در ایران تولید کند.

تاسیس کارخانه‌های جدید
برنامه بعدی احمد و محمود خیامی تاسیس کارخانه‌ای در خراسان یا زنجان بود. انتخاب خراسان به سبب علاقه این دو برادر به زادگاهشان بود اما زنجان را به این علت انتخاب کردند که اولا در مسیر جاده ترانزیتی بود و می‌توانستند قطعات اتومبیل را بسته‌بندی شده به آنجا بیاورند و مونتاژ کنند. برادران خیامی در کنار مونتاژ اتومبیل سواری، اتوبوس، مینی‌بوس و آمبولانس، به‌منظور امور انسان دوستانه یکی پس از دیگری مؤسسات بهداشتی و فرهنگی افتتاح می‌کردند.

کارخانه‌ها و مؤسساتی که در این سال‌ها تاسیس کردند عبارت بود از: کارخانه لاستیک‌سازی‌ بریجستون ایران، شرکت پیستون‌سازی ایران، کارخانه پولی رنگ (تولیدکننده رنگ اتومبیل)، کارخانجات رضا در مشهد برای تولید سپر و رینگ اتومبیل، کارخانه جوش اکسیژن در مشهد با سهم 25درصدی ایران ناسیونال، کارخانه ایدم در تبریز برای تولید موتور، کارخانه فنرسازی در جاده کرج، کارخانه تولید شن ریخته‌گری، کارخانه تولید موتور اتومبیل برای تولید قسمت‌هایی از سیلندر و رینگ و پیستون اتومبیل، هنرستان (مدرسه صنعتی) ایران ناسیونال برای تربیت تکنیسین در جاده قدیم کرج، هنرستان بزرگ صنعتی مشهد، بیمارستان بزرگ در مشهد که نیمه‌کاره ماند، مرکز مبارزه با سرطان در خیابان کوهسنگی مشهد، احداث 12باب واحد آموزشی در 12شهر از استان‌های خراسان توسط محمود خیامی، احداث 8باب واحد آموزشی در شهر مشهد به نام امام هشتم توسط محمود خیامی و شروع احداث 110واحد آموزشی روستایی به نام محمودیه در خراسان. فعالیت‌های انسان‌دوستانه محمود خیامی پس از انقلاب هم در ایران ادامه پیدا کرد و ساخت مدرسه و مؤسسه آموزشی همچنان از سوی او دنبال شد.