از وزارت پست، تلگراف و تلفن تا ارتباطات و فناوری اطلاعات

وزارت پست، تلگراف و تلفن از نخستین نهادهای تشکیل شده در ایران به شمار می رود که سبب ایجاد تحولات عمیق در حوزه ارتباطات شد. این وزارتخانه در سال های بعد به دلیل رشد فزاینده در عرصه فناوری های نوین ارتباطی به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تغییر نام داد.

شعار سال: در دوره قاجار نخستین وزارتخانه ها در ایران تشکیل شدند هرچند هنوز از انگشتان دست بیشتر نبودند. در همین زمان تلگراف زیرمجموعه وزارت علوم و پست زیرمجموعه وزارت وظایف و دارالشوری بود تا اینکه در 21 اسفند 1255خورشیدی به دستور ناصرالدین شاه، علی قلی خان هدایت ملقب به مخبرالدوله به عنوان نخستین وزیر تلگراف ایران منصوب و در عمل وزارت ارتباطات تاسیس شد. همچنین در 1259خورشیدی تغییراتی در ساختار اداری کشور به خصوص اداره پست و چاپارخانه ها به وجود آمد و میرزا علیخان امین الدوله به عنوان نخستین وزیر پست منصوب شد.

با توجه به تشابه وظایف اداره تلگراف و پست در 1287خورشیدی هر دو وزارت در هم ادغام و وزارت پست و تلگراف آغاز به کار کرد تا اینکه در 1308خورشیدی وزارت پست و تلگراف طی پیشنهادی به مجلس شورای ملی سهام شرکت تلفن وقت که در 1283خورشیدی در تهران شروع به کار کرده بود ، خریداری و وزارت پست و تلگراف و تلفن شکل گرفت.

با توجه به اضافه شدن فناوری اطلاعات به این حوزه، در 1383خورشیدی نام وزارت پست و تلگراف و تلفن با تصویب مجلس شورای اسلامی به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تغییر یافت تا با وظایف جدید این وزارتخانه تناسب بیشتری داشته باشد.

**محمد حسین اسلامی(1357-1358)محمد حسین اسلامی متولد 1312خورشیدی در تهران است. وی از 1330 تا 1331 دوره مدرسه پست در آموزشگاه اختصاصی وزارت پست و تلگراف و تلفن را گذراند و سپس از دبیرستان دارالفنون تهران در رشته ریاضی در مقطع دیپلم فارغ التحصیل شد و در 1335 برای ادامه تحصیل در رشته الکترونیک و مخابرات به آلمان غربی رفت اما در 1343 به ایران بازگشت و و طبق تعهدات قبلی در وزارت پست و تلگراف و تلفن مشغول خدمت شد. اسلامی دکتری خود را از دانشگاه پلی تکنیک گرفت.

اسلامی در دولت موقت با سابقه حضور در این وزارتخانه حدود نه ماه سکان این وزارتخانه را در دست گرفت و در فضای انقلابی کشور، شاید تنها کاری که می‌توانست انجام دهد، اداره این وزارتخانه بود.

**سید محمود قندی(1358-1360)
سید محمود قندی در 1323 خورشیدی در تهران متولد شد و دوره مهندسی مکانیک را در دانشگاه تهران به پایان رساند و در 1350 دکتری خود را در رشته مهندسی برق و الکترونیک از آمریکا گرفت.

قندی به همراه دو تن از دوستانش در زمان اوجگیری انقلاب اسلامی به دلیل فعالیت های سیاسی علیه رژیم پهلوی به زندان افتاد و با پیروزی انقلاب اسلامی به سمت ریاست دانشکده مخابرات و سپس از طرف شورای انقلاب به وزارت پست و تلگراف و تلفن منصوب شد.

قندی را باید پایه‌گذار تحقیقات و فناوری داخلی در بخش مخابرات پس از انقلاب اسلامی دانست. به این صورت که مرکز تحقیقات مخابرات که از سال‌ ها قبل زیر نظر دانشگاه تهران فعالیت می‌کرد، در زمان وزارت او به وزارت پست و تلگراف و تلفن پیوست. قندی خود حداقل دو بار در ماه از این مرکز بازدید داشت تا از نزدیک در جریان پیشرفت تحقیقات قرار بگیرد. در دوره قندی، افرادی مانند محمدرضا عارف معاون شرکت مخابرات و سید مرتضی نبوی معاون اداری و مالی شرکت مخابرات در این وزارتخانه فعالیت داشتند که مدتی بعد به عنوان وزیر انتخاب شدند.

قندی در هفتم تیر 1360 با انفجار بمب توسط گروهک منافقین در دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی به همراه 72 تن دیگر به درجه رفیع شهادت نایل آمد.

**سید مرتضی نبوی(1360-1364)
سید مرتضی نبوی متولد 1326خورشیدی در قزوین است. وی مدرک فوق لیسانس برق و الکترونیک را از دانشگاه تهران اخذ کرد. نبوی در دوران دانشگاه ضمن آشنایی با گروه های اسلامی به فعالیت سیاسی پرداخت و در همین ارتباط در1352 دستگیر و به مدت دو سال زندانی شد.

نبوی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در 1359و در روزهای نخست شروع جنگ تحمیلی به سمت معاونت مالی، اداری شرکت مخابرات و سپس در کابینه محمدجواد باهنر به وزارت پست و تلگراف و تلفن منصوب شد و تا 1364خورشیدی در این سمت باقی ماند.

نبوی نیز مانند دو وزیر پیش از خود، در دوران ناآرامی به وزارت رسید. جنگ، ترور، تحریم و… از ویژگی‌های این دوره بود که کار او را در وزارت سخت کرد اما با اعتقاد خاص به فناوری بومی و اینکه اگر در داخل تولید می‌کنیم، استفاده کنیم، باعث شد تا بسیاری از مشکلات در این حوزه مرتفع شود.

در این دوره افرادی متخصص از وزارت پست، تلگراف وتلفن با حضور در تمامی حوزه های ارتباطی به جبهه ها سعی کردند تمام مشکلات رزمندگان را رفع سازند و با ایجاد خطوط تلفن صلواتی و نامه رسانی منظم با فوریت و سرعت بسیار بالا روحیه بالای آنها را همچون لحظه اعزام به جبهه ها حفظ کردند.

نبوی با میرحسین موسوی اختلاف نظر پیدا کرد. بیشتر اختلاف هم بر سر مسائل اقتصادی بود.‌‌ نبوی با چند وزیر دیگر همان زمان به امام نامه‌ای نوشتند و بیان کردند که عده‌ای تمایل دارند دولت را مردمی کنند و عده‌ای تمایل دارند مردم را دولتی کنند و چون مهندس موسوی اعتقاد داشت اقتصاد عمدتا باید دولتی باشد و سرنخ همه چیز در دست دولت باشد با نبوی به مشکل برخورد اما تا سال ۱۳۶۴ نبوی در کابینه ماند و در ‌‌نهایت موسوی از او در کابینه دوم خود استفاده نکرد.

نبوی هم اکنون مدیرمسولی روزنامه رسالت را به عهده دارد و از اعضای مجمع تشحیص مصلحت نظام است.

**سید محمد غرضی(1364-1376)
سید محمد غرضی در 1320 خورشیدی در اصفهان متولد شد وی درجه فوق لیسانس در رشته الکترونیک را از دانشگاه تهران اخذ کرد و در سال های 1346 و 1347 برای گذراندن دوره های تخصصی انتقال و توزیع نیروی برق عازم فرانسه شد.

غرضی در 1350به دلیل مخالفت با برنامه های رژیم پهلوی به زندان افتاد و پس از آزادی در 1355برای ادامه مبارزه به خارج از کشور رفت و مدتی را در نجف اشرف به مبارزه ادامه داد و از آن پس تا هجرت امام(ره) به پاریس و بازگشت ایشان به ایران همراه امام(ره) بود.

وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی سمت های مختلف در سپاه پاسداران، استانداری کردستان و استانداری خوزستان عهده دار شد و در 1360به عنوان وزیر نفت انتخاب و پس از آن در 1364سکان وزارت پست و تلگراف و تلفن را برعهده گرفت.

غرضی اعتقادی راسخ به توسعه داشت و در این راه هر چه می‌توانست انجام می‌ داد. به همین سبب در ابتدای ورود خود به وزارتخانه پست، تلگراف و تلفن، کاندیدای تصدی مدیرعاملی شرکت مخابرات ایران شد تا کار توسعه را با سرعت بیشتری پیش ببرد اما به این مقام دست پیدا نکرد و بعد به وزارت رسید.

وی درصدد افزایش تعداد مشترکان تلفن بود. بر همین اساس ودیعه های(سپرده های) تلفن را از 14هزار به 100هزار تومان رساند. این نوع نگاه و شتابان شدن روند توسعه، کمبود زیرساخت‌ها در کشور را عیان کرد و همین امر باعث به وجود آمدن اختلاف‌ ها در وزارتخانه شد. از یک طرف عده ای معتقد بودند توسعه شبکه باید بر اساس توان داخلی باشد و از طرفی دیگر عده‌ای می گفتند کمبود در زیرساخت ها را باید با تکیه بر واردات جبران کرد. در همین زمان غرضی برای نخستین بار پس از پیروزی انقلاب اسلامی و برای توسعه بخشی قراردادهای بزرگی برای واردات کالاهای مورد نیاز از خارج منعقد کرد و سوئیچ‌ های آلمانی و خطوط انتقال ژاپنی شبکه را در اختیار خود گرفتند.

در آخرین ساله های ریاست جمهوری آیت الله هاشمی، تبلیغی از تلویزیون پخش می‌شد که بی هیچ توضیحی می‌گفت ۵۵ = ۱. پس از مدتی توضیحاتی به همراه آن پخش شد که بیان می‌کرد معنای این عبارت این است که تعداد تلفن های واگذار شده در آن دولت ۵۵ برابر تعداد تلفن های واگذار شده تا سال ۱۳۵۷ بوده‌است.

همچنین در زمان وزارت غرضی نخستین و بزرگ‌ترین قرارداد سوئیچ با مرکز تحقیقات مخابرات ایران منعقد شد.
در دوران وزارت غرضی، پست ‌بانک و فرودگاه پیام به منظور ارسال محصولات پستی، به ویژه پست هوایی، به مقصد کشورهای گیرنده یا دریافت آنها، تاسیس و مجوز شرکت دیتا اخذ شد، هرچند این شرکت آغاز به کار نکرد.

در دوره وزارت غرضی و در 1372خورشیدی تلفن همراه وارد ایران شد هرچند در ابتدا تنها برای مکالمه صوتی استفاده می شد. وزیر پست، تلگراف و تلفن همیشه با اختیار زیاد رییس مهم‌ترین زیرمجموعه‌اش یعنی شرکت مخابرات ایران مشکل داشت زیرا وزیر تنها رییس مجمع شرکت مخابرات بود که سالی یک یا دو بار تشکیل می ‌شد و بقیه اختیارها با هیات رییسه و مدیرعامل بود. به همین سبب نیز وزرا برخی از اختیارها را به مدیرعامل شرکت مخابرات ایران تفویض نمی‌کردند و برای خود نگه می‌داشتند. از این رو راهکار غرضی برای حل این مشکل، تاسیس شرکت‌ های مخابرات استانی بود. از این رو بر اساس قانونی که 1374خورشیدی برای شرکت مخابرات ایران به تصویب رسید، انتصاب مدیران استانی مخابرات بر عهده وزیر گذاشته شد.

بعد از ارایه خدمات تلفن ثابت و پست که تا آن زمان تنها خدمات ملموس‌این وزارتخانه بود، غرضی نخستین وزیری بود که تلفن همراه را هم به سبد محصولات وزارتش افزود. البته ارایه خدمات ‌اینترنتی نیز به صورت محدود در آخرین روزهای فعالیت او ارایه شد.

در دوره دوم وزارت غرضی مجله صبح به سردبیری مهدی نصیری ضمن انتشار چند سند اظهار داشت که فساد گسترده اقتصادی و مدیریتی در وزارت پست، تلگراف و تلفن وجود دارد. این اتفاق باعث شکایت وزیر از نصیری شد و غرضی به همراه 40 تَن از مدیران و کارمندان عالیرتبه وزارتخانه به دادگاه رفتند. هرچند دادگاه نصیری را از اتهام نشر اکاذیب و افتراء تبرئه کرد اما به‌ دلیل انتشار یک کاریکاتور موهن از وزیر، به پرداخت 300 هزار تومان جریمه نقدی محکوم شد.

سیدمحمد غرضی در طول 16 سال وزارت هیچگاه توسط نمایندگان مجلس استیضاح نشد و فقط در تمام این مدت به هشت سوال نمایندگان پاسخ داد تا اینکه در 1376خورشیدی و با روی کار آمدن دولت اصلاحات جای خود را به محمدرضا عارف داد.

غرضی از زمان تأسیس سازمان نظام مهندسی کشور یعنی در 1389خورشیدی در پنج دوره سه ساله، ریاست آن را بر عهده داشت و در نخستین دوره شورای اسلامی شهر، عضو شورای شورای شهر تهران بود و هم اکنون رییس هیات مدیره و مسوول مدیریت شرکت مشانیر بزرگترین شرکت مشاور وزارت نیرو است.

وی در انتخابات ریاست جمهوری 1392خورشیدی با شعار «دولت ضد تورمی» نامزد شد که آراء لازم را برای این مقام کسب نکرد.

**محمدرضا عارف(1376-1379)
محمدرضا عارف متولد1330خورشیدی در یزد و دانش آموخته دکتری برق از دانشگاه استانفورد است. وی در دوران تحصیل در دبیرستان و دانشگاه درکنار نیروهای مسلمان و انقلابی ضمن فعالیت و مبارزات سیاسی به تبلیغ اندیشه های امام خمینی(ره) و توزیع رساله ایشان پرداخت و در 1352 توسط کمیته مشترک ضد خرابکاری ساواک دستگیر و پس از مدتی آزاد شد.

عارف پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در سالهای 1359 تا 1360 به عنوان معاون طرح و توسعه شرکت مخابرات انجام وظیفه کرد و سمت هایی را در وزارت فرهنگ و آموزش عالی عهده دار شد و در 1373 به عنوان رییس دانشگاه تهران انتخاب تا اینکه با پیروزی سیدمحمد خاتمی در انتخابات سکانداری وزارت پست، تلگراف و تلفن را برعهده گرفت.

عارف بر شفافیت و قانونمندی تاکید داشت و کاملاً قانونمند پیش می رفت. در این دوران تحول در بخش ارتباطات آغاز شد. در همین زمان برای نخستین بار بخش‌های پست و مخابرات از بودجه عمومی استفاده نکردند.

در اواسط 1378مرکز دیتای وزارت پست، تلگراف و تلفن، ‌اینترنت به کاربران عادی ارایه کرد. هرچند که تعداد‌ این کاربران در مقایسه با کاربران فعلی بسیار اندک بود.

سال پایانی وزارت عارف با شروع برنامه سوم توسعه همراه بود. از این رو نخستین گام‌ها برای آزادسازی و خروج از انحصار دولتی برداشته شد. ماده های 124 و 125 قانون برنامه سوم توسعه، آزادسازی در این بخش را قانونی می‌کرد و تنها برای اینکه آزادسازی با اصل 44 قانون اساسی در تضاد نباشد، تعریف شبکه‌ های مادر و غیرمادر ارایه شد.

بیشتر دوران سه ‌ساله وزارت عارف بر پست، تلگراف و تلفن به ساختارسازی گذشت تا اینکه از مقام خود استعفا کرد و نصرالله جهانگرد از خرداد تا شهریور 1379 خورشیدی به عنوان سرپرست این وزارت‌خانه منصوب شد که نتوانست از مجلس رای اعتماد بگیرد و پس از او سید عبدالله میرطاهری از مهر 1379خورشیدی به عنوان سرپرست وزارت پست و تلگراف و تلفن انتخاب شد تا اینکه در ماه همان سال سید احمد معتمدی وزیر شد تا راه عارف را ادامه دهد.

**سید احمد معتمدی(1379-1382)
سید احمد معتمدی در 1332خورشیدی در تهران به دنیا آمد. وی فوق لیسانس و دکتری خود را در رشته الکترونیک دیجیتال و سیستم انفور ماتیک از دانشگاه پیر و ماری کوری فرانسه اخذ کرد. معتمدی در سال هایی که در فرانسه تحصیل می کرد عضو اتحادیه انجمن های اسلامی اروپا و از مؤسسان انجمن اسلامی پاریس بود.

از جمله سوابق اجرایی معتمدی می ‌توان به معاونت فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و ریاست سازمان پژوهش ‌های علمی ‌و صنعتی ‌ایران اشاره کرد. او همچنین معاون پژوهشی وزارت علوم و دبیر شورای پژوهش‌های علمی ‌کشور از 1365 تا 1372بود و از 1362تا کنون نیز عضو هیات علمی‌دانشگاه صنعتی امیر‌کبیر است.

معتمدی در 1376با حکم عارف رییس کمیته خودکفایی مخابرات شد. این کمیته متشکل از چند تَن از معاونان و مدیران این وزارتخانه بود و به صورت مشترک با سازمان پژوهش های علمی و صنعتی ایران فعالیت می کرد تا اینکه پس از سرپرستی سید عبدالله میرطاهری در وزارت پست، تلگراف و تلفن به عنوان وزیر انتخاب شد.
آزادسازی مخابرات با مزایده اپراتور دوم تلفن همراه و چند مزایده دیگر آغاز شد و دوران جدید شکل گرفت.

در دوره وزارت معتمدی تلفن ثابت به 18 میلیون خط و تلفن همراه به 5.7 میلیون و کاربر اینترنت هم به هفت میلیون تَن رسید.
در دوره وزارت معتمدی و در 1381خورشیدی، تلفن همراه که از 1372 وارد ایران شده بود توانست از فناوری ارسال پیامک نیز استفاده کند.

تا پیش از 1382خورشیدی اداره کل ارتباطات رادیویی زیر نظر معاون مخابراتی وزارتخانه فعالیت می‌کرد و نامبرینگ و فرکانس بین زیرمجموعه‌های وزارتخانه توزیع می ‌شدند و اهمیت چندانی نداشتند اما با آزادسازی و آمدن اپراتورهای جدید این موضوع ها جدی ‌تر شدند و کمیسیون و سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی در قانون جدید به وجود آمدند.

نام «پست و تلگراف و تلفن» یادآور دورانی است که ارتباطات به همین سه شیوه محدود می‌ شد و وزارتخانه متولی ارتباطات نیز تنها به مدیریت مراسله های پستی و ارتباطات تلگرافی و تلفنی می‌پرداخت تا اینکه با گسترش ارتباطات و ظهور وسایل و شیوه‌های ارتباطی نوین، بخش‌های تازه‌ای نظیر تلکس، فاکس، موبایل، ماهواره، اینترنت و ... به مجموعه وزارت پست و تلگراف و تلفن افزوده شد.

از این رو عده ای به این فکر افتادند که نام وزارتخانه را متناسب با فعالیت‌ های جدید آن تغییر دهند. از این رو بحث‌های فراوانی درگرفت و نام‌های گوناگونی هم پیشنهاد شد که مهم‌ترین آنها «وزارت ارتباطات» و «وزارت پست و مخابرات» بود. به این ترتیب در 1382خورشیدی با به اتمام رسیدن عمر تلگراف و ورود فناوری های جدید ارتباطی، این وزارتخانه جای خود را به «وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات» داد. به این صورت افزودن دنباله «و فناوری اطلاعات» به نام «وزارت ارتباطات» گویا برای تأکید بر وظایف جدید این وزارتخانه ضرورت داشته‌است.

در همین زمان در زمان در زمان و در راستای اجرای برنامه سوم توسعه و در جهت تحقق ماده 124برنامه مذکور و با هدف توسعه ارتباطات و مخابرات از طریق خصوصی‌سازی و سرمایه‌گذاری شرکت‌های خارجی، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در مهر 1382اقدام به برپایی مقدمه برگزاری مزایده اپراتوری دوم تلفن همراه کرد. پس از انجام تشریفات مزایده و بررسی پیشنهادات شرکت کنندگان، وزارت ارتباطات و فن‌‌‌‌آوری‌‌ اطلاعات در 27بهمن 1382کنسرسیوم ایرانسل را به عنوان برنده مزایده اپراتوری دوم تلفن همراه اعلام و سرانجام پس از تصویب قانون اجازه موافقتنامه پروانه شبکه و خدمات ارتباطات سیار توسط مجلس و شورای نگهبان و واریز مبلغ حق لیسانس از طرف ایرانسل، شرکت خدمات ارتباطی ایرانسل در ششم آذر 1384 موفق به دریافت پروانه شبکه خدمات ارتباطات سیار (جی اس ام) از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات شد.

معتمدی در دولت یازدهم به عنوان مشاور وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در امور علمی و پژوهشی و عضو شورای راهبری این وزارتخانه بود و از 1393خورشیدی تاکنون ریاست دانشگاه صنعتی امیرکبیر را برعهده دارد.