سهم فناوری فضایی در قدرت ملی: از امید تا پیام

مطلب حاضر در تلاش برای یافتن پاسخی برای این پرسش است که دست‌یابی به فناوری فضایی و به‌کارگیری آن چه تأثیری بر شاخص‌های قدرت ملی دارد؟

شعارسال:مطلب حاضر در تلاش برای یافتن پاسخی برای این پرسش است که دست‌یابی به فناوری فضایی و به‌کارگیری آن چه تأثیری بر شاخص‌های قدرت ملی دارد؟

پس از پرتاب موفقیت‌آمیز و توأمان با امید نخستین ماهواره ایرانی در 14 بهمن ماه سال 1387، گرامی‌داشت هر ساله "روز ملی فناوری فضایی"، تداوم خواسته مبتنی بر حضور و فعالیت در کنار برترین‌های فضایی را برای ایران یادآوری می‌کند. در این میان ضرورتی که کم‌تر از آن رونمایی شده است، تلاش برای شناساندن اهمیت و کارکردهای فناوری‌ فضایی و یافتن پاسخی برای این پرسش است که دست‌یابی بر فناوری فضایی و به کارگیری آن چه تحولی بر شاخص‌های قدرت ملی دارد؟

طی چند سال اخیر ایران با پشت سرگذاشتن کشورهای درحال توسعه و فاقد فناوری فضایی، نخستین گام‌های لازم برای حضور و فعالیت در فضای ماورای جو را برداشته است، اما به اجرا در نیامدن شماری از پروژه‌های فضایی و یا حتی موکول شدن آن‌ها به آینده بیش‌تر بر عدم شناخت اهمیت فعالیت‌های فضایی تأکید دارد. طی کردن چنین مسیری با بی‌توجهی به اهمیت دست‌یابی و به‌کارگیری فناوری فضایی، علی‌رغم آن‌که نمایان‌گر غفلتی خودخواسته از دنبال کردن سیاست‌ها و فعالیت‌هایی به‌شمار می‌رود که قدرت‌های بزرگ در عصر حاضر برای حضور فعال‌تر در فضای ماورای جو در پیش گرفته‌اند، بیش از همه بر پیکرهٔ عظیم و درعین حال آسیب‌پذیر قدرت ملی تأثیرگذار خواهد بود.

مرور فعالیت‌های فضایی ایران پس از امید

به دنبال پرتاب ماهواره تحقیقاتی امید که ایران را در شمار کشورها و آژانس‌هایی با قابلیت در مدار قرار دادن ماهواره‌های بومی جای داد، ارسال کاوش‌گر- 3 در 1388 تجربه همراه با موفقیت دیگری بود که به‌واسطه حمل کپسول زیستی حامل سه حیوان و پنج رده از سلول‌های بنیادین، ایران را به‌عنوان ششمین کشور ارسال کننده حیوانات به فضا شناساند، به همین ترتیب سال 1389به رونمایی از راکت کاوش‌گر-4 اختصاص داده شد که قادر بود تصاویر و اطلاعات را از مداری با ارتفاع هفتاد و پنج مایل به ایستگاه کنترل زمین انتقال دهد، گرچه این کاوش‌گر مجهز به کپسول حمل موجود زنده، هیچ حیوانی را حمل نکرد، در این سال که شاید قله‌ای برای فعالیت‌های فضایی ایران به‌شمار رود شاهد پرتاب کاوش‌گر-5 هم‌چنین رونمایی از ماهواره فجر و موتور ماهواره یونسفرB نیز بودیم.

سال 1391 ماهواره ناهید و زهره رونمایی شدند و در سال 1392 نیز فعالیت‌های فضایی ایران هم‌چنان با رونمایی از دو ماهواره دیگر یعنی تدبیر و خلیج فارس پیگیری شد، و یک سال پس از آن به دنبال ارسال ماهواره فجر و سفیر در سال 1394 در مدار، ماهواره دوستی جهت مطرح کردن دوباره فناوری فضایی و دست‌آورد بومی ایران و جای گرفتن در مدارهای مملو از ماهواره، در معرض نمایش جهانیان گذاشته شد تا شاید باری دیگر پرتوی از امید بر فعالیت‌های مستقل و درخور توجه ایران تابیده شود. پرتاب ناموفق ماهواره پیام در دی ماه 1397 وعدم قرار گرفتن این ماهوراه دانشجویی که از سری میکرو ماهواره‌ها به‌شمار می‌رود و تصویربرداری از زمین، ذخیره و ارسال تصاویر و سنجش تشعشعات فضایی کارکردهای آن محسوب می‌شود از جمله آخرین فعالیت‌های فضایی ایران است که مورد توجه جهانیان قرار گرفت. اما با عبور از گرامی‌داشت روز ملی فناوری فضایی که هر ساله تنها نگاهی گذرا به فناوری‌های تولید شده و درحال تولید دارد، به اجرا در نیامدن شماری از پروژه‌های فضایی مستقل و موکول شدن آن‌ها به آینده بیش‌تر تأکید بر عدم شناخت اهمیت این حوزه، عمیق‌شدن روزافزون غفلتی خودخواسته از تدابیر قدرت‌های بزرگ این عرصه، گسترده شدن دامنه رقابت‌های آن‌ها و چه بسا تأثیرگذاری دست‌یابی و به‌کارگیری فناوری فضایی برقدرت ملی محسوب می‌شود.

فناوری فضایی و قدرت ملی

بی‌تردید قدرت ملی ایفاگر نقش اصلی در بقای یک کشور است و بهره‌مندی یک دولت از بالاترین میزان آن، برخورداری هر‌چه بیش‌تر از منافع ملی، امنیت ملی، اعتبار و پرستیژ بین‌المللی را به همراه دارد. هرچند با گذشت چندین دهه از آغاز عصر فضا، این عرصه که خالق فرصت‌های بسیاری برای کسب قدرت محسوب می‌شود، هم‌چنان در نگاه شماری از کشورها خصوصاً کشور ما مهم قلمداد نمی‌شود. در عصری که دست‌یابی به فناوری فضایی عاملی برای سنجش قدرت ملی کشورها به حساب می‌آید، شناخت کارکردهای این نوع فناوری و توجه به تأثیر آن بر تحول ابعاد قدرت ملی در حوزه‌های نظامی و غیرنظامی از اهمیت بالایی برخوردار است، که در میان طیف وسیع چنین کارکردهایی، بارزترین نمونه‌های تأثیرگذار آن را می‌توان به‌گونه‌ای مختصر بدین ترتیب شرح داد:

الف- در حوزه‌های غیرنظامی:

1- بعد اقتصادی: گردشگری فضایی از جمله فعالیت‌هایی به‌شمار می‌رود که متأثر از کاربرد فناوری فضایی و ایجاد بستری مناسب برای کسب درآمد بعد اقتصادی قدرت ملی را در مرکز توجه خود قرار می‌دهد. جمع‌آوری اطلاعات جهت نظارت و کنترل بر محیط زیست از طریق ماهواره‌های سنجش از راه دور، هم‌چنین بهره‌برداری از منابع طبیعی نیز از دیگر کارکردهای غیرنظامی فناوری‌های فضایی است که بر بعد اقتصادی تأثیرگذار است.

2- بعد فرهنگی: تأثیر فناوری فضایی بر بعد فرهنگی را بیش از پیش می‌توان با نگاه به تهاجمات گسترده تبلیغاتی مشاهده کرد که از طریق ارسال برنامه‌های تلویزیونی و رادیویی ماهواره‌های مخابراتی صورت می‌پذیرند و خطری جدی برای کشورهای درحال توسعه به‌حساب می‌آیند. (زرگر،1389: 26)

ب- در حوزه‌های نظامی:

1- بعد امنیتی و نظامی: سلطه بر اطلاعات امنیتی و دفاعی دیگر کشورها از برجسته‌ترین نوع تأثیرگذاری فناوری‌هایی نظیر سنجش از راه دور است، که با جمع‌آوری اطلاعات مهم و به‌کارگیری آن‌ها ممکن می‌شود. این فناوری، هر چند کاربردهای متنوعی در زمینه‌های غیر‌نظامی دارد، اما با قابلیت جمع‌آوری اطلاعات مهم رقبا و استفاده از آن‌ها جهت پیش برد اهداف و دست‌یابی بر قدرت ملی خود، به یک فناوری مهم در خدمت فعالیت‌های نظامی تبدیل شده است. افزون بر این بایستی به دیگر کارکردهای نظامی فناوری فضایی به‌ویژه شناسایی، ناوبری و موقعیت‌یابی، ردیابی عملیات هسته‌ای، جستجو، نجات، هشداردهی سریع، نظارت محیطی- عملیاتی، کنترل فضایی، و دفاع موشکی نیز اشاره کرد. (کامران و نامی، 1387: 8)

با آگاهی از حداقل کاربردهای فناوری‌های فضایی و گذشته از نقشی که در خلق تهدیدات و حتی مقابله با آن‌ها دارند، جهت بازگشت به مسیر پیشرفت در زمینه فناوری‌های فضایی که کلیدی‌ترین اصل در سیاست‌های فضایی ایران است و استمرار آن می‌توان در موارد زیر تأمل کرد:

1- بیش از هر چیز بایستی به این امر توجه کرد که پیشرفت در این حوزه و توسعه فناوری‌های فضایی مستلزم ارتقای سطح دانش بومی است، و عمل‌کرد نهادها و دانشگاه‌ها برای پیش‌برد این هدف حیاتی است، چرا که با برگزاری کرسی‌ها و کارگاه‌های آموزشی و نشست‌ها که تاکنون فعالیت‌های بسیار محدودی در این زمینه وجود داشته امکان آشنا کردن و تربیت متخصصین در این حوزه فراهم می‌شود.(زرگر، 139) البته نخستین گام ترغیب آن‌ها برای بهره‌مند شدن از دانشی خواهد بود که توسط بزرگان فضایی تولید شده، بررسی دقیق آثار تولید شده، گزارشات از آخرین دست‌آوردهای صنعت فضایی و اسناد تدوین گشته توسط آن‌ها راه‌کار مناسبی برای آگاهی از عمل‌کرد بازیگران، چگونگی مسیر پیشرفت آن‌ها و یافتن الگوی مناسبی برای سرعت بخشیدن به حرکتی روبه جلو در خدمت صنایع و افزایش دست‌آوردهای بومی برای تولید فناوری‌های فضایی کارآمد است، و این وظیفه خطیر برعهده جامعه دانشگاهی، دانش‌آموختگان و دانش‌پژوهانی است که به‌خوبی به اهمیت قدرت ملی پی برده‌اند، افزون بر این که اهمیت حقوق و سیاست فضا نیز در تکمیل این نوع توسعه قرار می‌گیرد.

2- یکی دیگر از ناگفته‌ها در توجه به صنعت و تولید فناوری فضایی، ایجاد بستری مناسب برای کارآفرینی است. رشد آگاهی و افزایش تلاش‌ها برای توسعه صنایع فضایی محرکی است برای فرصت‌های شغلی در صنعتی که اهمیت آن را در اسناد فضایی قدرت‌های بزرگ می‌توان دنبال کرد، چرا که توجه به آن همواره اولوبتی برای سیاست‌گذاری‌های قدرت‌های بزرگ در عرصه فعالیت‌های فضایی است. تقویت صنایع رقابتی داخلی که یکی از نتایج حاصل از کارآفرینی است، از اهداف سیاست‌های فضایی ایالات متحده طبق سند سیاست فضایی ملی این کشور در سال 2010 محسوب می‌شود، افزون بر این که در همین سند با تأکید بیش‌تر از وزارت‌خانه‌ها و آژانس‌ها خواسته شده است که برای توسعه صنایع فضایی ایالات متحده از ابداعات برای گسترش و تداوم پژوهش‌ها و محیط‌های توسعه‌دهنده کارآفرینی این کشور استقبال کنند. National Space Policy of the United States of America; 2010))

3- اما توسعه فناوری فضایی، نقش‌آفرینی مهم نهاد رهبری کننده و ناظر بر همکاری‌ها و تعاملات در این زمینه را منعکس می‌کند.گرچه با آگاهی از چنین نقشی طرح تأسیس سازمان فضایی کشور و ایجاد شورای عالی هماهنگی و سیاست‌گذاری فعالیت‌های فضایی ایران در سال 2003 تصویب شد، اما امید هست انتقال مسئولیت فعالیت‌های فضایی ایران از دفتر ریاست‌جمهوری به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با روی کار آمدن حسن روحانی رئیس‌جمهور وقت صورت گرفت، نشان از مستحکم‌تر شدن اراده‌ها برای عملی ساختن برنامه‌های فضایی باشد، که البته یکی دیگر از ملزومات تحقق چنین هدفی اختصاص دادن بودجه کافی به صنایع فضایی است. این در حالی است که بازیگر صاحب نام عرصه فعالیت‌های فضایی یعنی روسیه با وجود تحریم‌های اقتصادی از سوی ایالات متحده و اتحادیه اروپا و کاهش بهای نفت، بخش قابل ملاحضه‌ای از بودجه خود را متمرکز بر فناوری‌‌های نظامی فضایی کرده است.

نتیجه

با گذر از ناگفته‌ها در بزرگداشت‌هایی که تاکنون در توجه به فناوری فضایی بومی برپا شده است، و در احترام به سهم فضا در تأمین منافع ملی و ارتقای قدرت ملی، و پافشاری برای تعیین جایگاهی مناسب‌تر برای فعالیت‌های فضایی بومی، در انتها بایستی باری دیگر به این امر مهم اشاره کرد که مدت‌هاست قدرت‌های بزرگ فضایی در جهت تحقق رویاهای فضایی خود پس از نگاه به آسمان خیال‌انگیز و پررمز و راز تلاش می‌کنند و با شناخت امکانات تجاری، اقتصادی، ارتباطی، رفاهی و نظامی گسترده فضا، هزینه‌زیادی برای بهره‌مندی از منافع آن اختصاص می‌دهند که فناوری فضایی مهم‌ترین عامل جهت کسب آن‌هاست.

فراموش نکنیم که با توجه نشان دادن به فناوری فضایی و فاصله گرفتن از کشورهای در حال توسعه و فاقد فناوری درمقام ده کشور برتر فضایی قرار گرفته‌ایم. اما آن‌چه که تعیین کننده آینده فضایی ایران است آگاهی از ضعف‌ها و تلاش برای کم کردن فاصله خود از برترین‌های فضایی است، که نخستین دست‌آوردهای بومی‌مان بازتاب قابل توجهی در نگاه آن‌ها داشته است و بایستی گام‌های محکم‌تری برای مقابله با چنین ضعف‌هایی برداشته شود. از سویی دیگر برای ایرانی که طبق سند چشم‌انداز 1404 در تلاش برای توسعه‌یافتگی و دست‌یابی به جایگاه برتر اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی است، توسعه فناوری امری ضروری محسوب می‌شود، و کارکردهای فناوری فضایی نظیر شناسایی و نجات که خلأ آن هنگام حادثه سقوط هواپیمای ای تی آر بیش‌تر نمایان شد، تاکیدی بر چنین ضرورتی است.