شعارسال: شهرستان اراک مجموعه ای از جاذبه های گردشگری تاریخی و طبیعی را داراست که از قنات یک هزارساله ابراهیم آباد تا موزه چهار فصل، قدیمی ترین موزه مردم شناسی استان مرکزی و همچنین موزه مفاخر و مشاهیر کشوری که متعلق به استان مرکزی هستند را در خود جای داده است.

اراک جایگاه موزه ها، خانه های تاریخی، کاروانسراها، امامزاده ها و همچنین جاذبه های طبیعی از جمله تالاب و کویر میقان و غارهای متعدد است که در مجموع بازدید از این جاذبه ها و دیدار از موزه های اراک، فرهنگ و آداب این خطه را به خوبی به گردشگران و علاقمندان جاذبه های فرهنگی و تاریخی می شناساند.

در میان آثار تاریخی این منطقه، بازار اراک به همراه کاروانسراها و سراهای متعدد، منزل تاریخی و موزه صنایع دستی حسن پور، حمام تاریخی و موزه مردم شناسی چهارفصل، موزه سلطان آباد، منزل تاریخی خاکباز و موزه مفاخر، مدرسه امام خمینی(ره)، مقبره آقانورالدین عراقی، بنای تاریخی کاروانسرا، قنات و آب انبار ابراهیم آباد، امامزاده عبدالله و آمنه خاتون، امامزاده محمد شهسواران، امامزاده احمد هزاوه، امامزاده ۷۲تن ساروق، بقعه پیر مراد آباد، امامزادگان سنجان، امامزاده ابراهیم(ع) و امامزاده محمد عابد(ع) از جمله جاذبه های تاریخی، مذهبی و فرهنگی این شهرستان است که مسافران و گردشگران نوروزی را به دیدار از خود فرا می خواند.

تالاب میقان اراک، زیستگاه بی نظیر پرندگان مهاجر

تالاب کویری میقان در ۱۵ کیلومتری شمال شرقی اراک قرار دارد و آخرین مقصد حوزه آبریز دشت اراک است که آب‌های سطحی مسیل‌های فصلی را جذب می‌کند و مساحت حوزه دریاچه فصلی آن بین ۱۰۰ تا ۱۱۰ کیلومتر مربع متغیر است.

این دریاچه زیستگاه گروه‌های بزرگ پرندگان است و آب و هوای آن در فصل پاییز بسیار مناسب است.

این محدوده از نظر اقلیمی زمستان‌های معتدل دارد و به جهت همین ویژگی، توقف گاه گروه‌های جمعیتی پرندگان مهاجر از مناطق سردسیر است که در دسته‌های کوچک و بزرگ و با شکلی زیبا در فراز و فرودهای خود تابلوهای چشم نوازی از طبیعت بکر و زیبایی‌ها را فراروی هر بیننده‌ای قرار می‌دهند.

در فصل بهار نیز تالاب میقان یکی از زیستگاه‌های اصلی پرندگان مهاجری که در پائیز با عبور از این منطقه از نواحی سردسیر سیبری به سمت مناطق گرمسیر جنوبی و افریقا پرگشوده بودند و اینک در راه بازگشت به موطن اصلی در این تالاب اسکان موقت می‌یابند.

براساس استانداردهای جهانی تالاب‌ها، هر تالاب که یک درصد از یک گونه پرنده را در خود پذیرا باشد در مختصات جهانی و بین‌المللی قرار می‌گیرد و تالاب میقان اراک در کنار تالاب گاوخونی اصفهان تنها پذیرای پرندگان مهاجر در مرکز کشور به منظور زمستان گذرانی محسوب می‌شوند.

قنات و آب انبار تاریخی ابراهیم آباد، سیستم آب‌رسانی یک هزارساله

در میانه راه شهر اراک به سمت قم روستایی به نام ابراهیم آباد واقع‏ است که قنات آن دارای قدمت بیش از یک هزار سال است.

قنات ابراهیم آباد یکی از کهن ترین قنات های ایران است که به طول ۱۱ کیلومتر از کوه های هفتادقله سرچشمه گرفته و تا روستای ابراهیم آباد ادامه می یابد و در سال ۹۳ در فهرست آثار تاریخی ملی کشور به ثبت رسیده است.

مادرچاه‏ این قنات مخروطی شکل است. زیرا قطر دهانه میله آن حدود یک متر و قطر محل اتصال میله به کوره به حدود ۱۰ حلقه می ‏رسد. میله ‏های بعدی‏ پس از مادر چاه که تعداد آنها به ۴۰ حلقه می‏ رسد هرکدام حدود ۱۰۰ متر عمق دارند و مادر چاه نیز دارای عمقی حدود ۱۱۰ ذرع است.

قنات‏ های مذکور دارای ۱۸ کیلومتر طول، ۶۱۵ میله در طول مسیر و آب قنات حدود ۹۶ هکتار زمین را به زیر کشت‏ می ‏برد.

از سال ۱۳۱۸ تا ۱۳۷۸(به مدت ۶۰ سال)فقط دو نفر از محلیان با تهور توانسته ‏اند به درون مادر چاه این قنات بروند، یکی از آنها یک مغنی و دیگری از مالکین روستا بوده است.

البته مادر چاه قنات ابراهیم آباد اراک عمیق‏ ترین‏ مادر چاه در ایران نیست بلکه عمیق ‏ترین مادر چاه را مادرچاه قنات‏ بیدخت گناباد خراسان می‏ دانند که عمق آن را حدود ۳۰۰ متر عنوان کرده اند.

موزه مفاخر و مشاهیر استان مرکزی در اراک

موزه مفاخر استان مرکزی، یکی از جاذبه‌های فرهنگی و گنجینه‌ای کوچک از مفاخر و بزرگان این استان است و در شهر اراک قرار دارد. این موزه در عمارت تاریخی خاکباز دایر شده است. عمارت خاکباز در سال ۷۹ در فهرست آثار ملی ثبت و در سال ۱۳۸۸ تبدیل به موزه مفاخر استان مرکزی شد.

موزه مفاخر استان مرکزی از بخش‌های مختلف شامل تالار امام‌خمینی(ره)، تالار مفاخر مذهبی و دینی، تالار مفاخر علمی و فرهنگی، تالار امیرکبیر، تالار قائم‌مقام فراهانی، تالار مفاخر در قید حیات، تالار سرداران شهید، مرکز اسناد و مدارک مفاخر، کارگاه مرمت و عکاسی، آب‌انبار و قنات تشکیل شده است.

در این موزه سردیس‌های مفاخر استان به همراه آثار چاپ شده و اسناد، عکس‌ها و گزارش‌های متعلق به امام خمینی(ره)، امیرکبیر، قائم‌مقام فراهانی، پروین اعتصامی، کربلایی کاظم کریمی ساروقی، ملامهدی نراقی، ملا احمد نراقی، میرزا حسن آشتیانی، سلمان ساوجی، پروفسور حسابی، دکتر محمد قریب، آیت‌الله العظمی اراکی، علی‌اکبرخان فراهانی، استاد فتحعلی واشقانی فراهانی، شهید چمران، شهید محلاتی، میرزا عیسی فراهانی، ضیاء‌الدین عراقی، عباس سحاب و فخرالدین عراقی به نمایش درآمده است.

بازار اراک، مجموعه‌ای با بافت تاریخی منحصربه فرد

بازار تاریخی یکی از بناهای نخستین شهر اراک است. بنای مجموعه بزرگ بازار اراک شامل حمام، مسجد، مدرسه، آب انبارها، گذرها و کاراوانسراها متعدد است که در زمان فتحعلی شاه قاجار و توسط یوسف خان گرجی در سال ۱۲۲۸ هجری قمری در بافت مرکزی اراک قدیم(ساطان آباد) بنیان گذاشته شد.

این بازار به مرکزیت چهارسوق، دارای دو مسیر شمالی، جنوبی، شرقی و غربی است که از چهار جهت به دروازه‌های قدیم شهر متصل می‌شده و به نوعی استراتژیک‌ترین نقطه شهر در زمان‌های گذشته بوده است.

تاریخ ساخت بازار شهر با تاریخ ساخت شهر اراک یکی است، گرچه ساخت شهر چند سالی طول کشیده ولی در متون تاریخی به زمان دقیق ساخت بازار اشاره‌ای نشده است. چنانکه در اسناد و کتابهای تاریخی بیان شده ساخت شهر احتمالاً حدود بیست سال طول کشیده و در این میان بنای بازار و ارکان آن مانند راسته‌ها، سراها و دالان‌ها در همین سال‌ها ساخته شده است.

بنای اولیه بازار تاریخی اراک را حاکم وقت اراک (سپهدار اعظم) که نام مسجد و مدرسه‌ای در بازار اراک نیز به نام وی است، در اوایل قرن ۱۳ گذاشت.

یکی از دلایل ساخت بازار اراک، وجود اقتصاد قوی در اطراف شهر سلطان آباد بود. مرغوبیت محصولات کشاورزی در منطقه عراق عجم و نیز شهرت جهانی فرش ساروق و نیاز به ایجاد مرکزی برای فروش محصولات، انگیزه اصلی ایجاد شهر و بازار آن از لحاظ اقتصادی بود.

مجموعه بازار اراک بر اساس طرحی از پیش اندیشیده احداث شده است و برخلاف بازارهای دیگر مسیر آن به صورت آزاد و منحنی نیست، بلکه مسیرها به طور منحصر به فردی، منظم و دارای تقارن هندسی هستند. راسته بازار با گذرهای متعددی که آن را قطع می‌کند اساس بافت شطرنجی شهر سلطان آباد قدیم را ساخته بود.

این بازار دارای دو محور عمود بر هم می‌باشد که یکی محور شمالی جنوبی به طول ۷۲۰ متر با دو ورودی یکی در شمال و یکی در جنوب و محور شرقی غربی به طول ۲۰۰ متر و دارای هشت گذر و ورودی شرقی و غربی است که گذرهای فرعی عمود بر دو گذر اصلی ساخته شده‌اند.

بازار اراک دارای ۳۰ سرا و چهار حمام بوده که بنابر اقتضای زمان برخی از آنها تغییر کاربری دادند. از جمله این حمام‌ها می‌توان به حمام چهار سوق، حمام نو، حمام شیخ الاسلام و حمام فیروزه اشاره کرد.

موزه چهار فصل، قدیمی‌ترین موزه مردم شناسی استان مرکزی

موزه‌ها در معرفی فرهنگ، آداب و رسوم و شیوه زندگی نیاکان ما نقش به سزایی دارند. در استان مرکزی شش موزه مردم شناسی وجود دارد که قدیمی‌ترین آنها، موزه چهارفصل اراک است.

حمام تاریخی یا گنجینه چهار فصل اراک، یکی از جلوه‌های اصیل هنر معماری ایران در استان مرکزی است که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این حمام در زمان قاجاریه به همت محمدابراهیم خوانساری بنا و اکنون به گنجینه تبدیل شده است.

این حمام از گرمخانه، سربینه (رختکن)، حجره‌های متعدد، حمام‌های زنانه، مردانه و حمام اقلیت‌های مذهبی تشکیل شده و به دلیل ‌تزئین سربینه آن با کاشی‌های زیبا و رنگارنگ چهار فصل سال، حمام چهار فصل نامیده می‌شود.

بخش سربنیه حمام با ۸ ستون و گنبد رفیع آن وکاشی‌های رنگارنگ وگچبری‌های چشم نواز و نقاشی‌های تاریخی و طرح‌های اسلیمی‌اش، هر بیننده‌ای را به خود مجذوب می‌کند.

در این گنجینه ارزشمند، اشیای تاریخی مانند ظروف وکاسه های سفالی، سکه‌های دوره‌های مختلف تاریخی، عقدنامه‌های دوره‌قاجار، کتاب‌ها و نسخه‌های خطی، ظروف مسی و قلم زنی، اسباب قدیمی حمام، خمره‌های سفالی‌، لوازم ریسندگی، بخشی از محراب تاریخی و ارزشمند مسجد جامع ساوه و ابزار قدیمی ریسندگی و بافت فرش نگهداری می‌شود.

مدرسه تاریخی سپهداری، اولین مرکز علوم دینی اراک

مدرسه سپهداری یکی از بناهای تاریخی استان مرکزی است که در مرکز شهر اراک در داخل بازار تاریخی این شهر قرار دارد.

این مدرسه که در انتهایی‌ترین گذر (گذر ششم) بازار اراک واقع شده، در سال ۱۲۲۸ هجری قمری و همزمان با ساخت بازار تاریخی اراک به دستور یوسف خان گرجی، سپهدار اعظم و بانی شهر اراک و در ضمن پدر داماد فتحعلی شاه قاجار ساخته شد.

این مدرسه به عنوان اولین مرکز علوم دینی در اراک و نخستین بنای شهری، با اقتباس از سبک مدارس دوره صفویه (چهار ایوانی) ساخته شده است.

این مجموعه، چهار ایوان دارد و در پیرامون حیاط مدرسه، ۲۵ حجره وجود دارد که هر حجره دارای یک ایوان کوچک در جلو و قسمت نشیمن در عقب است. سردر و لچکی حجره‌ها با کاشی‌های خشتی هفت رنگ تزئین شده و زیبایی خاصی به این بنا بخشیده است.

گنبد آجری و کلاه‌خودی این مدرسه که در واقع بزرگ‌ترین گنبد آجری در بافت قدیمی اراک به شمار می‌رود، از هر طرف دیده می‌شود. سطوح بیرونی گنبد ساده و پوشش آن از کاهگل است اما قسمتی از سطوح داخلی گنبد و دیوارهای فضای مربع شکل آن با کاشی‌های خشتی و معرق و با نقوش هندسی و کتیبه تزئین شده است.

از عناصر داخلی این مدرسه تاریخی می‌توان به یک صحن نسبتاً وسیع با یک حوض سنگی و آب‌انبار اشاره کرد.

آیت‌الله محسن عراقی در توسعه این مدرسه نقش مهمی داشته و در سال ۱۳۳۳ هجری قمری آیت‌الله حائری یزدی این مدرسه را به یکی از حوزه‌های علمیه بزرگ کشور تبدیل کرد. از جمله دانش‌آموختگان سرشناس این مدرسه می‌توان به نورالدین عراقی، آیت‌الله گلپایگانی، سیداحمد خوانساری، آیت‌الله اراکی و امام خمینی(ره) اشاره کرد.

مدرسه تاریخی سپهداری که تمامی حوزویان، آن را مادر حوزه علمیه قم می‌دانند، در حال حاضر با نام «حوزه علمیه امام خمینی(ره)» شناخته می‌شود.

غار سفیدخانی، مجموعه زیبای ستون های آهکی

غار سفیدخانی واقع در کوه سفیدخانی، در ۱۸ کیلومتری جنوب شهر اراک (مرکز استان مرکزی) قرار دارد و زیبایی های طبیعی بی شماری را در خود جای داده است.

در داخل غار سفیدخانی ستون‌های آهکی استالاکتیکی فراوان و زیبا دیده می‌شوند که در نتیجه ورود آب و انحلال سنگ‌های آهکی به وجود آمده‌اند. همچنین در داخل این غار یک منبع آب با طول پنج متر، عرض سه متر و عمق هفت متر وجود دارد که از نظر ذخیره آب اهمیت ویژه‌ای دارد و آب موجود در این غار بسیار گوارا است.

وجه تسمیه این غار به وجود برف‌های فراوان کوه سفیدخانی بازمی‌گردد که در تابستان نیز در برخی قسمت‌های سایه‌گیر آن دیده می‌شود. در بالای دهانه این غار یک عارضه به نام دودکش وجود دارد که طول آن سه متر، عرض آن ۲.۵ متر و ارتفاع آن هشت متر است.

دسترسی به غار سفیدخانی از طریق روستای رباط میل و روستای خانه میران میسر است و پیمودن آن نیازمند در اختیار داشتن ابزارهای فنی است. ورود به این غار باید با احتیاط کامل صورت گیرد (به ویژه در فصل بهار) زیرا داخل گودال غار مقداری آب جمع می‌شود که به صورت ناگهانی عمق آن افزایش می‌یابد.

بنای تاریخی و موزه حسن پور، خانه تاریخی که موزه شد

درباره بانی و سازنده اولیه بنای تاریخی حسن پور، اطلاع دقیقی در دست نیست اما با توجه به آنچه که در پیشانی نمای ضلع شمالی بنا نوشته شده، در دوره احمد شاه قاجار احداث شده است.

با توجه به تحقیقات صورت گرفته احداث خانه مذکور را به حاج علی مشیری، از تاجران و بازرگانان فرش اراک نسبت می دهند. این بنا در ابتدا به عنوان محل شرکت فرش و بعدها به عنوان مدرسه ای با نام مدرسه مجیدی به تعلیم و تربیت اختصاص یافته است.

مرحوم جواد حسن پور آخرین مالک بنای مورد بحث بوده که از آن به عنوان خانه مسکونی استفاده می کرده است .

خانه تاریخی حسن پور در سال ۱۳۷۴ توسط میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری از وراث آقای حسن پور خریداری و در سال ۷۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

این بنای تاریخی پس از انجام عملیات مرمت و بازسازی در سال ۱۳۸۲ به عنوان موزه صنایع و هنرهای سنتی مورد بهربرداری قرار گرفت.

موزه حسن پور در بافت تاریخی بازار اراک در گذر سپهداری واقع شده به طوری که از منزل مذکور می توان به قدیمی ترین مدرسه و مسجد شهر یعنی مدرسه سپهداری و نیز به قدیمی ترین حمام به نام حمام چهارسوق و سایر نقاط بازار مانند قدیمی ترین بانک (بانک ملی) دسترسی پیدا کرد .

مصالح به کار رفته در این ساختمان از سنگ آهک، آجر، خشت، گل و چوب تشکیل شده و تمامی نمای بیرونی ساختمان با آجر، کاشی و اشکال اسلیمی آجری تزئین شده است.

در حال حاضر این خانه تاریخی به موزه صنایع و هنرهای دستی تبدیل شده و شامل بخش هایی همچون گالری خط و خطاطی، گالری سفال شیشه و سرامیک، گالری فرش و گلیم، گالری فلز و آثار حجمی، گالری آثار چوبی و گالری منسوجات است.

امامزاده محمدعابد(ع) در مشهد میقان

مرقد شاهزاده محمد عابد یکی از بناهای مذهبی شهرستان اراک است که در۱۲ کیلومتری شمال شهر اراک و در مجاورت روستای مشهدمیقان واقع شده‌است. این امامزاده، مرقد محمدعابد، فرزند امام موسی کاظم(ع) و از بناهای دوره صفویه است.

محمد عابد فرزند امام موسی کاظم(ع)، هفتمین امام شیعیان بوده که از مادری به نام ام احمد متولد شده است. به نقل از مورخان، در زمان حیات امام موسی کاظم(ع)، محمد عابد ساکن شهر مدینه بوده است. بعد از انتصاب علی بن موسی رضا(ع) به عنوان ولیعهد، وی قصد سفر به مشهد و دیدار برادر خود را داشته که در میانه راه، در مکان کنونی مرقد خود فوت می‌کند.

تاریخ درگذشت وی به طور دقیق نقل نشده است ولی مورخان شیعه، اوایل سده سوم هجری قمری را زمان فوت امامزاده محمدعابد عنوان کرده‌اند.

در خصوص نحوه فوت وی اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی مورخان شیعه، عارض شدن تب شدید و مرگ طبیعی را عنوان کرده‌اند و برخی نیز حمله نظامیان عباسی به کاروان همراه وی و پناه گرفتن وی در خانه شخصی به نام عبدالله خطیب که از خوانین منطقه و دوستدار امامان شیعه بوده را نقل می‌کنند.

جاسوسان والی منطقه محل اختفای وی را به والی که «اسکندر» نام داشته است، گزارش می‌کنند و خانه مورد محاصره قرار می‌گیرد. در نبردی که بین محمد عابد و سربازان انجام می‌گیرد، محمد عابد به شهادت می رسد و توسط وابستگان عبدالله خطیب در مکان امروزی به خاک سپرده می‌شود.

با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: 16اسفند1395، کدخبر: 3924630: www.mehrnews.com