شعارسال: این روزها چالش آب در کشور جدی‌تر از گذشته خودنمایی می‌کند؛ بخش کشاورزی همواره به‌عنوان متهم اصلی مصرف بی‌رویه آب معرفی شده است‌. بر این اساس مدیریت مصرف آب در این بخش یکی از مهم‌ترین مسائلی است که همواره باید مورد توجه باشد‌. به گفته برخی کارشناسان، کاهش یا توقف کشت محصولات آب‌بر در استان‌هایی که با چالش کم‌آبی مواجه هستند، یکی از مهم‌ترین اقدامات در راستای مدیریت مصرف آب است. در این راستا یکی از اقداماتی که وزارت جهاد کشاورزی برای کنترل مصرف آب در بخش کشاورزی انجام داد، این بود که اعلام کرد کشت برنج جز در دو استان گیلان و مازندران مشمول حمایت‌های این وزارتخانه نخواهد شد‌. در عین حال بسیاری از کارشناسان و مسئولان معتقدند این اقدام راهکار مناسبی برای مدیریت مصرف آب نیست، به‌ویژه که امسال نیز این موضوع در استان خوزستان باعث ایجاد چالش‌هایی شده و کشاورزان از این اقدام دولت به‌شدت خشمگین هستند‌.

بسیاری از کارشناسان، مسئولان و تولیدکنندگان معتقدند مطالعات لازم بر روی این طرح صورت نگرفته است‌. فرزاد نیک‌پندار، کارشناس حوزه کشاورزی، در این‌باره معتقد است که موضوع ممنوعیت کاشت برنج در استان‌های غیرشمالی که از اوایل امسال از سوی وزارت جهاد کشاورزی مطرح شده، مصادقی از پاک کردن صورت مسأله به‌جای حل آن است‌. اجرای چنین طرح‌هایی بدون فراهم کردن پیش‌نیازها و زیرساخت‌های لازم می‌تواند به تغییر کاربری اراضی و افزایش واردات برنج منجر شود‌. وی با بیان این‌که موضوع ممنوعیت کشت برنج در استان‌های غیرشمالی از اوایل امسال در کشور مطرح شده و بدون هیچ‌گونه پشتوانه مطالعاتی و علمی در حال اجرایی شدن است، گفت: این موضوع از ابعاد مختلفی قابل بحث و بررسی است و نخستین مسأله مهم در این رابطه شیوه مدیریتی مسئولان وزارت جهاد کشاورزی است؛ به‌طوری که همواره سعی دارند شیوه‌ها و ایده‌هایی را مطرح و عملیاتی سازند که زحمت چندانی برای خودشان نداشته باشد‌. پیش‌تر طرح نکاشت به بهانه مدیریت بحران آب، در برخی مناطق کشور مطرح شده بود و در برخی مناطق همچون اراضی زراعی دریاچه ارومیه عملیاتی شد؛ اما از آن‌جایی که بدون پشتوانه کارشناسی بود شکست خورد‌.

وزارت جهاد کشاورزی هیچ الگوی کشتی به برنج‌کاران خوزستانی ارائه نکرده است. ضمن این‌که گفته می‌شود وزارت جهاد کشاورزی الگوی کشت جایگزین مناسبی ارائه نکرده و اجرای این طرح مشکلات معیشتی فراوان برای کشاورزان ایجاد می‌کند، در همین راستا محمد سواری، رئیس انجمن برنج استان خوزستان، با بیان این‌که استان خوزستان از نظر سطح زیرکشت و تولید برنج رتبه سوم کشور را بعد از مازندران و گیلان دارد، اظهار داشت: کشاورزان در استان خوزستان هراز گاهی با مسئولان دچار چالش‌هایی در زمینه کشت برنج می‌شوند؛ چراکه مسئولان معتقدند به‌دلیل مشکلات آب، کشت این محصول باید متوقف شود‌. وی تصریح کرد: با وجود آن‌که تلاش کردیم در استان خوزستان کشت برنج به‌صورت خشکه‌کاری انجام شود، همچنان دیدگاه‌ها در این زمینه منفی است‌. رئیس انجمن برنج خوزستان با اشاره به این‌که بسیاری از مردم در این استان از راه کشت برنج امرار معاش می‌کنند، اضافه کرد: وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرده که کشت برنج جز گیلان و مازندران در سایر استان‌ها نباید انجام شود؛ اما این مصوبه هیئت دولت و مجلس نبوده است‌. سواری با بیان این‌که میزان سطح زیرکشت برنج براساس آمار سال گذشته در استان خوزستان ۶۵ هزار هکتار بوده است، گفت: به اعتقاد ما سطح زیرکشت در خوزستان بیش از این میزان است‌. وی با اشاره به تجمعات کشاورزان خوزستانی در اعتراض به این مسأله، افزود: امسال میزان کشت در استان کاهش زیادی داشته است‌. سواری اضافه کرد: کشاورزان به‌دلیل کشت برنج درگیری‌های زیادی با مسئولان داشته‌اند، ضمن این‌که موتورهای آب کسانی که اقدام به کشت می‌کنند پلمب می‌شود‌. وی ضمن انتقاد از عملکرد دولت در این زمینه درباره این‌که آیا وزارت جهاد کشاورزی الگویی برای کشت جایگزین برنج به کشاورزان خوزستانی ارائه کرده است، گفت: هیچ الگویی به کشاورزان ارائه نشده و باید از مسئولان سوال کرد کدام برنامه و هدف را برای اجرا به کشاورزان ارائه کرده‌اند؟ و برای تأمین مایحتاج کشاورزان چه برنامه‌ای دارند؟ سواری با اشاره به این‌که حتماً باید محصول دیگری برای کشت جایگزین برنج شود، افزود: به هر حال کشاورزان باید از طریقی امرار معاش کنند‌.

اشتغال ۲۰ هزار نفر در خوزستان در معرض خطر قرار دارد

وی با اشاره به کشت ۶۵ هزار هکتار برنج در سال گذشته، گفت: زمانی‌که کشت به‌صورت خشکه‌کاری انجام می‌شود مصرف آب کاهش می‌یابد در این روش ما محصول را چهار تا پنج روز یک‌بار آبیاری می‌کنیم و این کار با حداقل آب انجام می‌شود‌. اگر برای یک هکتار کشت غرق‌آبی یک‌هزار لیتر آب نیاز داریم این عدد در خشکه‌کاری به ۳۰۰ لیتر کاهش می‌یابد‌. وی تأکید کرد: همه کشاورزان خوزستانی کشت خود را به این شیوه انجام می‌دهند؛ چراکه بهره‌وری در هکتار نیز در روش مذکور بیش‌تر می‌شود‌. سواری تأکید کرد: کشت جایگزین برنج باید محصولی باشد که علاوه‌بر داشتن صرفه اقتصادی، بازار فروش نیز داشته باشد و هزینه‌های جاری کشاورزان را پاسخ گوید‌. وی با بیان این‌که کشت برنج برای کشاورزان سودآور است، ادامه داد: کشت محصولی مانند گندم برای کشاورزان مشکلاتی ایجاد می‌کند؛ به‌عنوان مثال کشاورزانی که در اردیبهشت‌ماه گندم خود را تحویل دولت داده‌اند هنوز پولشان را به‌طور کامل دریافت نکرده‌اند‌. اما قیمت برنج برای کشاورزان از همه محصولات اقتصادی‌تر است‌. سواری اضافه کرد: کشاورزان سریع‌تر به پول خود می‌رسند و با بخش خصوصی کار می‌کنند و درگیر بوروکراسی‌های اداری نمی‌شوند‌. وی با اشاره به این‌که کشاورزان خوزستانی از محدودیت منابع آب آگاه هستند، گفت: می‌دانیم که وضعیت آب پرچالش است؛ اما اگر اشتغالی وجود نداشته و کاری نباشد که مردم انجام دهند از چه راهی باید امرار معاش کنند؟ رئیس انجمن برنج خوزستان با بیان این‌که هیچ برنامه‌ریزی برای کشت جایگزین وجود ندارد، ادامه داد: مسئولان با کدام استدلال می‌خواهند ۶۵ هزار هکتار سطح زیرکشت را به صفر برسانند؟ سواری با اشاره به این‌که این اقدام موجب از دست رفتن اشتغال افراد زیادی خواهد شد، تصریح کرد: حدود ۲۰ هزار نفر به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در این حوزه مشغول به‌کار هستند و ممنوعیت کشت برنج اشتغال آنان را با خطر مواجه می‌کند‌. وی افزود: هم‌اکنون اگر کشاورزی در خوزستان برنج‌کاری کند جریمه شده و موتور آب او پلمب می‌شود‌. سواری ادامه داد: در سال جاری در خوشبینانه‌ترین حالت حدود ۱۵ هزار هکتار کشت برنج انجام می‌شود‌. وی افزود: باقی برنج‌کاران نیز فعلاً بیکار شده‌اند و کاری نیست که انجام دهند؛ ضمن این‌که در برخی اراضی جز برنج محصول دیگری نمی‌توان کشت کرد و همین مسأله نیز کشاورزان را دچار مشکل کرده است‌.

مطالعه دقیق روی طرح محدودیت کشت برنج انجام نگرفته است

همچنین جمیل علیزاده شایق، دبیر انجمن برنج کشور، با اشاره به محدود کردن کشت برنج در ١٤ استان از سوی وزارت جهاد، گفت: در این استان‌ها مناطقی وجود دارد که آب مورد استفاده‌شان، منابع آب زیرزمینی نیست‌. در برخی نقاط از سیلاب‌های روان و آب‌های سرگردان برای آبیاری محصول استفاده می‌شود‌. وی با بیان این‌که در مناطقی از استان سیستان و بلوچستان، کهگیلویه و بویراحمد و حتی اصفهان با چنین شرایطی مواجه هستیم، افزود: مسئولان باید قبل از اجرای چنین طرحی به‌طور دقیق درباره آن مطالعه و الگوی کشت مناسبی برای کشاورزان ارائه می‌کردند‌. دبیر انجمن برنج کشور تصریح کرد: برخی مناطق باتلاقی و مردابی هستند و نمی‌توان کشت دیگری جز برنج آن‌جا انجام داد؛ ضمن این‌که تخصص این کشاورزان برنج‌کاری است و کار دیگری بلد نیستند‌. شایق گفت: سال‌های گذشته در استان کهگیلویه و بویراحمد پنج‌هزارو 300 هکتار برنج کشت می‌شد این عدد در حال حاضر به یک‌هزارو 600 هکتار رسیده است، چون خود کشاورزان متوجه شده‌اند مشکل کم‌آبی وجود دارد و نمی‌توانند کشت کنند؛ اما یک‌هزارو 600 هکتار قابل کشت بوده و مشکلی وجود نداشته است‌. وی ضمن انتقاد شدید از عدم ارائه الگوی کشت جایگزین برنج از سوی وزارت جهادکشاورزی، افزود: باید از مسئولان سوال کرد چرا با کشت محصولاتی مثل نیشکر، چغندرقند، هندوانه و ذرت‌کاری ندارند که برخی از این محصولات حتی بیش‌تر از برنج آب مصرف می‌کنند‌. این مسائل باعث می‌شود کشاورزان شک کنند که چرا فقط روی کشت برنج بحث وجود دارد‌. شایق با تأکید بر این‌که وزارت جهاد باید الگوی کشت مناسب ارائه دهد، تصریح کرد: در زمان ایجاد وزارت جهاد کشاورزی حدود ١٧ پرونده را که نتیجه سال‌ها کار کارشناسان بود به مسئولان وقت تحویل دادیم؛ این پرونده‌ها حاصل کار بیش از ٢٠٠ کارشناس و شامل مباحثی چون مناسب‌ترین مناطق کشت، ارقام رایج کشت و طرح خوداتکایی برنج بود؛ اما متأسفانه در نهایت این پرونده‌ها به زیرزمین منتقل شد و از بین رفت‌. شایق با اشاره به این‌که بسیاری از کسانی که آن طرح تحقیقی را انجام داده بودند هم‌اکنون در این دنیا نیستند، افزود: یکی از چالش‌های موجود در خوزستان که ما نیز با آن مخالف هستیم بحث دوبار کشت برنج است‌. وی اضافه کرد: وقتی کشت اول در این استان به‌سختی انجام می‌شود کشت دوم معنا ندارد‌. شایق افزود: حتی در مازندران نیز ما دوباره کشت را به هیچ عنوان توصیه نمی‌کنیم، چون آب نیست‌. مازنی‌ها می‌توانند بعد از برداشت محصول برنجشان اقدام به کشت شبدر، یونجه و کاهو کنند نه این‌که مجدداً برنج کشت کنند‌. وی گفت: به‌همین دلیل مازنی‌ها نمی‌توانند بگویند الگوی کشت نداریم؛ اما درباره خوزستان واقعاً الگوی کشت جایگزین معرفی نشده است‌.

توضیحات وزارت جهاد درباره ممنوعیت طرح کشت برنج

این در حالی است که وزارت جهاد کشاورزی با اشاره به ممنوعیت کشت برنج در ۱۴ استان کشور و مجوز کشت صرفاً در دو استان گیلان و مازندارن درباره این ممنوعیت اعلام کرد: براساس مصوبه کارگروه ملی «سازگاری با کم‌آبی»، هیئت وزیران در جلسه مورخ 6/12/96 پیشنهاد تشکیل کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی را تصویب و در اسفندماه سال ۹۶ کنترل سطح زیرکشت بهاره و زمستانه و اعمال محدودیت یا ممنوعیت کشت برنج (خارج از استان‌های گیلان و مازندران) با توجه به محدودیت‌های منبع آبی در بخش‌های آبریز را به جهاد کشاورزی، وزارت نیرو و پنج عضو دیگر این کارگروه ابلاغ کرده؛ ضمن این‌که تشکیل این کارگروه با توجه به شرایط کاهش منابع آبی کشور انجام شده است. این ممنوعیت در ۱۴ استان اعلام شده و صرفاً در دو استان گیلان و مازندران اجازه کشت داده می‌شود. کشت جایگزین نیز همزمان پیشنهاد شده است و در استان پرآبی مثل گلستان، به‌جای برنج، سویا و پنبه برای کشت پیشنهاد داده شد. همچنین، در راستای مقابله با خشک‌سالی در استان‌های جنوبی کشور که تبخیر آب در آن‌ها زیاد است، به‌جای برنج، کشت کینوا، ارزن و کنجد برای کشت پیشنهاد شد که نسبت به برنج محصولاتی کم‌آب‌بر هستند و حتی در زمین‌های درجه سه هم کشت می‌شوند. ارزن به دلیل نیاز کم به آب سطحی و زیرسطحی حتی به‌صورت دیم هم کشت می‌شود. ‌لذا معیشت کشاورزان با این ممنوعیت به تمامی از بین نرفته است؛ چراکه با کشت جایگزین تا حدود ۸۰ درصد درآمد قبلی جبران می‌شود. بنابر این، ادعای تعطیل کردن تولید غذا و معیشت کشاورزان حرفی غیرمنطقی است. این ممنوعیت برای موارد توسعه‌ای انجام شده است و با کشت‌های جدید مقابله شده است؛ لیکن در مواردی که امکان گسترش کشت وجود نداشته است یا از منابع آبی زیرزمینی استفاده نمی‌شود، حدالامکان جلوگیری نشده است تا معیشت کشاورزان منطقه حفظ شود. در زمینی که به‌لحاظ توان تولید محصول، حائز رتبه یک یا رتبه دو باشد می‌توان برنج کاشت. در زمینی که می‌توان محصول پرآبی مثل برنج کشت کرد حتماً محصولی مثل ارزن، کلزا یا کینوا هم به‌عمل می‌آید. وزارت جهاد کشاورزی سطح زمین زیرکشت برنج را که در حدود ۶۲۰ هزار هکتار بود به ۴۸۰ هزار هکتار کاهش داده است. به‌عبارتی، کم‌تر از ۲۳ درصد کل زمین‌های زیرکشت برنج در کشور در این طرح مورد ممنوعیت قرار گرفته‌اند. علت این اقدام به‌خاطر استان‌هایی است که مشکل کم‌آبی دارند تا درگیر محصول آب‌بری مثل برنج نشوند. این وزارتخانه در انتهای سال ۹۶ براساس مصوبه کارگروه سازگاری با کم‌آبی به رؤسای سازمان‌ها اعلام کرده که کشاورزان باید ممنوعیت کشت برنج را رعایت کنند. این ممنوعیت قبل از ایجاد خزانه برنج در این استان‌ها ابلاغ شده است؛ اما آن‌ها به امید باران به کار کشت‌شان ادامه می‌دهند. وزارت جهاد کشاورزی برنامه‌های متنوعی به شرح ذیل را برای سازگاری با کم آبی و خشک‌سالی در دست اجرا دارد: کشت گلخانه‌ای که قرار است به‌جای کشت در فضای باز جایگزین شود و در آن ۹۰ درصد در مصرف آب صرفه‌جویی می‌شود. در کشت گلخانه‌ای این میزان صرفه‌جویی ۹۰ درصد است. کشت نشایی: استفاده از فضای خزانه‌ای به‌جای کاشت مستقیم در مزرعه است. در کشت نشایی، میزان صرفه‌جویی آب تقریباً ۶۶ درصد است. انتقال کشت بهاره به کشت پاییزه: چراکه در فصل پاییز میزان تبخیر و نیاز آبی گیاه کم‌تر است و در آن می‌توان از آب باران استفاده کرد. از طریق این روش‌ها می‌توان آب مورد نیاز را بدون تبخیر به گیاهان رساند و مصرف آن را تا ۴۵ درصد کاهش داد؛ یعنی اگر در هر هکتار ۱۰ هزار مترمکعب مصرف آب داریم، می‌توانیم مصرف آن را به چهارهزارو 500 مترمکعب برسانیم. همچنین، آبیاری تحت فشار یا قطره‌ای دارد انجام می‌شود که در آن در لوله‌ها سوراخ‌های متعدد ایجاد می‌کنند تا به ریشه درختان آب برسد و آب به‌صورت سطحی و کلی پخش نشود. در این روش مصرف آب به یک سوم تقلیل می‌یابد. به‌علاوه، روش کشاورزی حفاظتی هم پیگیری می‌شود که در آن تخریب مکانیکی خاک به حداقل می‌رسد. در این کار رطوبت خاک حفظ می‌شود و از هدررفت آب در عمق خاک جلوگیری می‌شود. این روش نیز مصرف آب را پنجاه درصد کاهش می‌دهد. در کنار این موارد، در حال تلاشیم که بذر سازگار با کم‌آبی را با بذر غیرمقاوم جایگزین ‌کنیم. راهکار جایگزین دیگر استفاده از آب تصفیه شده است. اکنون در جنوب تهران، در دشت اسلامشهر، رباط کریم و گلستان همین رویه در پیش گرفته شده است. در استان‌های دیگر هم می‌توان این کار را انجام داد و تا این اندازه وابسته و امیدوار به آب باران یا منبع آب زیرسطحی نباشیم.

الگوی کشت و توصیه‌های لازم به کشاورزان ارائه شده است

در همین زمینه فرامک عزیز کریمی، مدیرکل دفتر امور غلات و محصولات اساسی وزارت جهاد کشاورزی، درباره این‌که طرح ممنوعیت کشت برنج در استان‌های غیرشمالی دقیقاً از چه زمانی مصوب شده است، اظهار داشت: موضوع محدودیت کشت برنج در استان‌هایی به‌جز گیلان و مازندران از سال ۹۳ یکی از سیاست‌های وزارت جهادکشاورزی بوده؛ اما به پیشنهاد این وزارتخانه و تحت شرایط حاد نگرانی از بارش‌های سال آبی جاری (۹7-۹6) در ۱۲ اسفندماه ۱۳۹۶ به تصویب هیئت دولت رسید‌. کریمی درباره این‌که گفته می‌شود وزارت جهاد کشاورزی در اجرای این مصوبه عملکرد مطلوبی نداشته و الگوی کشت مناسبی ارائه نکرده است، گفت: همان‌گونه که ذکر شد تصمیم‌گیری نهایی در کمیته‌های استانی به ریاست استانداران و براساس شرایط خاص اجتماعی، اقتصادی و فنی اخذ می‌شود و نهایتاً نمایندگان و همکاران وزارت نیرو در واگذاری آب مصوبات کمیته اقدام خواهند کرد‌. درباره کشت‌های جایگزین براساس اقلیم و شرایط خاک و آب هر استان توصیه‌ها به زارعان منعکس شده، ازجمله برای استان‌ها کشت‌هایی مانند سویا، آفتابگردان، کنجد، کینوآ، ماش و پنبه و..‌. ارائه شده است‌. وی گفت: وزارت جهاد کشاورزی توصیه‌های خود را مبتنی‌بر منافع ملی و منافع زارعان توأمان و در بلندمدت و با هدف پایداری تولید اعلام می‌دارد؛ کما این‌که در گذشته نه‌چندان دور برای مثال در استان مهم فارس برنج کشت می‌شد، اما به‌واسطه کمبود منابع آب هم‌اکنون از کشت پاییزه گندم نیز عاجز شده‌اند‌.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار: 30تیر1397 ، کدخبر: 48370: www.sabzineh.org