شعارسال : نزديك سه هزار ميليارد تومان اعتبار از محل صندوق توسعه ملي در استان سيستان و بلوچستان هزينه شد؛ اما امروز كه در آستانه افتتاح يكي از پروژههاي عظيم آب و خاك در اين منطقه هستيم، سردرگمي جامعه محلي درباره نحوه توزيع آب، شاید بزرگترين سد راه مجريان براي افتتاح اين پروژه باشد. هزاران كيلومتر لوله در زمين كار گذاشته شد تا 400 ميليون متر مكعب آب را از چاهنيمهها واقع در پنج كيلومتري زهك و در حاشيه روستاي قلعهنو به 46 هزار هكتار از اراضي دشت سيستان منتقل كند؛ اما درحاليكه مسئولان خبر از پيشرفت فيزيكي 98 درصدي پروژه ميدهند و اين طرح در آستانه افتتاح قرار دارد، نهتنها جامعه محلي نميداند آب چگونه قرار است بين حقابهداران توزيع شود، بلكه همان مردمي كه زمين رايگان در اختيار دولت قرار دادند تا كار لولهگذاري به پايان برسد، از شيوه پيشنهادي مجريان طرح يعني تجميع زمين براي دسترسي به آب و ادامه كشتوكار ناراضي هستند و نميدانند اين مشكل بزرگ چگونه قرار است حل شود. كارشناسان هم بر اين باورند كه مطالعات كافي در زمينه اين طرح انجام نشده است و سؤالهای بيشماري در ارتباط با آن وجود دارد. آنها ميگويند كه با توسعه روش آبياري نوين در دشت سيستان، احتمال دارد براي هميشه اراضي كشاورزي اين منطقه بهدليل افزايش كانون ريزگردها و شورشدن خاك (ناشي از محاسبهنشدن درست نياز به آبشويي) از دسترس خارج شوند و اين طرح زمينهاي كشاورزي منطقه را به اراضي لميزرع تبديل كند. در نتيجه ممكن است سيستان به سرزميني خالي از سكنه تبديل شود.
احمدعلی موهبتی، استاندار سيستان و بلوچستان، در شورای برنامهریزی و توسعه اين استان انتهاي آبانماه سال جاري از آبگيري طرح 46 هزار هكتاري خبر ميدهد. اين طرح يكي از پروژههاي عظيم آب و خاك كشور است كه با صرف نزديك به سه هزار ميليارد تومان اعتبار از محل صندوق توسعه ملي حدود يك دهه قبل كليد خورد و حالا مسئولان وزارت جهاد كشاورزي آن را با پيشرفت فيزيكي 98 درصدي در آستانه افتتاح ميدانند. درحاليكه هدف از اجراي اين طرح رساندن آب به اراضي كشاورزي دشت سيستان اعلام شده است اما كشاورزان سيستاني هنوز نميدانند كه نحوه توزيع آب در منطقه چگونه است، درحاليكه بايد پيش از افتتاح طرح، مردم درباره سازوكارهايي اجرائي آن كاملا توجيه شده باشند.
تخصيص رايگان زمين براي عبور لوله
در آستانه اجرائيشدن طرح، مركز بررسيهاي استراتژيك رياستجمهوري نشستي در سيستان و بلوچستان برگزار ميكند و در اين نشست مشخص ميشود كه بسياري از تسهيلگران پروژه درباره سازوكارهاي اجرائي طرح و نحوه توزيع آب يا بياطلاع هستند يا راهكار وزارت جهاد كشاورزي در اين رابطه را اجرانشدنی ميدانند. غلامحسين قويپنجه، يكي از تسهيلگران پروژه، در گفتوگو با «شرق» درباره طرح 46 هزار هكتاري عنوان ميكند: مردم به خودي خود از طرح راضي هستند و آن را طرحي ولايي و ملي ميدانند. اين طرح كمك مقام معظم رهبري به مردم سيستان است اما متأسفانه مجريان همگام و هماهنگ با مردم نیستند و بدون مشاركت و مشورت با مردم، تصميم گرفتهاند.
قويپنجه تأكيد ميكند: قبل از اجراي طرح بايد از معتمدان، ريشسفيدان و آبياران منطقه نظرخواهي ميشد، اما اين اتفاق نيفتاده است. به گفته او درحالحاضر جهاد كشاورزي بحث تجميع اراضي كشاورزي را مطرح كرده است، درحاليكه در سيستان زمين بهمنزله ناموس مردم است و هيچكس حاضر نيست زمينش را عوض كند.
او ادامه ميدهد: وزارت جهاد كشاورزي اعلام كرده كه مردم بايد در قطعاتي كه خودش تعيين كرده است، كشتوكار انجام دهند، درحاليكه بعضي از باغات مردم، در خارج از قطعات قرار گرفته است. آقايان ميگويند اين باغ را خراب كن و يك شورهزار را كه زمين فرد ديگري است، به باغ تبديل كن. كشاورز چرا بايد باغ زنده را كه ميوه ميدهد رها كند تا خشك شود. چهار تا پنج سال زمين ديگري را آباد كند كه بعد از 10 سال ديگر آيا به ثمر برسد يا نه.
اين تسهيلگر ميگويد: مردم در سيستان بابت مسير لولهها يك ريال هم از دولت پول نگرفتند و زمينها را رايگان در اختيار طرح قرار دادند، ولي متأسفانه طوري برنامهريزي كردند كه فكر ميكنم 10 درصد مردم از اين طرح راضي باشند.
عجله در اجراي طرح
عليرضا سرورينژاد، كارشناس خاك و مدير اجرائي پروژه بينالمللي مناريد در سيستان و بلوچستان نيز در گفتوگو با «شرق» از عجله مجريان طرح براي بهمناقصهگذاشتن و اجراي آن خبر ميدهد.
او ميگويد: سطح زير كشت در دشت سيستان بسته به ميزان آبي كه از آن سوي مرزها ميآيد، بين 150 تا 200 هزار هكتار متغير است. وزارت جهاد كشاورزي ميخواهد 400 ميليون مترمكعب از آب چاهنيمهها را به 46 هزار هكتار از اراضي دشت سيستان برساند. به اين ترتيب بخشي از اراضي كشاورزي سيستان زير كشت نميرود و براساس آنچه اعلام شده است، اين 46 هزار هكتار قطعات پراكندهاي که در 200 هزار هكتار اراضي كشاورزي منطقه هستند، روي نقشه مشخص شده است و عمليات آبرساني به آن انجام ميشود.
او اضافه ميكند: در طرحهايي از اين دست ابتدا بايد الگوي كشت مشخص شود، بعد نياز آبي برآورد شود و براساس حجم آب انتقالي، طراحي انجام شود اما در اين طرح هيچيك از اين اقدامات انجام نشده است، ضمن آنكه به مباحث اقتصادي و اجتماعي كه بزرگترين چالش طرحهايي از اين دست است هم توجه نشده و مردم را در طرح مشاركت ندادهاند. به گفته سرورينژاد، اين طرح در قالب طرح EPC (طراحي و ساخت) با عجله به مناقصه رفته است و دليل اين همه عجله هم اهداف سياسي و آمادهشدن طرح براي رقابتهاي انتخاباتي بوده است.
او ميگويد: در اين طرح، حقابهدار كسي است كه براساس سند كه فردي به نام مديري در سال 1311 نوشته است، داراي حقابه باشد همچنين افرادي كه در سندي به نام كاراسه كه در سال 1343 تهیه شده است، داراي حق بودهاند، حقابهدار معرفي شدهاند، درحاليكه شرايط فعلي منطقه بعد از 50 سال تغيير كرده است. به گفته مدير اجرائي پروژه بينالمللي مناريد هر سهم آب در سيستان معادل 3.6 هكتار است اما در طرح، اين ميزان را هم به نصف كاهش داده و يك سهم را معادل 1.8 ميليون هكتار در نظر گرفتهاند. او با اشاره به سردرگمي مردم در زمينه نحوه توزيع آب بيان ميكند: اگر زمين حقابهداران در فضايي خارج از محدودههاي تعيينشده وزارت جهاد كشاورزي قرار گرفته باشد، حقابهدار بايد صاحبان زمينهاي محدوده مورد نظر وزارت جهاد كشاورزي را متقاعد كند تا بتواند از سهم آب خود استفاده كند. عموما افراد راضي به دراختيارگذاشتن زمين خود نميشوند. برخي باغهايي كه در زمين مناسبتر قرار گرفته است هم بايد رها شود، زيرا آب فقط به محدودههاي تعيينشده جهاد كشاورزي تعلق ميگيرد.
سرورينژاد عنوان ميكند: به مشاور راهبردي اين طرح 150 ميليارد تومان پول دادهاند تا روي توانمندسازي و ظرفيتسازي منطقه كار كند ولي اين مسئله به برگزاري 10 جلسه خلاصه شده است.
افزايش ريزگرد در منطقه
به گفته مدير اجرائي پروژه بينالمللي مناريد چهار هزار كيلومتر طول لولهكشي براي طرح است، بنابراين در اين طرح 40 هزار هكتار اراضي تخريب شده است. سطح كل انباشت رسوبات بادي در كل منطقه سيستان 50 هزار هكتار است. ضمن اينكه با اجراي اين طرح، نهرها، آبراهههاي اصلي و رودخانهها كه در آبياري سنتي مورد استفاده قرار ميگرفت، بدون آب باقي ميماند و به كانون توليد ريزگرد تبديل ميشود. وسعت اين اراضي حدود 40 هزار هكتار است. پس با اجراي طرح 46 هزار هكتاري در مجموع 80 هزار هكتار كانون جديد به كانون ريزگردهاي سيستان اضافه ميشود و اين در حالي است كه سيستان و بلوچستان تنها استاني است كه منشأ ريزگردهاي آن داخلي است.
او اضافه ميكند: درجه شوري آب چاهنيمهها 600 و تقريبا معادل شوري آب معدني است. اگر اين آب را به بستههاي يك و نيم ليتري تبديل كنيم، 400 هزار ميليارد تومان پول از محل فروش آن به دست ميآيد. اين رقم اگر بين خانوادههاي منطقه تقسيم شود، به هر هكتار زمين در 46 هزار هكتار، هشتميلياردو 400 ميليون تومان سهم ميرسد.
سرورينژاد ميگويد: در طرح 46 هزار هكتاري، با تمام تلاشهاي انجامشده، كل عايدي مردم 771 ميليارد تومان برآورد شده است، اگر اين رقم بر سطح زير پوشش طرح تقسيم شود، سهم هر هكتار 16 ميليون تومان ميشود.
تأثير منفي طرح بر كل منطقه
محمدمهدي چاري، عضو هيئت علمي گروه آبياري و زهكشي دانشگاه زابل، در گفتوگو با «شرق» به نكات مثبتي و منفي طرح 46 هزار هكتاري اشاره ميكند. به اعتقاد او ايجاد اشتغال براي مردم منطقه در طول اجراي طرح و ايجاد عدالت اجتماعي در توزيع آب از نكات مثبت طرح است؛ اما او هشدارهايي هم درباره نقاط ضعف طرح ميدهد كه حائز اهميت است.
به گفته چاري وقتي تصميم ميگيريم آبياري سنتي را به تحت فشار تبديل كنيم، به اين مفهوم است كه قصد داريم نظام بهرهبرداري منطقه را تغيير دهيم. مقدمه اين كار انجام تحقيقات است. بايد شوري و نياز به آبشويي در مقياس كل حوزه سيستان تعيين شود كه اين مسئله در طرح اتفاق نيفتاده است. او ادامه ميدهد: 70 درصد خاك منطقه سيستان در كلاس سه بافتي از نظر شوري قرار دارند؛ اين يعني بايد در برخورد با خاك اين منطقه بسيار محتاط بود. اگر مديريت خاك خوب انجام نشود، ممكن است در چهار تا پنج سال خاك زراعي منطقه از چرخه توليد خارج شود.
اين عضو هيئت علمي گروه آبياري و زهكشي دانشگاه زابل به معضل مهم ديگري در اين منطقه اشاره ميكند و آن حذف آب برگشتي است كه ميتواند معيشت سایر مردم سيستان را هم تحت تأثير قرار دهد.
او ميگويد: مردم روستاهاي سيستان آب مورد نياز خود را از چاهكها تأمين ميكردند. چهار تا پنج هزار چاهك در منطقه وجود دارد كه روستاها بهویژه در ساليان خشك، بهشدت به آب اين چاهها وابسته هستند. اين چاهكها از آب ثقلي آبياري سنتي تغذيه ميشوند. در واقع با آبياري به شيوه سنتي نوعي تغذيه مصنوعي آب زيرزميني انجام ميشود.
چاري ادامه ميدهد: وزارت جهاد كشاورزي آب برگشتي در آبياري سنتي در دشت سيستان را نزديك به 60 ميليون متر مكعب برآورد ميكند كه با اين آب ميتوان 13 تا 18 هزار هكتار زمين را آبياري كرد. اين زمينها در اختيار كشاورزاني است كه در منطقه حضور دارند و بايد درباره تأثير حذف آبياري سنتي بر معيشت آنها هم مطالعه انجام شود.
او تأكيد ميكند: بايد در سيستان خيلي محتاط برخورد شود. طوري رفتار نشود كه چهار تا پنج سال بعد دچار مشكل شويم. سيستان منطقهاي خاص است كه توفان شديد و آفتاب شديد دارد. اگر جاهاي ديگر دو تا چهار سال نوار تيپ (مورد استفاده در سيستم آبياري تحت فشار) را ميتوان نگه داشت، در سيستان نهايتا يك سال بعد تمام ابزاري كه استفاده ميكنيم، از بين ميرود، آيا دولت هميشه اين پول را دارد كه از مردم حمايت كند؟ اينها سؤالهای بزرگي است كه بايد پاسخ داده شود.
شعارسال ، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه شرق ، تاریخ انتشار 18 آذر 98 ، کد خبر : 244529 ، sharghdaily.ir