نظام‎مند‎سازی زنجیره تأمین کشاورزی

محمد قربانی. استاد دانشگاه فردوسی مشهد در یادداشتی به اهمیت چارچوب و رویکرد مدیریتی مبتنی بر اطلاعات میدانی زنجیره‎های تأمین کشاورزی می پردازد که باید مورد توجه مدیران عالی بخش کشاورزی قرار گیرد تا به نظم‎بخشی در زنجیره منجر شود و فضای لازم برای نقش بازی متناسب با خدمات هر یک از فعالان کشاورزی فراهم آورده شود.

شعار سال:اگرچه زنجیره تأمین کشاورزی فرایندی بسیار ساده به نظر می‎رسد که با سرعت بالا کارکردهای خود را دارا است اما همین فرایند ساده به لحاظ رفتار افراد و نهادهای فعال در آن به‎اندازه‎ای پیچیده است که مجموعه بزرگ مدیریتی بخش کشاورزی درگیر آن بوده و همه ابزارها، سیاست‎ها، برنامه‎ها و اقدام‎ها در راستای مدیریت آن بسیج شده است و با این وجود، ساختار موجود توان مدیریت آن را ندارد. سؤال این است آیا امکان مدیریت زنجیره تأمین کشاورزی وجود ندارد؟ آیا نمی‎توان به‎گونه‎ای این زنجیره را مدیریت کرد که سالانه این همه بر بخش کشاورزی هزینه‎های مستقیم و غیرمستقیم وارد نکند؟ آیا هیچ الگوی مدیریتی برای برون‎رفت از فضای کنونی حاکم بر زنجیره تأمین کشاورزی وجود ندارد؟

تجربه سال‎ها مداخله در زنجیره تأمین کشاورزی به انحاء مختلف نشان می‎دهد که با این مداخله‎ها و به‌نوعی مدیریت‎های موضعی، مسئله زنجیره تأمین کشاورزی حل‌نشده و در گذر زمان به‌تناوب تکرار شده، تغییر شکل داده، نقطه (حلقه) عمل آن عوض‌شده، تشدید شده و در یک‌کلام این نوع مدیریت‎ها فقط هزینه‎هایی را بر بخش کشاورزی تحمیل کرده و نقش مسکن موقت را داشته است به‎گونه‎ای که نتیجه نهایی آن افزایش هزینه‎های تولید، افزایش قیمت کالاهای کشاورزی برای مصرف‎کنندگان نهایی و کاهش انگیزه‎های تولیدکنندگان کشاورزی به دلیل برخورداری از سهم بسیار پایین از قیمت پرداختی مصرف‎کنندگان نهایی است که خود به تغییر کاربری زمین‎های کشاورزی و مهاجرت به شهرها منتهی شده است.

نتیجه این‌که با این سبک مدیریت برای حل چالش‎های فراوان فراروی زنجیره تأمین کشاورزی نمی‎توان گام برداشت. لذا ضرورت دارد مدیریت نظام‎مند زنجیره تأمین کشاورزی با رویکردی جدید مبتنی بر اطلاعات دقیق و کافی از حلقه‎های مختلف و تعاملات و تبادلات بین آن‎ها در دستور کار قرار گیرد تا در نهایت با توجه به این اطلاعات میدانی برگرفته از کل زنجیره‎های تأمین کالاهای کشاورزی، ابتدا نظام‎مندسازی زنجیره تأمین کشاورزی را به لحاظ سود هر یک از حلقه‎ها و یا نرخ حق‎العمل و یا کارمزد و پس از آن نظارت بر آن را به‎عنوان جزء لاینفک مدیریتی مورد توجه قرار داد.

برای عملیاتی‎سازی این رویکرد مدیریتی مبتنی بر نظام‎مندسازی زنجیره تأمین کشاورزی لازم است گام‎های چندگانه زیر برداشته شود تا بتوان در نهایت تابلوی مورد نظر را شکل داد:

1. برداشت اطلاعات میدانی از زنجیره‎های تأمین کشاورزی برای کالاهای مختلف کشاورزی در کل جغرافیای ایران به‌منظور ترسیم زنجیره‎های موجود

2. تحلیل خُرد و دقیق هر یک زنجیره‌‎های تأمین کشاورزی از زاویه قیمت و مقدار کالاها و نهاده‎های کشاورزی قابل‌مبادله در طول زنجیره، هزینه‎های بازاریابی در هر یک از حلقه‎ها، شکل کالاهای قابل‌مبادله، میزان ارزش کالاها و نهاده‎های مبادله شده (اطلاعات مالی مبادلات کالاها و نهاده‎های کشاورزی بین حلقه‎های مختلف یک زنجیره)، قیمت تمام‌شده کالاهای کشاورزی، زمان فروش کالاها و ... به‌منظور دستیابی به سهم‎های موجود از قیمت نهایی پرداختی مصرف‎کننده نهایی و درواقع دستیابی به حاشیه‎های بازاریابی

3. تحلیل زنجیره تأمین کشاورزی از منظر بهبود برای کوتاه‎سازی و یا بلندسازی طول زنجیره

4. ارائه نرخ‎های سود منطقی و عادلانه هر یک از حلقه‎های زنجیره تأمین کشاورزی برای کالاهای مختلف کشاورزی به‎گونه‎ای که برای فعالان کشاورزی جذاب باشد تا از یک زنجیره خاص کشاورزی عملیات خود را انجام دهند و سود آن‎ها حداکثر شود.

5. ایجاد نهادهای جدید ضروری در طول زنجیره تأمین کشاورزی مانند نهادهای مالی و تسهیل‎گر

6. انتشار اطلاعات مربوط به سودهای عادلانه هر یک از فعالان کشاورزی برای این‌که شفافیت اطلاعات لازم در طول زنجیره تأمین کشاورزی شکل گیرد و درواقع تابلوی قیمت‎ها و سود عادلانه فراروی همگان باشد.

7. هرگونه تغییرات ناخواسته و ریسک‎های احتمالی بافاصله باید در تابلو ظاهر شود تا از شکل‎گیری رفتارهای نابهنجار جلوگیری شود.

8. نظارت بر زنجیره‎های تأمین کشاورزی برای کالاهای مختلف کشاورزی و درواقع نظارت بر تابلوهای شکل‌گرفته.

اگرچه این فرایند ممکن است حداکثر یک سال به طول بینجامد اما می‎تواند بستر و زیرساخت حل چالش‎های زنجیره تأمین کشاورزی را فراهم آورد. لذا لازم است این فرایند به‌صورت هوشمند مدنظر قرار گیرد. در این چارچوب راه‎ا‎ندازی مرکز کنترل هوشمند زنجیره تأمین کشاورزی می‎تواند به این رویکرد شکل عملیاتی ببخشد به‎گونه‎ای که بسیاری از مشکلات بخش کشاورزی به‌صورت ساختاری و نظام‎مند حل شود و مدیران بخش کشاورزی فرصت پیدا کنند از چرخه‎های معیوب موجود خارج شوند و بتوانند در حوزه‎های منتج به تحول بخش کشاورزی نوآوری‎ و اقدام‎های ابتکارانه داشته باشند.

امید این‎که این چارچوب و رویکرد مدیریتی مبتنی بر اطلاعات میدانی زنجیره‎های تأمین کشاورزی مورد توجه مدیران عالی بخش کشاورزی قرار گیرد تا به نظم‎بخشی در زنجیره منجر شود و فضای لازم برای نقش بازی متناسب با خدمات هر یک از فعالان کشاورزی فراهم آورده شود.

محمد قربانی. استاد دانشگاه فردوسی مشهد

پایگاه تحلیلی -خبری شعار سال، برگرفته از فضای مجازی