شعار سال: بر اساس قانون سوم نیوتن، برای هر عملی عکس‎العملی است مساوی اما در خلاف جهت آن. این اصل کاربردهای مختلفی می‎تواند در حوزه مدیریت کشاورزی داشته باشد. یکی از مهم‎ترین کاربردهای آن این است که مدیران کشاورزی برنامه‎ها و سیاست‎هایی را برای افزایش کارایی سیستم موجود در دستور کار قرار داده و به‌نوعی برای بخش کشاورزی در سطح کل زنجیره تأمین کشاورزی عملیاتی کنند. بر اساس این عمل، کشاورزان باید نسبت به آن واکنشی مساوی نشان دهند به‌گونه‌ای که بازخورد آن به سطح سیاست‎گذاری و برنامه‎ریزی برسد تا در صورت نیاز اقدام‎های بهبوددهنده را داشته باشند. در این نوع کاربرد مشخص است که اقدام اول از سوی نهاد عالی کشاورزی صورت می‎گیرد و ابتکار عمل در دست آن‎ها است. این در حالی است که در عالم واقع خلاف این رویه اتفاق می‎افتد یعنی کشاورزان و دیگر فعالان کشاورزی اقدامی را انجام می‎دهند و سیاست‎گذار نسبت به عمل و اقدام کشاورزان و فعالان کشاورزی واکنش نشان می‎دهد و پس‌ازآن منتظر بازخورد می‎ماند. بین این دو رویکرد اختلاف جدی به جهت قدرت اثرگذاری و ابتکار عمل در جهت دستیابی به اهداف وجود دارد زیرا در حالت دوم سیاست‎گذار به ‎جای پیشرو بودن، تابع عمل کشاورزان و دیگر فعالان کشاورزی است و باید کل سیستم را برای هماهنگ شدن با عمل آن‎ها (چه این عمل مثبت باشد و چه منفی و منتج به ایجاد مسئله) جهت دهد که فرایندی بسیار دشوار است و در اکثر موارد نمی‌تواند در یک فرایند رفت و برگشتی (عمل و عکس‎العمل) مسئله حل شود و یا کل شبکه و سیستم کشاورزی را با آن هماهنگ کرد (زمان بر و پیچیده‎بودن). علاوه بر آن، در این رویکرد، نهاد عالی کشاورزی به‎طور پیوسته درگیر مدیریت رخدادها می‎شود، هزینه‎های بالایی را برای مدیریت آن‎ها باید پرداخت کند، قدرت تفکر بر روی موضوعات جدید نخواهد داشت، اقدام‎های جدیدی نمی‎تواند داشته باشد و با توجه به تنوع کالاهای کشاورزی تولیدی و نیز تنوع اقدام‎ها در سطح فعالان کشاورزی در جغرافیای کشاورزی ایران، در گذر زمان تحلیل می‎رود و درنتیجه کارایی کارکردهای نهاد عالی کشاورزی در مدیریت بخش کشاورزی زیر سؤال خواهد رفت و عملاً بخش کشاورزی در باتلاق انبوه مسئله‎های کوچک و بزرگ ناشی از اقدام‌‎های فعالان کشاورزی به‌ویژه در سطح بهره‎برداری‎های کشاورزی گرفتار خواهد شد و آشوب کل بخش کشاورزی را فرا خواهد گرفت.

 اما سؤال این است که چرا در حوزه‎های مختلف نهاد سیاست‎گذار و برنامه‎ریز کشاورزی عقب‎تر از فعالان بخش و به‌نوعی مردم می‎باشد؟ به‌بیان‌دیگر، ابتدا فعالان بخش کشاورزی به‌ویژه کشاورزان حرکتی را شروع می‎کنند و بعد نهاد عالی کشاورزی متوجه می‎شوند که این اقدام مثبت بوده و در جهت تقویت و تعمیم آن وارد عمل می‎شود و یا این‌که اقدام و عملکرد منفی بوده و منجر به شکل‎گیری یک مسئله شده است که در این حالت تلاش می‎کنند آن‎ها را در برنامه‎ها قرار ‎دهند، آیین‎نامه‎ای تدوین کنند، قانونی وضع نمایند، نظارت بر آن‎ها داشته باشند و درمجموع آن را مدیریت نمایند تا تبدیل به بحران نشود. به‌عنوان‌مثال، به دنبال حرکت افراد از شهر به روستاها برای خرید زمین‎های کشاورزی، تغییر کاربری و ویلاسازی، افزایش سطح زیر کشت یک محصول بدون توجه به تقاضا آن، افزایش جوجه‎ریزی بدون توجه به شرایط روز و تقاضای مردم (اقدام منفی) و حرکت مردم به مناطق روستایی برای استراحت و شکل‎گیری یک نوع گردشگری روستایی، حرکت مردم به مناطق با چشم‎اندازهای طبیعی و شکل‎گیری گردشگری طبیعی (اقدام مثبت)، نهاد متولی بخش وارد داستان می‎شود و تلاش می‎نماید اقدام‎هایی را درمجموع برای مدیریت آن‎ها از بعد بازدارندگی مانند تدوین قوانین بازدارنده، دستورالعمل‎های تغییر کاربری و نظارت بیشتر (اقدام‎های منفی) و تقویت‎کنندگی مانند شکل‎دهی نهادی جدید، تقویت و تعمیم و حتی کسب درآمد از آن‎ها (اقدام‎های مثبت) داشته باشد.

 به نظر می‎رسد یکی از مهم‎ترین دلایل چنین رویکردی، مُقلِّد‎شدن نهاد عالی کشاورزی به دلیل عدم تفکر بر روی احیای فراموش‌شده‌های بخش کشاورزی و آینده‎پژوهشی بر روی بخش کشاورزی و تحلیل روندهای گذشته و تغییر و تحولات به‎روز بخش کشاورزی در داخل و خارج از کشور برای تولید نسخه‎های جدید تحول در کشاورزی است که خود ناشی از نبود یک سازوکار حرفه‎ای در این داستان از یک‌سوی و از دیگر سوی، عدم وجود مرکز پایش بخش کشاورزی برای بهبود مستمر و دائمی فعالیت‎های کشاورزی در طول زنجیره تأمین است. به بیان ساده‎تر، زنجیره‎های تأمین کشاورزی باید به‎طور پیوسته از طریق هوشمندسازی آن و دریافت داده‎ها و اطلاعات لازم مورد تحلیل قرار گیرند به‎گونه‎ای که بخش برنامه‎ریزی و سیاست‎گذاری کشاورزی به‎طور جریان‎وار و زاینده بسته‎های مدیریتی متنوع هم برای بهبود و هم برای متنوع‎سازی سازوکارهای مختلف و ایجاد تمایز و به‌نوعی فعال‎سازی بخش کشاورزی برای پذیرش و ورود به دالان تغییرات به‌منظور ارتقای فرایندها در طول زنجیره و افزایش سودآوری و بهبود شاخص‎های عملکردی را در دستور کار داشته باشد و علاوه بر اقدام ابتکارانه از سوی نهاد عالی کشاورزی، خود بخش کشاورزی را نیز در جریان و مسیری هدایت کنند تا خود به ابتکارات نوآورانه مثبت تأثیرگذار بر فعالیت‎های کشاورزی روی آورند. علاوه بر آن، لازم است کل سیستم کشاورزی مورد توجه باشد و بررسی‎های دقیق پیرامون آن صورت گیرد. با چنین فرایندهایی، عملاً بخش کشاورزی به یک بخش تابع قانون سوم نیوتن تبدیل می‎شود که در صورت عمل از سوی فعالان بخش کشاورزی و یا نهاد عالی کشاورزی، اقدام‎های عکس‎العملی تنها بهبود را رقم خواهد زد و مهم نیست اقدام اول از سوی کدام باشد. به‌بیان‌دیگر، مدیریت بخش کشاورزی از بالا به پایین و پایین به بالا تفاوتی نخواهد داشت و همگرایی و هم‎افزایی در فرایند عمل و عکس‎العمل با حداقل هزینه برای تولید بالاترین ارزش‌افزوده رخ خواهد داد.

 امید این‌که نهاد عالی کشاورزی با مجموعه تخصصی و حرفه‎ای که در اختیار دارد تنها با یک تغییر ساختاری و به‌نوعی متناسب‎سازی رفتارها و جریان‎سازی‎ها با بخش کشاورزی جدید به‎طور پیوسته در حال تغییر و تجربه (بخش یادگیرنده) و نیز تغییر در بخشی از مأموریت‎ها متناسب با فضای جدید، به نهادی هدایت‎کننده پویا و جلوتر از رویدادها و رخدادهای حال و آینده تبدیل شود و عملاً تغییرات و تحولات با اشاره نهاد عالی کشاورزی و با واکنش و عکس‎العمل مثبت فعالان کشاورزی شکل گیرد تا با کمترین هزینه کنترل و نظارت مدیرانه و هوشمندانه برای دستیابی به اهداف ترسیم شده برای آن صورت گیرد.

محمد قربانی. استاد دانشگاه فردوسی مشهد

پایگاه تحلیلی خبری شعار سال برگرفته از فضای مجازی