شعار سال: در طرح جوانی جمعیت و حمایت خانواده، اگرچه تلاش شده ابعاد مختلف موضوع در نظر گرفته شود، اما مرور مطالعات انجامشده در حوزه جمعیت و فرزندآوری نشان میدهد این طرح مبنای علمی و پژوهشی محکمی ندارد. در این نوشتار، تلاش بر آن است که بر اساس پیشینه پژوهشی موضوع که ۲۳ مقاله علمی-پژوهشی را در بر میگیرد، به نقد و بررسی قسمتهایی از طرح جوانی جمعیت پرداخته شود. در این مطالعات عوامل مؤثر بر فرزندآوری شامل برخی مشخصات جمعیتشناختی، عوامل فرهنگی، اجتماعی و عوامل اقتصادی بودهاند. در بسیاری از پژوهشها به عامل اقتصادی بهعنوان تعیینکننده فرزندآوری اشاره شده است. از جمله در یک مطالعه آمده است که «متوسط افزایش سالانه بودجه خانوار بسیار کمتر از متوسط افزایش هزینههای سرانه خانوار و هزینه فرصت والدین برای بزرگکردن فرزند است. این امر موجب شده خانوادهها برای حفظ تعادل بودجه از تعداد فرزندان خود بکاهند». مشخصا در ۱۰ مطالعه به مشکلات اقتصادی و ناتوانی در تأمین هزینههای فرزند به عنوان علل فقدان تمایل به فرزندآوری اشاره شده است.
همچنین مطالعات نشان میدهند سبک زندگی سنتی، تقدیرگرایی، جامعهپذیری جنسیتی سنتی و ترجیح جنسی با تمایل بیشتر به فرزندآوری همراهی دارند و در مقابل استقلال و حق انتخاب زنان، فردگرایی، خردگرایی، افول ارزشهای سنتی و سبک زندگی مدرن با تمایل کمتر به فرزندآوری ارتباط دارند. همچنین در یکی از مطالعات اشاره شده که در بین طبقه مرفه متغیرهای فرهنگی و اجتماعی و در طبقه «متوسط و ضعیف» عامل اقتصادی به همراه تغییرات اجتماعی و فرهنگی در کاهش فرزندآوری مؤثر بودهاند. علاوه بر این در دو مطالعه، از نظر مشارکتکنندگان بسته تشویقی دولتی برای فرزندآوری فاقد اثربخشی ارزیابی شده و فرزندآوری امری خصوصی تلقی شده است.
در طرح جوانی جمعیت، مشکل اقتصادی به عنوان عامل کاهش فرزندآوری از نظر دور نمانده و حمایتهایی مانند مسکن، وام و بیمه مادران خانهدار پیشبینی شده است، اما مشکل این سیاست حمایتی، مشروطشدن به تعداد سه فرزند و بیشتر است. این در حالی است که اغلب پژوهشها نشان میدهند خانوادههایی که دو فرزند دارند، کمتر مایل هستند فرزندآوری را ادامه بدهند، اما چنین تمایلی در خانوادههای بیفرزند و صاحب یک فرزند بیشتر است و ازاینرو پیشنهاد شده سیاست تشویقی و حمایتی متمرکز بر خانوادههای بیفرزند یا صاحب یک فرزند باشد. درحالیکه یکی از دغدغههای جدی والدین در فرزندآوری، نگرانی از آینده تحصیلی فرزندان است، در طرح جوانی جمعیت به مسئله هزینههای تحصیل توجهی نشده و این موضوع مسکوت مانده است که در نظام آموزشی فعلی، با کالاییشدن آموزش و دورشدن از آرمان آموزش رایگان (اصل ۳۰ قانون اساسی)، تحصیل به امری پرهزینه برای خانوادههای با درآمد کم و متوسط تبدیل شده و داشتن فرزند به معنای هزینههای تحصیلی گزاف و طولانیمدت خواهد بود. در این طرح وظیفه آموزشوپرورش، به تبلیغ و ترویج خانواده و فرزندآوری و تقویت نقشهای جنسیتی فروکاسته شده است. با آنکه در مطالعات مختلف ارتباطی بین اشتغال زنان و تمایل به فرزندآوری به دست نیامده و از طرفی فقط ۱۱.۸ درصد از زنان شاغل هستند و از بین بیش از ۲۱ میلیون زن متأهل، کمی بیش از دو میلیون نفر شاغل و بیش از ۱۷ میلیون نفر خانهدار هستند، در طرح جوانی جمعیت، اشتغال زنان به عنوان مانع فرزندآوری تلقی شده و برخی مادهها بهظاهر برای حمایت از مادران شاغل تدوین شدهاند. هرچند حمایت از اشتغال زنان دارای فرزند امری مثبت است، ولی چگونگی حمایت و نحوه اجرا و تبعات آن نیز مهم است. از جمله مواد حمایتی ماده ۱۷ است که به حمایت از مادران شاغل اختصاص یافته و احکام صادره برای همه بخشهای عمومی، خصوصی، دولتی و غیردولتی لازمالاجرا دانسته شده است. در این ماده ضمن افزایش مرخصی زایمان به ۹ ماه بر امنیت شغلی مادران در طول دوره بارداری، زایمان و شیردهی تأکید شده است. البته این حمایت قانونی روی کاغذ از اشتغال مادران، جدید نیست و قبلا نیز وجود داشته، اما، چون ضمانت اجرائی ندارد، بهراحتی از طرف کارفرمایان و مدیران قابل نقض است و در گذشته هم به اخراج گسترده زنانی انجامید که از مرخصی استفاده کرده بودند. علاوه بر این رأی صادره هیئت عمومی دیوان عدالت اداری در تاریخ
۱۲ مهر ۱۳۹۶ دستورالعمل اداره کل روابط کار و جبران خدمت وزارت کار مبنی بر ممنوعبودن اخراج کارگران زن پس از مرخصی زایمان و پایان دوسالگی کودک را باطل کرده و به این ترتیب عملا حمایت قانونی برای کارگران زن تاکنون امکانپذیر نبوده است.
واقعیت این است که ماده ۱۷ طرح جوانی جمعیت حداکثر میتواند شامل حال زنان کارمند دولت و زنانی شود که با قراردادهای قانونی به کار مشغول هستند و برای سایر زنان فاقد قرارداد فایدهای ندارد. در رأی دیوان عدالت اداری تصریح شده که این نحوه حمایت از مادران «عملا نتیجه معکوس خواهد داشت و باعث حذف تدریجی کارگران زن از محیطهای کار و تولید خواهد شد». وقتی بدانیم بخش اعظم زنان شاغل، در بازار کار ثانویه یعنی در شرایط کار ناپایدار، بدون قرارداد و فاقد بیمه هستند، آنگاه مشخص میشود که ماده ۱۷ این طرح بیش از آنکه واقعا با هدف حمایت از مادران شاغل طراحی شده باشد، کارکرد تزئینی دارد و به زیان زنان خواهد بود.
در طرح جوانی جمعیت بار افزایش جمعیت بر دوش خانوادهها و بهویژه زنان طبقه متوسط و تهیدستان گذاشته شده و ظاهرا طراحان انتظار دارند با کمکهزینههای مختصر و ناکافی و اعمال محدودیت و سختگیری، بخشهای مستأصل جامعه را وادار به فرزندآوری کنند؛ اما چنین انتظاری خام و بیحاصل است، چون بر اساس مطالعات انجامشده، حتی بخشی از جامعه که برای افزایش جمعیت مورد نظر نمایندگان مجلس هستند، تنها به دلایل اقتصادی نیست که ارزش خانواده بزرگ را کنار گذاشتهاند، بلکه ایدئالهای باروری آنها به لحاظ فرهنگی و اجتماعی نیز تغییر کرده است؛ بنابراین بخشی از احتیاط در فرزندآوری، احساس مسئولیت در برابر آیندگان است که در محاسبات منتهی به طرح جوانی جمعیت ظاهرا جایی نداشته است. انتظار برای رسیدن نرخ جایگزینی جمعیت به حد مطلوب، زمانی معقول است که جمعیت کنونی در رفاه، آرامش و آسایش باشد؛ ویژگیهایی که فعلا برای جامعه ما در حد آرزو هستند.
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات، برگرفته از شرق، تاریخ انتشار:۶ اردیبهشت ۱۴۰۰، کد خبر:۲۸۱۳۸۹، www.sharghdaily.ir