شعار سال: سال‌هاست که در سراسر جهان، اخباری مبنی بر بروز رفتار‌های غیر اخلاقی، تعرض و یا خشونت جنسی در انواع محیط‌های کاری منتشر شده است و در مواردی نیز به اقدامات رسمی و غیررسمی در قالب فعالیت‌های نهاد‌های دولتی، سمن‌ها و کنشگران اجتماعی و راه اندازی انواع کارزار‌های ملی یا بین المللی در جهت اعتراض، مقابله، پیگیری، دادخواهی قربانیان و اقداماتی برای تغییر سیاست‌ها و برنامه‌های اجرایی موثر منتهی شده است. بسیاری از شخصیت‌ها، مقامات و مسئولان جوامع چه در غرب و چه در شرق سال هاست دریافته اند که مسکوت گذاشتن این گونه سوء رفتار‌ها یا انکار و چشم پوشی از آنها، شایسته نیست و نه تنها آزارگران را جری‌تر می‌کند، بلکه دامنۀ سوء رفتار‌ها را گسترده‌تر کرده و بر تعداد قربانیان و آسیب دیدگان این گونه رفتار‌ها می‌افزاید.

پدیدۀ نابهنجار تعرض یا سوء رفتار جنسی در اشکال متنوع خفیف‌تر یا شدیدتر-ـ عمدتاً در نتیجه‌ی سوء استفاده از روابط قدرت نابرابر در محیط‌های کاری شکل می‌­گیرد. این پدیده که علاوه بر محیط ­های کاری در چارچوب خانه و خانواده هم بروز می­‌کند، برای دانشگاهیان نیز ناآشنا نبوده و نیست. پدیده‌ای که مشابه آن را در سایر عرصه‌های فعالیت اجتماعی اقتصادی سیاسی و فرهنگی نیز شاهد بوده و هستیم، در عرصه‌های علمی هم در مواردی، مجال ظهور یا زمینۀ بروز یافته است.

بنا بر پژوهش‌های صورت گرفته و تجربیات عینی در جوامع مختلف و همچنین در ایران، عامل ناآگاهی، و عدم آشنایی با اصول و معیار‌های شکل گیری درست روابط اخلاقی حرفه‌ای میان افراد و عدم بهره مندی آنان از آموزش‌های پیشگیرانه و به­‌هنگام ـ زمینه ساز بروز یا تشدید مواردی از این قبیل در محیط­‌های کاری و ارتباطات حرفه‌­ای می­‌شود.

در کنار نبود آموزش مرتبط و پیش آگهی‌های لازم در خصوص آزار‌ها یا تهدید‌های احتمالی و زمینه‌های سوء رفتار، قربانیان این گونه موارد، با مشکل دیگری هم مواجه بوده‌اند، که همانا مشخص نبودن مقامات مسئول یا مراجعی با ماهیت غیرقضایی برای گزارش دهی موارد آزار یا تعرض‌های پیش آمده در فضا‌های کاری و روابط حرفه‌ای (شغلی، ورزشی، هنری، آموزشی، و ..) است. مراجعه به مراجع قضایی مسلماً دشواری‌ها و پیچیدگی‌های خود را دارا بوده که در نتیجه، آزار دیدگان را وادار می‌سازد به دلیل حساسیت فرهنگی موضوع و نگرانی از تبعات اجتماعی و فرهنگی و حتی عواقب شغلی، حرفه‌­ای و یا آموزشی آن، معمولا از گزارش دهی یا پیگیری ناامید یا منصرف شوند.

قربانیان معمولاً به خاطر ترس، شرم یا نگرانی از عواقب اجتماعی و فرهنگی مترتب بر شکایت از آزاردیدگی جنسی، ناگزیرند با سکوت فرساینده آن را تحمل کنند. به خاطر شرایط خاص رخدادن چنین آزارهایی، آسیب دیدگان معمولا از ارائه شواهد کافی ناتوان بوده‌اند، در نتیجه، مواردی که افراد قربانی حاضر شده اند علی رغم همۀ پیامد‌های پیش بینی ناپذیر صدای خود را بلند کرده اعتراض یا شکایتی مطرح کنند، بسیار نادر بوده است. از آنجا که معمولاً دسترسی به شواهد و مستندات کافی برای اثبات واقعه وجود ندارد آزاردیدگان، با تبعات روانشناختی واقعه درگیر شده و عملاً در جهت افشای مورد آزار یا شخص آزاردهنده و درخواست رسیدگی به آن اقدامی نمی­‌کنند و این خود رنج مضاعفی را بر آنان تحمیل می‌کند.

هر چند ابعاد چنین سوء رفتار‌هایی در محیط‌های آکادمیک محدود و معدود بوده بنا به اقتضائات و شواهد کمتر از محیط­‌های حرفه‌­ای دیگر است، شکل گیری چنین مواردی، به نوعی، حکایت از سوء استفادۀ برخی اشخاص فرصت طلب از فضای امن ارتباطی در چارچوب فعالیت‌های علمی و پژوهشی دانشگاهی دارد. چنین افرادی با ذهنیت مبنی بر عدم وجود مقام یا نهاد ناظر و پاسخگو، و از سوی دیگر، فرودستی فرد آزاردیده و قرارنداشتن اش در جایگاه قدرت، فضا را برای شکل دادن و تداوم رفتار‌هایی ایذایی خود باز می‌بیند. در نتیجه، دانشجویانی که در زمینۀ این گونه مخاطرات، آموزشی ندیده و هشدار‌های لازم را پیش از آن، دریافت نکرده اند به سادگی می‌توانند به قربانیان و آزاردیدگانی مبدل شوند که تأثیرات عمیق و غیر قابل بازگشت چنین آزار‌هایی سال‌ها در زندگی شخصی و خانوادگی­‌شان رنج و عذاب به دنبال خواهد داشت.

دانشگاهیان همان طورکه انتظار می­‌رود نسبت به ایجاد شرایط کاری امن­‌تر و اخلاقی­‌تر همواره حساسیت زیادی داشته‌اند. درنتیجه، در دهه‌ها و سال‌های اخیر، در سطح دانشگاه‌های کشور‌های مختلف از ایالات متحده امریکا تا کشور‌های اروپایی، و در شرق نیز در هند و اندونزی و سایر کشور‌های آسیایی، شاهد تدوین و تدارک راهنما‌ها و شیوه نامه‌هایی در جهت ارتقای آگاهی، آموزش، پیشگیری، پیگیری و رسیدگی در زمینۀ آزار جنسی بوده ایم که ساز و کار مثبت و موثری در تحدید و نظارت بر سوء رفتار‌ها در تعاملات بین فردی در سطح نهاد‌های علمی به شمار می‌رود.

خوشبختانه در ایران هم طی سال‌های اخیر شاهد بوده‌ایم که در ارتباط با ارتقای امنیت فضای کاری و پیشگیری از سوء رفتار‌های جنسی در محیط شغلی، مستندات و شیوه نامه‌هایی هر چند معدود در سطح برخی نهاد‌های دولتی (مثل سازمان فناوری اطلاعات ایران) و برخی اصناف و حرفه­‌ها (مثل انجمن روزنامه‌­نگاران)، تهیه شده و به اجرا در آمده است.

با توجه به اهمیت موضوع، و با توجه به مواردی چند از بروز سوء رفتار‌های جنسی در سال­­‌های اخیر در فضا‌های حرفه‌­ای ایران که توجه رسانه‌ای و حساسیت اجتماعی را برانگیخته است، و به دلیل ضرورت و اهمیت تامین فضای امن در چارچوب مناسبات کنشگران حوزۀ علم در ایران، هیأت مدیره انجمن جامعه شناسی ایران در مهر ماه سال ۱۳۹۹ تدوین شیوه نامۀ اخلاق حرفه‌ای مرتبط با آزار‌های جنسی در محیط‌های علمی و دانشگاهی را تصویب کرد و کارگروهی متشکل از نمایندگان این انجمن و شماری از انجمن‌های علمی و اشخاص فعال اجتماعی مرتبط با این موضوع، مأمور تهیه و تدوین آن شدند. این کارگروه طی چندین ماه فعالیت، از اواخر پاییز ۱۳۹۹ تا مرداد ماه ۱۴۰۰ با برگزاری جلسات متعدد و گردآوری مستندات و منابع مرتبط و بحث و تبادل نظر و نیل به جمع‌بندی، سند «راهنمای پیش گیری و مقابله با آزار جنسی در محیط‌های علمی» را آماده کرد که پس از نظرخواهی‌­های درون و بین انجمنی، به تصویب هیأت مدیره انجمن جامعه شناسی ایران رسید و اکنون در معرض دید اعضا و مخاطبان انجمن و اجتماع علمی و دانشگاهیان قرار می­‌گیرد.

در این سند راهنما، کوشیده‌ایم تا فرایند‌هایی را برای آموزش پیشگیرانۀ موثر، گزارش‌­دهی موارد سوء رفتار، حمایت از قربانیان و در نهایت کوشش برای رفع هر گونه آزار جنسی احتمالی از محیط‌های علمی و دانشگاهی پیشنهاد دهیم. این سند از این پس به همراه فرم عضویت به هر عضو جدید داده می‌شود تا پیش از پیوستن از مفاد آن آگاه شود. این اقدام می‌تواند الگو و مشوق سایر نهاد‌های علمی وحرفه‌­ای برای اتخاذ رویه­‌های مشابه باشد. انجمن جامعه‌شناسی ایران، خود، گامی فراتر هم در زمینۀ تدارک و تشکیل هیأتی برای دریافت شکایات و پاسخ گویی به موارد احتمالی و حمایت از آزاردیدگان برداشته است و همچنین، اعلام آمادگی می‌کند تا با نهاد‌های حوزۀ علم و پژوهش در زمینۀ تدارک مستندات و اقدامات مشابه یاری و همکاری داشته باشد.

امید است این اقدام، حساسیت و آگاهی عمومی را نسبت به هنجار‌های اخلاقی محیط کار حرفه‌­ای افزایش دهد و به فراهم آوردن محیط کار علمی و حرفه­ای سالم‌تر، امن­‌تر و اخلاقی­‌تر کمک کند.

 

 

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت انجمن جامعه شناسی ایران، تاریخ انتشار: ۸ مهر ۱۴۰۰، کد خبر:۵۴۹۰، www.isa.org.ir