طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی با هدف جلوگیری بیشتر از افت سطح آب زیرزمینی در آبخوان دشت های کشور، مدیریت مصرف و تعادل بخشی بیلان منابع آب زیرزمینی. از سال ۱۳۸۴ شروع شد و به این ترتیب از بهمن ۱۳۹۳ در پانزدهمین جلسه شورای عالی آب کشور تصویب شد که با شدت بیشتری پیگیری شود، به طوری که طی برنامه ۲۰ ساله ای این وضعیت نامساعد بهبود یابد. مطالعات اطلاع‌رسانی، آموزش و فرهنگ‌سازی یکی از زیرمجموعه­ های این طرح است که با هدف ارتقاء سطح آگاهی مخاطبین مختلف و مشتمل بر برنامه­­ ها و فازبندی­ های مختلف تعریف شده­ است.

با انجام مصاحبه های شفاهی، تکمیل پرسشنامه­ های پایش افکار و تعیین میزان آگاهی مردمان شهرستان­ های استان اصفهان استنتاج شد که بخش عمده ساکنان این شهرستان­ها را افراد نا آگاه یا کم آگاه از مقوله بحران منابع آب زیرزمینی تشکیل می­ دهند، بنا بر این با توجه به میزان نقش بهره ­برداران بر منابع آب زیرزمینی و بالا بودن میزان ناآگاهی افراد جامعه، اجرای برنامه اطلاع‌رسانی و آموزش می ­تواند نقش موثری در ایجاد جنبه خودآگاهی فرآیند پذیرش مسئولیت اجتماعی داشته­­ باشد.

با شکل­ گیری خودآگاهی شخص، مسئولیت اشتباهات خود در مدیریت منابع زیرزمینی را می‌پذیرد و با مالک شدن بر قدرت و توانایی‌هایش برای خلق، انتخاب و جذب راهکارهای رفع بحران آماده می‌شود. به بیان دیگر اجرای برنامه­ های آموزشی، اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی در راستای اجرای طرح تعادل‌بخشی و احیاء منابع آب زیرزمینی در محدوده مطالعاتی امری ضروری به منظور نیل به اهداف طرح تعادل بخشی و احیاء منابع آب زیرزمینی است بنا بر این در این مقاله تلاش شده است ابتدا به آموزش و اطلاع رسانی از وضعیت منابع آب زیرزمینی استان اصفهان پرداخته و سپس به منظور مشارکت طلبی طیف های اثر گذار (کشاورزان و مسئولان) نگاهی کوتاه بر راهکارهای بهبود این وضعیت نامساعد شود.

* نگاهی به وضعیت منابع آبی استان اصفهان

استان اصفهان با وسعت ۱۰۷ هزار کیلومتر مربع دارای بارندگی متوسط سالانه ۸/۱۶۱ میلیمتر در سال بوده است. بر اساس شکل ۱ و با مقایسه بارش متوسط سالانه برخی از شهرستان های استان با میانگین دراز مدت آن در کشور و جهان استنتاج می شود که میانگین دراز مدت بارش در ایران بسیار کمتر از میانگین بارش جهانی است و میانگین بارش در استان نیز از متوسط بارش در کشور نیز کمتر است. از طرفی به دلیل خشکسالی ها پی ­در ­پی در سال­های اخیر، بارش در برخی شهرستان‌های استان اصفهان در سال آبی ۹۴-۱۳۹۳ نسبت به میانگین درازمدت نیز مطابق شکل ۲ کاهش داشته است.

بنا بر این به نظر می رسد در این منطقه، گریزی از بهره‌برداری از آبهای زیرزمینی نبوده است. از طرفی با افزایش جمعیت، بهره برداری از منابع آب زیرزمینی افزایش یافته است. این امر منجر شده است که ۶۰% دشت­ های استان اصفهان به وضعیت ممنوعه بحرانی یا ممنوعه برسد (مطابق شکل ۳). دشت ممنوعه به منطقه یا محدوده مطالعاتی اطلاق می شود که میزان بهره­ برداری از منابع آب زیرزمینی آن بیش از حد مجاز بوده و در اثر افت سطح آب و یا اجرای طرح های دولتی برای مدت معینی با انتشار اگهی رسمی در جراید، ممنوعه اعلام می­ شود. دشت ممنوعه بحرانی به منطقه یا محدوده مطالعاتی اطلاق می­ شود که در آن علاوه بر استمرار افت و کاهش حجم مخزن پدیده های دیگری نظیز نشست زمین، افزایش املاح و پیشروی آب شور به طرف مناطق بهره برداری موجب خسارت جبران ناپذیری در منطقه می­ شود. متاسفانه وضعیت این دشت­ ها را نمی توان به حالت اولیه بازگرداند و با اتخاذ تدابیر حفاظتی تنها می­ توان از بدتر شدن وضعیت این دشت­ ها جلوگیری کرد.

به بیان دیگر برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی، با برهم زدن تعادل بیلان منابع آب زیرزمینی پیامد های نامطلوب زیر را بدنبال داشته است:

افت سطح آب زیرزمینی: با مقایسه افت متوسط سالیانه سطح آب زیرزمینی در استان اصفهان استنتاج می شود که تراز سطح ایستابی در در این منطقه در سال های اخیر با شدت کاهش یافته است.

فرونشست و ترک خوردن زمین: اخیراً در استان اصفهان، گزارش هایی مبنی بر ایجاد شکاف­هایی ناشی از فرونشست زمین در دشت های کاشان، گلپایگان، اردستان و نطنز، مهیار شهرضا، دامنه داران و برخوار ناشی از افت سطح آب زیرزمینی ارائه شده است.

خشک شدن باغات و مزارع

خشک شدن چشمه ها، قنوات، چاهها، رودخانه ها، تالابها.

کاهش تولید محصولات کشاورزی

کاهش اشتغال

کاهش امید به زندگی در این مناطق و مهاجرت به شهرها

افزایش مصرف انرژی ناشی از افت سطح آب زیرزمینی به دلیل پمپاژ از چاه ها با عمق بیشتر.

به خطر افتادن امنیت سیاسی و غذایی کشور

کاهش کیفیت منابع آب زیرزمینی بخصوص افزایش شوری آب: شکل ۶ تاثیر افت سطح آب زیرزمینی بر افزایش شوری آب را در سالهای اخیر در یکی از دشت های استان اصفهان به نام اصفهان-برخوار را نشان می­ دهد.

* نگاهی مختصر بر راهکارهای احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی

به منظور مدیریت مصرف و تعادل بخشی بیلان منابع آب زیر زمینی و جلوگیری بیشتر از افت سطح منابع آب زیرزمینی در آبخوان دشتهای کشور، راهکارهای مقابله با آثار نامطلوب برداشت بی رویه از آبخوان که به عنوان طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی مطرح شده است، به دو دسته کاهش خروجی و تخلیه از منابع آب زیرزمینی و افزایش ورودی به منابع آب زیرزمینی تقسیم می شوند در ادامه مروری مختصر از این راهکارها خواهیم داشت.

۱- کاهش خروجی و تخلیه از منابع آب زیرزمینی

۱-۱- جلوگیری از برداشت های بی رویه آب

یکی از راهکارهای اساسی برای حل بحران آب جلوگیری از برداشت های بی رویه آب و بارگذاری جدید و جلوگیری از شروع طرحهای کشاورزی جدید و توسعه آن است و صدور هر گونه مجوز بهره برداری از حوضه می ­تواند طبعات جبران ناپذیری به منطقه وارد کند. جلوگیری از برداشت­ های غیر مجاز (چاه های فاقد مجوز و مضر به مصالح عمومی) و کنترل برداشت های مجاز با نصب کنتور هوشمند از جمله اقداماتی است که می ­توان در این راستا انجام داد.

۱-۲- تغییر الگوی کشت و روی آوردن به کشت محصولات کم آب بر و پردرآمد و اقتصادی.

با مطرح شدن ایده آب مجازی در سال های اخیر روشن شده است که حجم زیادی از آب به صورت مجازی بین کشورهای مختلف جهان جابه جا می ­شود. در تئوری آب مجازی به منظور کاهش فشار بر منابع آب، به کشورهای کم آب توصیه می­ شود که به جای تولید محصولات آب بر به تولید محصولات کم آب و پردرآمد و اقتصادی بپردازند. آب مجازی عبارت است ازجمع کل آب مورد نیاز برای تولید مقدار معینی از محصول (یک کیلوگرم) با توجه به شرایط اقلیمی، مکانی، زمان و راندمان تولید می­ باشد. به عبارت دیگر آبی که در مراحل مختلف تولید یک کالا استفاده می شود آب مجازی کالا نامیده می شود.

۱-۳- مدیریت در مصرف آب با اجرای روش های نوین آبیاری.

اجرای روش­های نوین آبیاری به مقدار قابل توجهی می‌تواند مصرف آب را کاهش دهد. برخی از مهمترین مزایای آبیاری تحت فشار علاوه بر کاهش مصرف آب و صرفه جویی، کاهش رشد علف های هرز به دلیل توزیع آب در لوله ها، قابل استفاده در زمین با پستی و بلندی و عدم نیاز به تسطیح زمین و فراهم کردن امکان کود پاشی و سم پاشی است. در این شرایط هزینه سمپاشی و کودپاشی کاهش می­ یابد و سم و کود به طور یکنواخت پخش می ­شوند.

در استفاده از این سیستم ها باید به چند نکته اساسی توجه شود تا اهداف احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی محقق شود در غیر این صورت این روش می تواند وضعیت آبخوان­ها را وخیم تر کند.

در هنگامی که باد شدید می­ وزد و یا هوا خیلی گرم و خشک است نباید از روش آبیاری بارانی استفاده کرد.

وقتی آب خیلی شور است نباید از آبیاری بارانی استفاده کرد، چون پس از بخار شدن آب از روی برگ ها، نمک، باقی مانده و به گیاه صدمه می زند. علاوه بر این شوری آب باعث خرابی زود هنگام تجهیزات آبیاری می شود.

برای احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی استفاده از روش­های آبیاری نوین باید همسو با جلوگیری از طرح­های کشاورزی جدید و توسعه آن باشد. به گونه­ ای که در صورت افزایش سطح زیر کشت با آب مازاد ایجاد شده (ناشی از کاهش مصرف آب در اثر استفاده از روش های نوین آبیاری) نه تنها وضعیت آبهای زیرزمینی بهبود نمی ­یابد بلکه شرایط را به دلیل جلوگیری از نفوذ عمقی و تغذیه آبخوان در اثر استفاده از روش ­های آبیاری جدید وخیمتر می ­کند.

۱-۴- ترویج کشت های گلخانه ای در مناطق بحرانی.

۱-۵- تشویق تولید کنندگان کم مصرف آب.

۱-۶- تشکیل شورای آب بران در دشتها توسط مصرف کنندگان.

۱-۷- فرهنگ سازی و ارتقای دانش کشاورزان از طرق مختلف رسانه ای.

۲- افزایش ورودی به منابع آب زیرزمینی

به منظور افزایش ورودی به منابع آب زیرزمینی سه راهکار زیر پیشنهاد می شود.

۲-۱- اجرای طرح­های آبخیزداری و استحصال سیلاب ها و تبدیل جریان­های سطحی سیلاب به جریان­ های زیرزمینی.

۲-۲- اجرای طرح­های تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب. تغذیه مصنوعی یکی از روش­هایی است که می­تواند بخشی از آب خارج شده از زیرزمین را جایگزین نماید.

۲-۳- توسعه پوشش گیاهی (جنگلی و مرتعی) بخصوص در اراضی شیب­دار برای مدیریت آب باران و نفوذ به منابع آب زیرزمینی.

* جمع بندی:

حفظ حیات بشریت و احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی نیازمند همکاری همه اقشار جامعه علی الخصوص کشاورزان ومسئولان است. لذا ضروری است کلیه اقشار جامعه، برای نیل به اهداف تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی تلاش لازم را جهت کاهش مصرف از منابع آب زیرزمینی را مبذول کنند.

* منابع:

- احسانی، م.، ه، خالدی و ی، برقی. ۱۳۸۷٫ مقدمه ای بر آب مجازی. کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران.

- سازمان هواشناسی کشور، ۱۳۹۴٫ مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران.

- مهندسین مشاور آبخوان، ۱۳۹۲٫ مطالعات بهنگام سازی بیلان منابع آب محدوده های مطالعاتی آبریز دریاچه نمک. گزارش بیلان منابع آب محدوده مطالعاتی کاشان. وزارت نیرو. شرکت مدیریت منابع آب ایران. شرکت سهامی آب منطقه ای تهران.

- مهندسین مشاور زایندآب،۱۳۹۳٫ مطالعات تعیین بیلان منابع آب حوزه آبریز درجه ۲ گاوخونی، گزارش بیلان محدوده مطالعاتی اصفهان-برخوار. وزارت نیرو. شرکت مدیریت منابع آب ایران.

- مهندسین مشاور زایندآب،۱۳۹۳٫ مطالعات تعیین بیلان منابع آب حوزه آبریز درجه ۲ گاوخونی، گزارش بیلان محدوده مطالعاتی مورچه خورت. وزارت نیرو. شرکت مدیریت منابع آب ایران.

- مهندسین مشاور زایندآب،۱۳۹۴٫ مطالعات تعیین بیلان منابع آب حوزه آبریز درجه ۲ گاوخونی، گزارش بیلان محدوده مطالعاتی لنجانات. وزارت نیرو. شرکت مدیریت منابع آب ایران. جلد پنجم. ضمیمه ۹٫

- مهندسین مشاور زایندآب،۱۳۹۴٫ مطالعات تعیین بیلان منابع آب حوزه آبریز درجه ۲ گاوخونی، گزارش بیلان محدوده مطالعاتی میمه. وزارت نیرو. شرکت مدیریت منابع آب ایران. جلد پنجم. ضمیمه ۵٫

- مهندسین مشاور زایندآب،۱۳۹۴٫ به هنگام سازی بلان منابع آب محدوده های مطالعاتی حوزه آبریز گاوخونی منتهی به سال آبی ۹۰-۱۳۸۹، گزارش بیلان منابع آب محدوده مطالعاتی کوهپایه سگزی. وزارت نیرو. شرکت مدیریت منابع آب ایران. جلد پنجم. ضمیمه ۱٫

- مهندسین مشاور زایندآب،۱۳۹۴٫ به هنگام سازی بیلان منابع آب محدوده های مطالعاتی حوزه آبریز گاوخونی منتهی به سال آبی ۹۰-۱۳۸۹، گزارش بیلان منابع آب محدوده مطالعاتی مهیارجنوبی- دشت آسمان. وزارت نیرو. شرکت مدیریت منابع آب ایران. جلد پنجم. ضمیمه ۱٫

- مهندسین مشاور زایندآب،۱۳۹۴٫ به هنگام سازی بیلان منابع آب محدوده های مطالعاتی حوزه آبریز گاوخونی منتهی به سال آبی ۹۰-۱۳۸۹، گزارش بیلان منابع آب محدوده مطالعاتی اسفنداران. وزارت نیرو. شرکت مدیریت منابع آب ایران. جلد پنجم. ضمیمه ۱٫

با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از پایگاه خبری تحلیلی چشم برخوردار، تاریخ انتشار: 1 دی 1395، کدخبر: 118071، www.cheshmeborkhar.ir