شعار سال: از تقی ابتکار به عنوان اولین ریس سازمان محیط زیست ایران نامبرده می‌شود. وی که از مبارزان ملی شدن صنعت نفت محسوب می‌شد در دولت مهندس بازرگان به عنوان معاون نخست وزیر و رئیس سازمان محیط زیست شد.

 

۲۹ اسفند سالروز درگذشت مردی است که از او به عنوان بنیانگذار حرکت علمی کاهش آلودگی هوا در ایران نامبرده می‌شود.

درباره سرگذشت تقی ابتکار:

تقی ابتکار در سال ۱۳۱۱ در خانواده‌ای متوسط در شهر مقدس مشهد به دنیا آمد. در سال ۱۳۳۲تحصیلات متوسطه‌ی خود را با رتبه‌ی نخست رشته‌ی ریاضی در دبیرستان فیوضات مشهد به پایان برد و با قبولی در کنکور همان سال به دانشکده‌ی فنی دانشگاه تهران راه یافت.

ابتکار، در سال ۱۳۳۷ تا ۱۳۳۶ به عنوان شاگرد ممتاز رشته‌ی مهندسی الکترونیک دانشکده‌ی فنی فارغ‌التحصیل شد و به پیشنهاد رییس دانشکده، برای گذراندن دوره‌ی فوق تخصصی “یاتاقان‌های رولربرینگ“ و “روغنکاری“ با بورس یک ساله عازم سوئد شد. وی پس از بازگشت به کشور، به عنوان معلم دستیار در دانشکده‌ی فنی استخدام شد و در همان سال، مسئولیت راه‌اندازی آزمایشگاه ماشین‌سازی طراحی برق و مونتاژ ماشین آلات در دانشگاه تهران را بر عهده گرفت. ابتکار، به دلیل علاقه‌ی وافری که به ادامه‌ی تحصیلات داشت، رهسپار امریکا شد و دوره‌ی کارشناسی ارشد مهندسی مکانیک را در مدت ۸ ماه در دانشگاه "ورستر" ایالت ”ماساچوست” و تحصیلات دوره دکتری را در گرایش تبدیل مستقیم انرژی، ظرف مدت ۳/۵ سال در دانشگاه “پنسیلوانیای فیلادلفیا“ به پایان برد. دکتر ابتکار، پس از کسب مدرک دکتری، در سال ۱۳۴۷ به کشور بازگشت و به عنوان استادیار در گروه مهندسی مکانیک دانشکده‌ی فنی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد. وی، در سال ۱۳۵۶ به درجه‌ی دانشیاری و در سال ۱۳۶۳ به درجه‌ی استادی ارتقا یافت و تا پایان عمر خود در ۲۹ اسفندماه ۱۳۷۹، در کنار تمامی مسئولیت‌ها و مشاغل اجرایی، از تدریس و تحقیق در دانشگاه غافل نشد. ابتکار، بنیانگذار حرکت علمی کاهش آلودگی هوا در ایران به شمار می‌آید.

وی، در اوایل دهه‌ی ۵۰ شمسی، نخستین اقدامات در زمینه‌ی اصلاح و بهسازی خودرو‌ها را آغاز کرد. در آن زمان که هنوز آلودگی ناشی از خودرو‌ها به یک معضل اجتماعی تبدیل نشده بود و بسیاری از مردم و حتی متخصصان به اهمیت و عمق این مشکل واقف نبودند، استاد با روشن‌بینی و درایت خود، چند دهه زودتر از دیگران این مشکل را تشخیص داد و اقدامات خود را آغاز کرد. او در سال ۱۳۵۲ نخستین تاکسی را با گاز مایع به حرکت درآورد. نزدیک به دو دهه‌ی بعد با تصویب شورای عالی حفاظت از محیط زیست و پیگیری‌های استاد، گاز سوز شدن تاکسی‌های تهران به طور جدی آغاز و اگرچه با مشکلات و تاخیر‌هایی مواجه شد، اما در اواسط دهه هفتاد تقریبا تمامی تاکسی‌های تهران قابلیت استفاده از گاز مایع را پیدا کردند. البته این اولین حرکت به نتیجه رسیده‌ی استاد در این زمینه نبود، زیرا طرح وی در استفاده از گاز طبیعی فشرده (CNG) در تاکسی‌ها، از دو دهه‌ی قبل در شیراز و مشهد در حال اجرا می‌باشد.

 

اینک، پس از گذشت حدود سی سال، استفاده از گاز طبیعی به عنوان یک سیاست اصلی در دستور کار مسئولان قرار گرفته و در نظر است حرکتی که در اوایل دهه‌ی ۵۰ آغاز شده بود، در اوایل دهه‌ی ۸۰ به طور جدی به اجرا گذاشته شود. در سه دهه‌ی اخیر، تقریبا در تمام مجامع مرتبط با موتور، خودرو، احتراق، سوخت و کاهش آلودگی هوا، حضور استاد به عنوان یک رکن اصلی به چشم می‌خورد و در اغلب تصمیمات و سیاست‌های سال‌های اخیر، تاثیر نظرات استاد در بحث خودرو و محیط زیست به روشنی مشهود است.

مرحوم ابتکار، علاوه بر ارایه‌ی بیش از ۱۰۰ مقاله‌ی تخصصی در کنفرانس‌ها و نشریات علمی داخلی و خارجی، ده‌ها گزارش و اثر تحقیقی و چهار جلد کتاب در زمینه‌های تخصصی ترمودینامیک و موتور‌های احتراق داخلی، پیشرفت‌های فناوری و آموزش‌های علمی و کاربردی به یادگار گذاشته است.

همراهی با بازرگان

وی، در سال ۱۳۵۸ به دعوت مرحوم مهندس بازرگان، معاون نخست وزیر و رییس سازمان حفاظت محیط زیست شد که مسئولیت وی در زمان نخست وزیری شهید رجایی نیز ادامه داشت. پس از آن، مدتی معاون شهید چمران و به پیشنهاد او، قائم مقام وزیر دفاع (شهید فکوری) در صنایع دفاعی شد. پس از سال ۱۳۶۰، دکتر ابتکار، تدریس در دانشکده‌ی فنی را ادامه داد و علاوه بر آن در مشاغل اجرایی، علمی و فرهنگی متعددی خدمت کرد.

تاسیس و ریاست دفتر هماهنگی کاربرد گاز در وسایط نقلیه‌ی موتوری در شرکت ملی گاز در طول سال‌های ۱۳۶۶ - ۱۳۶۱، سرپرستی کمیته‌ی مکانیک شورایعالی برنامه‌ریزی وزارت فرهنگ و آموزش عالی (۱۳۶۸- ۱۳۶۵)، ریاست گروه مکانیک و مسئولیت راه‌اندازی دوره‌ی "دکتری دانشگاه تربیت مدرس” (۱۳۷۰- ۱۳۶۶)، مدیریت اجرایی کنفرانس بین‌المللی ”اثرات نشست نفت در خلیج فارس”، سرپرستی گروه فنی و مهندسی (۱۳۷۰ - ۱۳۶۸) و تکنولوژی (۱۳۷۴- ۱۳۶۹) شواری‌عالی برنامه‌ریزی وزارت فرهنگ و آموزش عالی، عضویت در هیات ممیزه‌ی مرکزی "مسئول مهندسی " وزارت فرهنگ و آموزش عالی (۱۳۷۵-۱۳۶۹)، دبیری شورای عالی آموزش‌های علمی کاربردی (۱۳۷۴-۱۳۷۰)، مسئولیت مرکز (UNEVOC) بخش آموزش‌های علمی کاربردی سازمان یونسکو در ایران (از سال ۱۹۹۳)، مدیریت اجرایی سمینار بین‌المللی “آموزش‌های علمی کاربردی و فنی حرفه‌ای تهران”، عضویت در کمیته‌ی ملی توسعه‌ی پایدار (از سال ۱۳۷۲)، ریاست کمیته‌ی فرعی کنوانسیون تغییر آب و هوا (از سال ۱۳۷۳)، ریاست طرح "کنترل گاز‌های متصاعد شده از وسایط نقلیه‌ی موتوری تهران" فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران (از سال ۱۳۷۳) و ریاست گروه علوم مهندسی فرهنگستان (۱۳۷۴)، مشاور علوم و فناوری بانک توسعه‌ی اسلامی (۱۳۷۵)، مشاور سازمان ملل در موضوع کنوانسیون تغییر آب و هوا (UNFCCC) و عضویت در کمیته‌ی اجرایی کنوانسیون در ایران (۱۳۷۶)، ریاست شورای ارزیابی و آینده‌نگری علوم و فناوری ایران در فرهنگستان علوم، مشاور ریاست جمهوری اسلامی ایران در علوم و تکنولوژی (از دی ماه ۱۳۷۶)، ریاست هیات اعزام به کنفرانس متعاهدان (COP۳) در دسامبر ۱۹۹۷، عضویت در شورای عالی حفاظت محیط زیست (از سال ۱۳۷۶)، ریاست طرح توانمند سازی جمهوری اسلامی ایران برای تهیه‌ی اولین گزارش ملی تغییر آب و هوا برای کنفرانس متعاهدان ”COP” (در ژانویه ۱۹۹۸)، ریاست هیات اعزامی ایران به اجلاس ”UNFCCC“، ”SBSTA” و “SBI“ (در ژوئن ۱۹۹۸)، بررسی گزارش دومین ارتباطات ملی ایسلند به انتخاب دبیرخانه‌ی کنوانسیون تغییر آب و هوا (در سپتامبر ۱۹۹۸)، ریاست هیات اعزامی ایران به کنوانسیون متعاهدان ”COP۴“ در بوینس آیرس آرژانتین (در نوامبر ۱۹۹۸)، ریاست هیات اعزامی ایران به کنفرانس متعاهدانی “COP۵” آلمان (در اکتبر و نوامبر ۱۹۹۹) و ریاست هیات اعزامی ایران به کنفرانس متعاهدان “COP۶” هلند (در نوامبر ۲۰۰۰)، بخشی از خدمات اجرایی، علمی و فرهنگی استاد در دو دهه‌ی اخیر می‌باشد.

مرحوم ابتکار در طول فعالیت‌های پیگیر خود برای اعتلای علوم و فناوری در کشور، جوایز و افتخارات علمی متعدددی را کسب کرد که در این زمینه می‌توان به جایزه‌ی وزارت علوم و آموزش‌های عالی در موضوع ”اتومبیل کم دود مخصوص شهر تهران“ (در سال ۱۳۵۶)، جایزه‌ی تحقیقاتی خوارزمی در موضوع “کاربرد گاز” (در سال ۱۳۶۸)، جایزه‌ی نمایشگاه نوآوری در کنگره‌ی بین‌الملی دستاورد‌های علمی - فنی جهان اسلام (در سال ۱۳۷۲) و کسب عنوان استادی نمونه‌ی دانشکده‌ی فنی دانشگاه تهران در سال‌های ۱۳۷۵ و ۱۳۷۸ اشاره کرد. استاد دکتر تقی ابتکار، علاوه بر اجرای اولین طرح‌های خودروی گاز سوز در سال‌های ۱۳۵۲ و ۱۳۵۳، نوآوری‌های متعدد دیگری را نیز برای نخستین بار در کشور داشت که پیشنهاد اصل پنجاه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در موضوعات ”حفاظت از محیط زیست” به مجلس خبرگان قانون اساسی (در سال ۱۳۵۸)، پیشنهاد محدوده‌ی دائمی ترافیک تهران و روز‌های بسیج ترافیک مستضعفان (در سال ۱۳۵۸)، پیشنهاد محدوده‌ی دائمی ترافیک تهران و روز‌های بسیج ترافیک مستضعفان (در سال ۱۳۵۸)، طراحی و اجرای نخستین جایگاه گاز مایع (LPG) برای تاکسی‌های دو سوخته‌ی تهران (خیابان شهید مفتح - ۱۳۶۴)، طراحی و اجرای اولین جایگاه گاز طبیعی فشرده (CNG) برای تاکسی‌های دو سوخته در مشهد (بلوار سید جلال - ۱۳۶۵) و راه‌اندازی آموزش‌های نوین علمی کاربردی و دانشگاه جامع تکنولوژی ایران در سال ۱۳۶۹ نمونه‌هایی از آن‌ها است.

مرحوم ابتکار، هم‌چنین، علاوه بر انجام فعالیت‌های گسترده‌ی علمی و تحقیقاتی، حضور فعالی در عرصه‌ی تحولات اجتماعی و سیاسی کشور داشت. وی از دوران نوجوانی، همراه با دکتر علی شریعتی به میدان فعالیت‌های سیاسی وارد شد. سال آخر تحصیل در دبیرستان که مصادف با نهضت ملی شدن صنعت نفت بود، به تشکیل گروهی سیاسی که به حمایت از دکتر محمد مصدق و آیت‌الله کاشانی اقدام کرد که در نتیجه‌ی این حرکت، پس از کودتای ۲۸ مرداد، ناچار به فرار از مشهد شد. ابتکار، در دوران دانشجویی نیز با فعالان حرکت‌های اسلامی نظیر مرحوم طالقانی، مهندس بازرگان، دکتر سحابی و شهید چمران همکاری نزدیکی داشت و در عرصه‌ی به یادماندنی جنبش دانشجویی نظیر ۱۶ آذر، نقش فعالی ایفا کرد.

وی، پس از سفر به آمریکا نیز با انجمن اسلامی مهندسان و انجمن اسلامی دانشجویان آمریکا و کانادا همکاری کرد و مسئولیت انجمن در بخش فیلادلفیا را بر عهده داشت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، استاد به معاونت نخست وزیری و ریاست سازمان حفاظت محیط زیست منصوب شد و پس از آن، همکاری نزدیکی با شهید دکتر چمران و دفتر مرکزی جنگ‌های نامنظم داشت.

شعار سال؛ با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از دیده بان ایران، تاریخ انتشار: ۲۹ اسفند ۱۳۹۹، کد خبر: ۸۰۶۲۵، www.didbaniran.ir