شعار سال: به محض ورود به محله، کوچه‌های دهه۶۰ در نظرمان تداعی می‌شود.‌ گویی به ۴۰ سال قبل برگشته‌ایم. در اینجا از مغازه‌های پر زرق و برق که نظر هر رهگذری را به خود جلب کند خبری نیست. خانه‌های یک و ۲ طبقه در ۲ طرف کوچه‌ها به صف شده‌اند و نماسازی‌های کذایی هم نتوانسته عمق فرسودگی این خانه‌ها را لاپوشانی کند. در ساخت هریک از این خانه‌ها انواع مختلفی از مصالح ساختمانی از جمله آجر، سفال، بلوک، آجرقرمز و... استفاده شده که چهره‌ای زمخت و ناهمگون به نمای بیشتر خانه‌ها داده است و از سوی دیگر این تنوع مصالح، بیانگر این نکته است که صاحبان این خانه‌ها در نهایت تنگدستی و به مرور زمان آنها را با هرچیزی که در دسترس‌شان بوده تکمیل کرده‌اند. حتی نامی که برای این محله یا به اصطلاح شهرک انتخاب شده هم نشان‌دهنده محرومیت اهالی آن است.

ساکنان اولیه، محله خود را شهرک شهید رجایی نامیدند چون باور داشتند شهید رجایی غمخوار محرومان است و آنها هم از محروم‌ترین قشر جامعه هستند. اکنون اهالی شهرک شهید رجایی مانده‌اند و خانه‌های نمور، فرسوده و ترک‌خورده که نه اجازه نوسازی دارند و نه کسی مشتری خانه‌های آنهاست. آنها محکوم به زندگی در خانه‌های سست‌بنیانی هستند که با یک زلزله 3 ریشتری هم بر سر ساکنان خود آوار می‌شود.

اوایل انقلاب عده‌ای از مردم با کیسه‌های گچی که در دست داشتند، به محدوده زمین‌های ضلع شمال شرقی میدان صفائیه هجوم آوردند و با پودر گچ خط و خطوطی کشیدند و در نهایت هرکسی خود را مالک بخشی از این زمین‌ها دانست. هرکسی که گچ بیشتری با خود آورده بود زمین بیشتری را صاحب شد و در نهایت خانه‌ها یکی پس از دیگری قد علم کردند و طی حدود ۵ سال یک زورآباد جدید در کنار گوش پایتخت متولد شد.

نادر جهانی یکی از قدیمی‌ترین اهالی شهرک شهید رجایی می‌گوید: «سال ۱۳۵۷ مردم با کشیدن خط‌های گچی زمین‌های این محدوده را بین خود تقسیم و خانه‌های‌شان را با مصالحی نامرغوب و ابتدایی بنا کردند. برخی که تنگ‌دست‌تر بودند خانه‌های خود را به ۲ قسمت تقسیم کردند. نیمی را فروختند و در نیم دیگر خود ساکن شدند. به همین دلیل بیشتر خانه‌های این شهرک ریزدانه هستند. من جزو افرادی بودم که نیمی از یک خانه را خریدم و به این محله آمدم. حالا ما مانده‌ایم و خانه‌های فرسوده‌ای که می‌گویند در طرح کمربند فضای سبز اطراف شهر تهران است. به همین دلیل به ما اجازه تخریب و نوسازی نمی‌دهند. در چند سال گذشته هم زمین‌های شهرک شهید رجایی مدعیانی داشته است. کارخانه سیمان، شرکت دولت‌آباد و اخیراً هم شرکت مترو انگشت روی این شهرک گذاشته‌اند و آن را متعلق به خود می‌دانند اما واقعیت این است که این زمین‌ها متعلق به یکی از درباریان زمان طاغوت بوده است.»

به دلیل قرار گرفتن شهرک شهید رجایی در طرح کمربند فضای سبز اطراف شهر تهران، خرید و فروش ملک در این شهرک رونقی ندارد. اما این تنها دلیل رکود بازار مسکن در این محله نیست. بیشتر خانه‌های شهرک شهید رجایی سند ندارند و قولنامه‌ای هستند. نادر جهانی می‌گوید: «چندسال قبل، شرکت دولت‌آباد که خود را مالک شهرک شهید رجایی می‌دانست، ضمن توافق با یکی از کارکنان ثبت اسناد و دریافت مبالغی پول از برخی اهالی، موفق شد برای تعداد انگشت‌شماری از خانه‌ها سند بگیرد اما چندی بعد معلوم شد که این شرکت مالک نیست. سپس سر و کله یکی از نوادگان ملک منصور، همان درباری‌ای که مالک زمین‌های شهرک بود، پیدا شد که اجازه معامله این زمین‌ها را داشت. او هم با تعدادی از مالکان توافق کرد و آنها موفق شدند سند بگیرند. غیر از این تعداد انگشت‌شمار، بقیه خانه‌ها همه قولنامه‌ای هستند. حالا هم که مهر «طرح کمربند فضای سبز اطراف شهر تهران» بر پیشانی این محله خورده و اهالی در یک بلاتکلیفی ۲۷ساله گرفتار شده‌اند.»

بیشتر اهالی شهرک شهید رجایی از وضعیت نابسامان خانه‌های خود گله دارند. تقریباً همه خانه‌های این شهرک فرسوده هستند. سقف بعضی از خانه‌ها همچنان تیرچوبی است. «نادر جهانی» می‌گوید: «دیوار اغلب این خانه‌ها ترک‌خورده است. هربار که کارخانه سیمان انفجاری را در کوه‌های اطراف شهرک انجام می‌دهد، ترک‌هایی در دیوارهای خانه‌هایمان پیدا می‌شود. وضعیت خانه‌ها به شکلی است که سعی می‌کنیم کمتر مهمان داشته باشیم.» اما این همه آن خطری نیست که اهالی شهرک شهید رجایی را تهدید می‌کند. آنها در کنار همه دغدغه‌هایشان، دل‌نگران شبکه کاریزی (قنات) هستند که درست از زیر این شهرک می‌گذرد. جهانی می‌گوید: «در سکوت شب، وقتی سرم را روی بالشت می‌گذارم می‌توانم صدای آبی را که از زیر اتاقم می‌گذرد بشنوم و این یعنی خانه‌های ما آسیب‌پذیرتر از آن چیزی است که تصور می‌کنیم.»

جهانی اضافه می‌کند: «می‌گویند این شهرک در طرح کمربند فضای سبز اطراف شهر تهران قرار دارد در حالی‌که خاک زمین‌های این اطراف به دلیل داشتن ترکیبات سیمانی قابلیت تبدیل شدن به فضای سبز را ندارد.»

حاضریم توافق کنیم

«حدود هزارو۵۰۰ خانوار در شهرک شهید رجایی بلاتکلیف هستند.» این را «رحمان نوبخت» که عضو شورایاری محله چشمه‌علی‌ـ صفائیه است می‌گوید. نوبخت خود یکی از اهالی شهرک است و با مشکلات اهالی به خوبی آشناست. او می‌گوید: «ما قرار گرفتن شهرک شهید رجایی در طرح کمربند فضای سبز اطراف شهر تهران را باور نداریم. چگونه است که دور تا دورمان مجموعه‌ها و مجتمع‌های تجاری، مسکونی و صنعتی ایجاد شده اما به این محدوده چند هزار متری مجوز ساخت‌وساز نمی‌دهند و بهانه‌شان این است که این محدوده در طرح فضای سبز است.» نوبخت ادامه می‌دهد: «من و همه اهالی آماده‌ایم با شهرداری توافق کنیم اما گویا اعتبار لازم برای این کار وجود ندارد و در این میان کسانی که بیش از همه متضرر می‌شوند اهالی شهرک هستند که هر لحظه احتمال فروریختن سقف خانه‌هایشان وجود دارد.»

خانه‌ام گاز ندارد

هنوز رسم دورهمی‌های زنانه در کوچه‌های شهرک شهید رجایی پابرجاست. در هر کوچه که وارد می‌شویم جمعی از خانم‌ها دورهم نشسته‌اند و مشغول صحبت هستند. «زهرا شجاعی» یکی از همین خانم‌هاست که سن‌وسالی از او گذشته و وقتی قلم و کاغذ را در دست ما می‌بیند باورش می‌شود که‌کاری از دستمان بر می‌آید. می‌گوید: «الهی دورت بگردم دخترم! خانه‌ام گاز ندارد. مدت‌هاست بـدون گاز زندگی می‌کنم. بچه‌ها هرچه به این در و آن در زدند نتیجه نداشت. به ما گاز نمی‌دهند. صدای مرا به گوش مسئولان برسان شاید مشکلم حل شود.» دیگر خانم‌ها هم هرکدام گله‌های خودشان را دارند. یکی از نبود مغازه و فروشگاه و مسجد و نانوایی ناراحت است و دیگری از خانه‌ای ۲۸ متری‌اش که از سرناچاری در آن زندگی می‌کند. بانوی جوانی می‌گوید: «اگر به ما مجوز ساخت بدهند با هم تجمیع می‌کنیم و خانه بهتر و بزرگ‌تری می‌سازیم.»

شهرک شهید رجایی فضای سبز می‌شود

در طرح تفصیلی پیشین شهر تهران، شهرک شهید رجایی جزو محدوده خارج شهر بود و جزو طرح کمربند فضای سبز اطراف شهر تهران قرار داشت اما در طرح تفصیلی جدید گویا شرایط تا حد زیادی تغییر کرده است. «بابک خرمی» معاون معماری و شهرسازی شهردار منطقه۲۰ در این‌باره می‌گوید: «در طرح تفصیلی جدید، تمامی بافت‌های مسکونی حومه شهر، جزو بافت شهری محاسبه شده و در این طرح جدید، شهرک شهید رجایی به‌عنوان پهنه فضای سبز و فضاهای باز شهری در نظر گرفته شده است. به سخن دیگر، این محدوده باید به فضای سبز باز تبدیل شود تا در مواقع عادی به‌عنوان فضای سبز و در مواقع اضطراری به‌عنوان مکانی برای اسکان موقت مورد استفاده قرار گیرد.» خرمی بابیان اینکه بیشتر خانه‌های شهرک فاقد سند و قولنامه‌ای هستند می‌افزاید: «به همین دلیل شهرداری نمی‌تواند به این خانه‌ها پایان‌کار یا پروانه ساخت بدهد چراکه این زمین‌ها جزو زمین‌های تصرفی محسوب می‌شوند.»

فعلاً هیچ طرحی اجرا نمی‌شود

در حال حاضر تبدیل شهرک شهید رجایی به فضای سبز جزو اولویت‌های شهرداری منطقه۲۰ نیست. این را «علی‌محمدی» رئیس اداره املاک شهرداری منطقه می‌گوید و اضافه می‌کند: «وقتی قرار باشد طرحی اجرا شود، ما اجازه داریم املاک را از مالکان آنها خریداری و تملک کنیم در حالی‌ که بیشتر خانه‌های شهرک شهید رجایی سند ندارند و ساکنان این خانه‌ها مالک محسوب نمی‌شوند.» وی اضافه می‌کند: «در حال حاضر قصد اجرای هیچ طرحی را در این شهرک نداریم اما اگر روزی قرار بر اجرای چنین طرحی باشد در این صورت فقط حقوق تصرفی ساکنان شهرک به آنها پرداخت می‌شود که این هم باید با کارشناسی و دستور مقام قضایی انجام شود.»

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه همشهری ، تاریخ انتشار 29 خرداد 97، کدمطلب:20200، www.newspaper.hamshahri.org